O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta‘lim vazirligi tosnkent moliya instituti

Ma‘lumotlarning yagona bazasi ko‗p foydalanuvchilar ishini ta‘minlaydi. 
Ma‘lumotlarning taqsimlangan bazasidan foydalanish sanoat SUBD (MS SQL 
Server, Oracle, Informix, DB2) asosida tavsiya etiladi. Ko‗rsatilgan SUBD 
tranzaksion mexanizm, kirishni chegaralash vositasi, tarmoq butunligini qo‗llab 
quvvatlash vositasi va ma‘lumotlarning qarama-qarshi emasligini o‗z ichiga oladi. 
Ma‘lumotlarning taqsimlangan bazasini qo‗llash ma‘lumotlar xavsizligining zaruriy 
darajasini ta‘minlashga imkon beradi, bank dasturchisi esa ilovalarning 
mazmundor qismini optimallashtirishga imkon beradi. 
Real vaqt rejimida ishlash. Real vaqt rejimida boshqaruv ta‘siriga tizim 
reaksiyasi tizim boshqarayotgan jarayon kechish tezligiga mos bo‗lishi kerak. 
Ishning xavfsizligi va ishonchliligi. To‗xtab qolgan dasturiy ta‘minot yoki 
vuz hujumlar hududiy taqsimlangan bank axborot tizimida miqdoriy (zarar hajmi) 
yoki sifat (imij tushishi, muvaffaqiyatsizlik, kelishuvlar va hokazo ) soxta 
natijalarga ega bo‗lishi. 
Avtomatlashtirilgan bank tizimi tamoyillari orasida quyidagilar ajralib turadi: 
Foydalanuvchilarning 
dinamik 
ish 
o‗rni 
tamoyillari. 
Avtomatlashtirilgan bank tizimi foydalanuvchisining ish o‗rni dinamik jihatdan 
tuziladi (quriladi) va foydalanuvchiga tayinlangan hujjatlarni to‗plash, hujjatlarni 
qayta ishlash bosqichlari, taqdim etilgan huquqlar to‗plami bilan manzil (ism) 
sifatida belgilanadi. Foydalanuvchi tizimiga o‗z ismi bilan kirib, uning mayayyan 
hujjatlari bilan ishlaydi. Agar foydalanuvchi uchun (yoki uning bo‗limlari) u 
ishlaydigan hujjatlar to‗plami o‗zgarsa, mos ravishda uning ish o‗rni ham qayta 
sozlanadi. Boshqacha qilib aytganda, barcha dinamik ishlar sozlanishi: tizim 

