O„zbekiston respublikasi oliy va o„rta maxsus ta‟lim vazirligi toshkent davlat sharqshunoslik instituti saidov Shavkat Jumaboyevich

Tayanch tushunchalar: Bronza davri, Oltoy Kureyka 3, ko‗za siniqlari, 
nayza uchlari,tog‗li - Oltoy , Baliktiyul, Andronova madaniyati, Yettisuv, 
Karasuk madaniyati, Mo‗g‗iliston, Sharqiy Turkiston. 
Savol va topshiriqlar: 
1. Bronza davrining o„ziga xos xususiyatlarini gapirib bering? 
2. Bronza davriga oid Oltoy, Yettisuv, Sharqiy Turkiston va Mo„g„iliston 
hududlaridagi manzilgohlar haqida ma‟lumot bering? 
3. Aholining turmush tarzi va mashg„ulotlari qanday bo„lgan? 

---

31 
II - bo‟lim: Markaziy Osiyo qadimgi davrda 
(eramizdan avvalgi I-mingyillik, milodiy IV asrlar) 
2.1.Markaziy Osiyoda ilk davlat uyushmalari: Katta Xorazm
vaQadimgi Baqtriya 
O’quv maqsadi: Ilk davlat uyushmalarini shakllanishining ijtimoiy-iqtisodiy 
asoslari, “Katta Xorazm” masalasi, qadimgi Xorazm davlati, qadimgi 
Baqtriyada shaharlar va shahar madaniyati, So‟g‟diyona, Sug‟diyonaning 
hududlari, aholisi, etnik tarkibi, din va madaniyat, qadimgi Marg‟iyona va 
uning ijtimoiy-iqtisodiy munosabatlari, Murg‟ob vohasi, aholisi, hududi 
haqida batafsil ma‟lumot berish, mavzuda keltirilgan tarixiy, madaniy 
o‟lkalar, davlatlar, xalqlar to‟g‟risida atroflicha ma‟lumot berish.
Miloddan avvalgi I ming yillikda Markaziy Osiyo hududlarida temirning 
ishlatilishi ijtimoiy-iqtisodiy jarayonlarni tubdan o‗zgartirib yubordi. 
Natijada ishlab chiqarishning yuksalishi, mehnat unumdorligining oshishi, 
ortiqcha mahsulotning ko‗payishiga, aholi o‗rtasidagi mulkiy tabaqalanish-
ning vujudga kelishiga zamin yaratdi. Bu esa o‗z navbatida Markaziy 
Osiyo hududlarida qabila va xalqlarning ijtimoiy-siyosiy birlashmasi sifa-
tida qadimgi davlat uyushmalarining shakllanishiga asos bo‗ldi. Baqtriya, 
Marg‗iyona va Katta Xorazm Markaziy Osiyodagi ilk davlat uyushmalari 
sifatida e‘tirof etiladi. Yirik davlat uyushmalarining tashkil topishida ichki 
ijtimoiy-iqtisodiy omillardan tashqari, tashqi sub‘ektiv omillar ham muay-
yan rol o‗ynaganligini ko‗ramiz. 
Zardushtiylarning diniy kitobi bo‗lgan ―Avesto‖da Markaziy Osiyo va 
Sharqiy Eron hududlarida Ahamoniylar imperiyasi tashkil topgan vaqtga 
qadar qandaydir davlat tizimi bo‗lganligi haqida dastlabki ma‘lumotlar 
uchraydi. Ular harbiy-demokratiya tipidagi qabilalar ittifoqidan o‗sib 
chiqqan dastlabki davlatlar edi. 
Yunon mualliflari (Gerodot, Gekatey)ning xabariga ko‗ra, bu zaminda 
qabilalar konfederatsiyasi asosida tarkib topgan dastlabki davlatlar mavjud 
bo‗lgan. «Katta Xorazm» va «Baqtriya podsholigi» harbiy demokratik 
prinsiplar asosida tarkib topgan. Afsuski, yozma manbalarda ular haqida 
uzun-yuluq va juda qisqa ma‘lumotlar uchraydi. Ularning ba‘zilari esa 
afsonaviy xarakterda, zardushtiylik dinining bosh islohotchisi Zaratushtra 
nomi bilan bog‗liq xolda eslatiladi. 
«Avesto» berilgan ma‘lumotlarni mashhur xorazmshunos olim S.P.Tol-
stov, Yevropa olimlaridan V.Xenning hamda I.Gershovichlar arxeologik 
izlanishlar va tarixiy-geografik ma‘lumotlarni solishtirib, «Katta Xorazm» 
davlati haqidagi o‗z qarashlarini bayon etganlar. Masalan, S.P.Tolstov 