---

172 
joylari tizim ishga tushirulguncha va ish jarayonida zarur bo‗lganda yuz beradi. 
Bunda konkret foydalanuvchi identifikatoriga (guruh bilan bo‗lishi ham mumkin, 
ya‘ni bank bo‗limlari identifikatori bilan) konkret hujjatlar va ularni qayta ishlash 
bosqichlari tayinlanadi. 
Bankning elektron hujjat yuritish tizimida bazalash tamoyillari. 
Bankning elektron hujjat yuritish tizimi — yaratish, modifikatsiyalash va bank 
ichida bo‗lgani kabi bank va mijoz o‗rtasida, bank va fiiliallarida, banklar yoki 
hisob-kitob (to‗lov) tizimlar tomonidan elektron hujjatlarni uzatishning amaliy 
telekommunikatsion muhiti. Ushbu tamoyilga rioya qilish barcha tashqi hujjatlar 
majburiy tartibda elektron hujjatlarni yuritish tizimiga tushadi va boshqa bank 
ilovalari elektron hujjat yuritish tizimi orqali qabul qilib va jo‗natib hujjatlar bilan 
ishlaydi. Bankning elektron hujjatlarni yuritish tizimining o‗zi tashqi 
telekommunikatsion tarmoqlarning global aloqasi foydalanilishi mumkin, masalan, 
SPRINT, Internet yoki RF MB. 
Hujjatlarni qayta ishlashning Online- va Offline- texnologiyalaridan 
birga foydalanish tamoyillari. Online-texnologiyasi vaqtning real rejimida 
hujjatlarning avtomatik generatsiyalanish operatsiyasi (simlar) daqiqasida 
hujjatlarni qayta ishlanishiga (simlarni etkazib berish) imkon beradi. Offline- 
texnologiyasi hujjatlarni avtomatik tarzda qayta ishlash, foydalanuvchining ish 
joyiga simlar generatsiyasiga, keyinchalik ularning operatsiya kunining yadrosida 
hisob bo‗yicha tarqatish uchun elektron hujjatlarni yuritish tizimi orqali 
tarqatilishiga imkon beradi. Ushbu tamoyilga rioya qilish foydalanuvchining ish 
joyini dinamik (operatsiya kunining yadro hisob ma‘lumotlari bazasi serveri bilan 
mavjudligiga qarab) jihatdan ushbu texnologiyalardan istalganida qurish 
mumkinligini anglatadi. 
Hujjatlarning noyob identifikatsiyasidan foydalanish tamoyillari. 
Hujjatlarning noyob identifikatsiyasi (raqamlash) tizimini qo‗llash (jumladan, 
masofaviy yaratilgan) ushbu hujjatlar bo‗yicha olib borilganlarni va ularning hisob 
holatiga ta‘sirini identiyikatsiyalashga va tahlil qilishga imkon beradi. Hujjatlar 
identifikatorlari hujjatlarning ma‘lumotlari bilan paydo bo‗lgan barcha operatsiyalar 

---

173 
haqidagi axborotlarda ishtirok etadi. 
Tizim 
komponentlarini 
integratsiyalash 
tamoyillari. 
Tizim 
komponentlari – taqsimlangan yadro (SQL- bilash ishlash triggerlar bilan bank 
ma‘lumotlari bazasi xizmatlari - ikkita barqaror holatga va hisoblar bilan ishlash 
tartibiga ega), foydalanuvchining ish joyi (hujjatlarni qayta ishlashda mijoz taklifi) 
va elektron hujjatlar bilan ishlash tizimi (ish o‗rni va ma‘lumotlar bazasi o‗rtasida 
almashinuvchi hujjatlar) — maksimal darajada integratsiyalashgan bo‗lishi shart. 
Bu, xususan, quyidagilarni anglatadi: 
— 
bir ish o‗rniddan boshqasiga jo‗natilgan hujjatlar, oxirgi joylashuviga 
ko‗ra avtomatik tarzda yokiushbu ish o‗rniga o‗sha zahoti mahalliy tarmoqlarga 
uzatilishi mumkin; eki elektron hujjat yuritish tizimiga tushishi va istalgan 
masofaga tarqalishi mumkin; 
— elektron hujjatlarni yuritish tizimi ―bank-mijoz‖ tizimida istalgan turdagi 
elektron hujjatlarni, shuningdek, mijozlarning to‗lov qog‗ozlarini bir xilda 
yo‗naltiradi. U bank tizimining yadrosi tomonidan avtomatik tarzda tuzilgan 
elektron hujjatlarni (masalan, hisob varag‗i bayonnomalari), do‗kondagi savdo 
terminali tomonidan yaratilgan savdo kartasi operatsiyalarini; tashqi tizimdan 
keltirilgan elektron hujjatlar (aytaylik, SWIFTdan) yo‗naltiradi. 
— 
mijoz takliflari hujjatlarning konkret shakliga sozlangan, yadro va 
elektron hujjatlarni yuritish tizimi bilan almashlashning yagona ko‗rinishiga ega 
bo‗lgan standartlashgan dasturiy qobiqni taqdim etadi. 
Baza ob‘ektlari. Ko‗rib chiqilayotgan tizimda quyidagi asosiy ob‘ektlar ajratiladi: 
hujjat, foydalanuvchining identifikatori, foydalanuvchi manzili, hisob-kitob, operatsiya 
va mikroprotsessorli karta. Ularning har birini qisqacha ko‗rib o‗tamiz. 
Hujjat uni qayta ishlashning yo‗nalishi (bosqichlar ketma-ketligida taqdim 
etilgan) va har bir bosqichda hujjatlarni qayta ishlash algoritmilariga mos keluvchi 
ekran shakllarini to‗plash bilan belgilanadi. 
Foydalanuvchi identifikatori konkret foydalanuvchining kirish huquqini 
belgilaydi. Foydalanuvchi bevosita tizim yoki mikroprotsessorli karta orqali rasmiy 
so‗raladigan parol bilan identifikatsiyalanadi; bu o‗z navbatida, foydalanuvchidan 

---

174 
PIN-kod (personal identifikatsiyalangan kod) kiritishni talab qilishi mumkin. 
Foydalanuvchi manzili hududiy taqsimlangan bank tizimida konkret 
foydalanuvchining joylashgan erini o‗rnatadi. Manzil xuddi shu mahalliy tarmoq 
ichida ham mahalliy, ham hududiy masofaviy global (boshqa manzilga nisbatan) 
bo‗lishi mumkin. 
Hsob-kitob. Hisoblar holatidagi o‗zgarishlarning hozirgi holati va tarixi SQL- 
ma‘lumotlar bazasida serverida saqlanadi, ular ma‘lumotlar bazasining yaxlitligini 
va mijozlar dasturidan hisoblarni himoyalashni ta‘minlaydigan triggerlar va server 
protseduralari orqali o‗zgarishi mumkin.. 
Operatsiya — ketma-ket bajariladigan uzatmalar va hisoblar hoolatini 
o‗zgartiradigan ayrim hisobot ma‘lumotlar to‗plami. Operatsiyaga bog‗liq hujjatlar 
bilan bosqichga erishishda avtomatik tarzda yaratiladi. Quyidagi shartlarga rioa 
qilishda amalga oshiriladi (bajariladi): 
agar operatsiyani tashkil etadigan uzatmalar bank tizimining yadrosiga 
etkazilgan bo‗lsa (ular masofaviy ish o‗rnida avtonom Offline-rejimda 
shakllanishi mumkin); 
operatsiya olib borish bilan bog‗liq sanalar kirishida (va hujjatda 
ko‗rsatilganda) uzatmalar kechiktirilgan bo‗lishi mumkinligi hisobga olingan 
bo‗lsa; 
ushbu operatsiya bilan bog‗liq umumiy tipdagi ayrim mantiqiy shartlarni 
amalga oshirishda. Ushbu turdagi hujjatning shakllanishida (sozlashida) 
yuklatilgan bunday sharoitda, masalan, muayyan limitdan summa 
miqdorining oshib ketishida bo‗lim boshlig‗i tomonidan (shaxsiy parol yoki 
kartochkaga ega bo‗lgan) operatsiyani tasdiqlash zarurati bo‗lishi mumkin. 
Mikroprotsessorli karta — tizim foydalanuvchilarining identifikatsiya 
vositasi va erkin shakldagi elektron to‗lov hujjatlarining avtorizatsiya vositasi.
Elektron to‗lov hujjatini elektron imzo bilan himoya qilishga imkon beradi, 
Pozvolyaet zaщitit elektronnыy platejnыy dokument elektronnoy podpisyu, 
manzilni esa olishda uning autentifikatsiyasini olib borish kerak, ya‘ni, hujjat 
(mijozdan to‗lov qog‗ozi, do‗kondan savdo tranzaksiyasi va hokazo) jo‗natuvchi 

---

175 
ko‗rsatmasi bilan tuzilganiga va tasdiqlanmay o‗zgartirilmaganiga ishonch hosil 
qilish kerak. Ushbu kartaning parol bilan taqqoslaganda mijozning autentifikatsiya 
qilish maqsadida foydalanilganda asosiy afzallik – bu noyoblik (takrorlanmaslik), 
shu bilan birga parol ko‗rilgan yoki qandaydir yo‗l bilan ko‗chirilgan bo‗lishi 
mumkin.