---

32 
fikricha, «Avesto»da Zaratushtraning vatani Aranem Vayjo mamlakati 
bo‗ylab oqib o‗tgan Daitya daryosi – hozirgi Amudaryodir. Natijada 
qadimgi Xorazm Amudaryo xavzasida joylashgan viloyat ekan, 
Zaratushtra o‗z ta‘limotini shu zamindan chiqib boshqa viloyatlarga 
tarqatgan, degan xulosaga keladi. Biroq I.I.Xlopin «Katta Xorazm»ning 
yirik siyosiy birlashma sifatida ahamoniylardan oldingi davrda mavjud 
bo‗lganligi va Oksning Tajan-Xerirud daryosi bilan bir ekanligi haqidagi 
fikrni asossiz deb hisoblanishni shubha ostiga olgan. Oksni Atrek daryo-
siga to‗g‗ri keladi deb hisoblagan. Uning fikricha, «Ahamoniylardan oldin-
gi davrda Markaziy Osiyo hududida xalqlarning xorazmiylar boshchiligida 
hech qanday ilk davlat birlashmalari yo‗q edi». Shu bilan bir qatorda u 
ahamoniylardan oldingi davrda Markaziy Osiyoning janubida «bir nechta 
uncha katta bo‗lmagan markazlar», shu jumladan, Baqtriya mavjud bo‗lgan 
bo‗lishi mumkin deb hisoblaydi. Ammo «Katta Xorazm» Markaziy Osiyo-
ning bapoyon kengliklarini, ya‘ni Oroldan Tajan (Xerirud) daryosining 
quyi oqimlarigacha bo‗lgan hududlarni qamrab olgan, Markaziy Osiyodagi 
ilk davlatlardan biri, siyosiy birlashma bo‗lganligiga hech qanday shudha 
bo‗lishi mumkin emas. 
Masalan, «Avesto»da «Katta Xorazm»ga tegishli viloyatlar sanab o‗tiladi. 
Bunga ko‗ra,Markaziy Osiyoning deyarli katta qismi «Katta Xorazm» 
tarkibiga kirganligini ko‗rishimiz mumkin. 
Mazkur ma‘lumotni yunon mualliflari tomonidan ham tasdiqlanadi. 
Gerodot «Katta Xorazm» davlatining ekin maydonlarini sug‗orish uchun 
Oks daryosiga to‗g‗on qurilganini bayon qilib o‗tgan. 
Olimlar OksniTejen daryosi bilansolishtirib, Hirot va Marv viloyatlari 
«Katta Xorazm» davlati tarkibida bo‗lgan, degan g‗oyani olg‗a suradilar. 
Demak, yunon tarixchisi Gerodotning ma‘lumotiga ko‗ra, miloddan 
avvalgi XIII-XII asrlarda Oks-Tejan vohasi hozirgi Turkmaniston - 
qadimgi xorazmliklarga qaragan. 
Manbalardan birida yuqorida aytib o‗tilgan ma‘lumotlarga o‗xshash fikrlar 
uchraydi. Markaziy Osiyoda olib borilgan arxeologik tadqiqotlar shuni 
ko‗rsatadiki, Markaziy Osiyoning nisbatan rivojlangan viloyatlarida ilk 
davlat uyushmalari shakllana boshlagan. Aynan shu davlat uyushmalari 
"Avesto"da «daxyusasti» deb nomlanadi. 
Gerodot «Osiyoda shunday tekislik bo‗lib, u har tomondan tepalik bilan 
tutashgan, tepalikda esa beshta dara mavjud. Qachonlardir bu yerlar 
xorasmiylarga tegishli bo‗lgan va ayni xorasmiylarning girkanlarning, 
parfiyaliklarning, saranglarning va tamanlar yerlarining chegaralarida 
yotardi. Tekislikning tepalik bilan tutashgan yeridan katta Akes daryosi 
oqib o‗tardi. Dastlab daryo besh tarmoqqa bo‗lingan va u shu yerda 

---

33 
yashovchi "xalq"larning yerlarini ko‗kartirardi» degan. 
Gerodotning Osiyo haqidagi bunday ta‘rifini Markaziy Osiyo tarixiy 
geografiyasini o‗rgangan tarixchi olim, geograf V.V Bartold inkor etgan va 
bu malumotni tahlil qilishdan voz kechgan (Bartold.V.V., 1965a, str.25-26. 
100-101.). 
Aksariyat tadqiqotchilar bu ma‘lumotga ijobiy yondashadilar. Gerodot 
aytib o‗tgan Oks daryosini barcha tadqiqotchilar Tejen bilan tenglashtira-
dilar. Bu haqida Gerodotdan ham avvalroq yozib qoldirgan yunon muallifi 
Gekatey (er.avv. taxminan 500y.) xorazmiylarni qisman tekislikda, qisman 
tog‗liklarda, parfiyaliklardan sharqda yashagan deydi. Bu zamonaviy 
Xorazm emas, balki Marvning bir rayoni bo‗lganligi aniq. 
I.Markvart yuqoridagi aytib o‗tilgan «Avesto»dagi Aranem-Vayjoni «Eron 
(oriy) yalangligi» degan ma‘noni anglatib, «Katta Xorazm» bilan aynan 
o‗xshash degan nazariyani olg‗a suradi. Uning aytishicha, «Katta Xorazm» 
Datya daryosi(Amudaryo) bo‗yida joylagan va u yerda qish 10 oyga 
cho‗ziladi, ya‘ni qish kattiq keladi degan edi. Biroq «Katta Xorazm» 
davlatining qachon inqirozga yuz tutganligi haqida biror fikr bildirish 
qiyin. Ammo shunisi aniqki, «Katta Xorazm»ga tegishli qator Janubiy 
viloyatlar Midiya davlati davridayok undan ajralib ketgan va keyinchalik 
Ahamoniylar davlati tomonidan bosib olingan. Miloddan avvalgi IV asrga 
kelib «Katta Xorazm»ning shimoliy qismida, Amudaryosining quyi 
xavzasidagi hududlarda Qadimgi Xorazm davlati tashkil topgan. 
Markaziy Osiyo hududida Ahamoniylarga qadar tashkil topgan ikkinchi 
davlatbu Baqtriya podsholigidir. Bu davlat haqidagi dastlabki ma‘lumotlar 
yunonistonlik Ktesiyda uchraydi. Boshqa bir yunon solnomachisi Diodor 
esa, Ktesiy hikoyalariga asoslangan holda Ossuriya podsxosi Ninning 
Baqtriyaga qilgan harbiy yurishlari haqida xabar beradi. Ktesiyning 
hikoyalarida tarixiy haqiqat bor. Uning ma‘lumotlari miloddan avvalgi 
XIII–VI asrlarga oid bo‗lib, ularda Baqtriyaning qudrati, shon-shuhrati, 
ming minglab shahar va qishloqlari, serunum yerlari va ko‗p sonli chor-
valari haqida hikoya qilinadi. 
Keyingi yillarda qadimgi Baqtriya hududida olib borilgan arxeologik 
tadqiqot ishlari yunon mualliflarining «Qadimgi Baqtriya podsholigi» 
haqidagi hikoyalari zaminida tarixiy haqiqat borligiga ishora qiladi. Bunga 
misol qilib Janubiy Baqriyada Oltin-1 va Oltin-10 hamda Baqtra shahri 
vayronalarini, Shimoliy Baqtriyada esa Kuchuktepa, Qiziltepa, Tallashkan-
tepa, Bandixon-2 kabi yodgorliklarni ko‗rsatish mumkin. Ularning har 
birida mahalliy hokimliklarning o‗rdasi bo‗lgan. Qadimgi Baktriya pod-
sholigi esa ana shu tuman va viloyatlarni birlashtiruvchi harbiy-demokratik 
tipdagi konfederatsiya edi. 

---

34 
Miloddan avvalgiVIII-VII asrlarda bir butun yirik madaniyat markazi 
sifatida shakllangan yurtlardan biri Baqtriyadir. Uning hududini 
O‗zbekistonning Surxondaryo viloyati, Janubiy- G‗arbiy Tojikiston yerlari, 
Shimoliy Afg‗oniston tashkil etadi. Bu yurt o‗z vaqtida Eron ahamoniylar 
davlatiga tobe sifatida katta jarima to‗lardi. 
Shunday davlat uyushmalaridan yana biri Qadimgi Baqtriya saltanati 
bo‗lgan. «Avesto»da Baqtriya «go‗zal, tog‗lari yuksak ko‗tarilgan» deb 
tasvirlanadi. Baqtriya haqidaeng qadimgi ma‘lumotlar ahamoniylar bitik-
larida, xususan, dunyoga mashhur Naqshi Rustam maqbarisi va Bexustun 
qoyasida uchraydi. 
Persepolda saroyidagi ganchkor rasmlarda baqtriyaliklar o‗n beshinchi 
qatorda idish ko‗targan holda va ikki o‗rkachli Baqtriya tuyalari bilan 
tasvirlangan. Baqtriya mustaqil satraplik sifatida Ahamoniylar imperiyasining 
iqtisodiy va madaniy hayotida muhim rol o‗ynagan. U haqidagi xilma xil 
malumotlar qadimgi yunon tarixchilari – Gerodot, Ktesiy, Strabon, Diador, 
Arrian, Kursiy Ruf, Gekatey, Skilak va boshqalarning asarlarida mavjuddir. 
Mualliflarning ta‘kidlashicha, mazkur mamlakatning qadimiy bo‗lib, mada-
niyati yuksak darajada rivojlangan. Masalan, Ktesiy Ossuriya podsxosi Nin-
ning Baqtriyaga qilgan yurishi, Baqtriya podsxosi Oksiart va uning xazinasi 
haqida xabar beradi. Ktesiy tomonidan tasvirlangan xalqlar orasida baqtriya-
liklar birinchilardan bo‗lib tilga olingan. Baqtriyaning o‗zini esa u sharqqa 
joylashtiradi, g‗arb tomonidan Baqtriya «tekisligiga» boradigan yo‗lni 
«tog‗lar» to‗sib turishi, ulardan faqat «dovonlar» orqali o‗tib borilishi haqida 
yozib qoldirgan. Baqtriya Tanaisdan Xind daryosigacha cho‗zilgan. Tanais 
uni Yevropadan ajratib turadi. Bundan tashqari «Baqtriya» nomi Esxilning 
miloddan avvalgi 472 yilda sahnaga qo‗yilgan «Forslar» tragediyasida, 
shuningdek Gekatey, Skilak asarlarida ham uchraydi. 
Tadqiqotlarning chuqur tahlili qadimgi Baqtriya saltanatning hududlari 
Baqtriya o‗lkasi hududlaridan katta ekanligini ko‗rsatadi. Uning tarkibiga 
Marg‗iyona va So‗g‗d ham kirgan degan fikrni tasdiqlaydi. Shunisi 
e‘tiborliki, Baqtriya tabiiy boyliklari mamlakatning tashqarisiga, hatto Old 
Osiyogacha ma‘lum bo‗lgan. Ayniqsa, Badaxshon la‘li barcha Sharq 
hukmdorlari orasida yuksak qadrlangan. 
Shunday qilib, arxeologik va yozma manbalarning tahlili miloddan avvalgi 
birinchi ming yillikning boshlarida, Ahamoniylarning bosqinchiliklaridan 
ancha oldin qudratli harbiy-siyosiy uyushmalar, ilk davlatlar bo‗lganligini 
ko‗rsatadi. Mintaqadagi o‗troq va ko‗chmanchi xalqlarni birlashtirgan 
mazkur siyosiy uyushmalar ichki taraqqiyot natijasida va shuningdek 
g‗arbdan eramizdan 9-7 asrlarda mavjud bo‗lgan qudratli Ossuriya va Midiya 

---

35 
davlatlarining bosqiniga qarshi ittifoq sifatida tashkil topgan degan xulosaga 
kelish mumkin. Keyingi yillarda mamlakatimizda va xalqaro jamoatchilikda 
―Avesto‖ yaratilganligining 2700 yilligi Qarshi shahri tashkil topganligining 
2700 yilligi, Samarqand shahrining 2700 yilligi keng nishonlanganligi 
hududimizda sivilizatsiya asoslari bundan uch ming yillar oldin shakllan-
ganligini aniq isbotlaydi.