O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta‘lim vazirligi tosnkent moliya instituti

4.1.4. –rasm.Bankda elektron hujjat aylanish tizimining arxitekturasi 
 
Banning elektron hujjat yuritish tizimining arxitekturasini qurish natijalari 
quyidagilardan iborat:
1. 
Atamalarni aniq belgilash: repozitariy, katalog, nashr, hujjat» yozuv, 
ma‘lumotlar bazasi, asl, yuritish va boshqalar. 
2. 
Hujjatlarni boshqarishning butun umri davomida muallif tomonidan 
yaratilgan hujjatlar uchun javobgarlikni oshirish. 
3. 
Axborotning tarorlanadigan manbalari sonini kamaytirish va hujjatlar 
kolleksiyasi mosligini (ombor) oshirish.
Ma‘lumotlarning turli formatlarini qo‗llab quvvatlash. Bilimlarni 
Elektron hujjat aylanish 
tizimi arxitekturasining uch 
darajali ta‘rifi 
Konseptual.
 
Nima uchun?  
Kim?  
Mantiqiy
 
Nima?  
Qachon?  
Predmetli 
Qanday?  
Qaerda? 

---

183 
boshqarishning zamonaviy tizimlari (BBT) butun dunyoda keng tarqalgan 200dan 
ortiq turli matnli va grafik ma‘lumotlar shakllarini saqlashga va aks ettirishga qodir. 
Ular ushbu shakllarning konvertatsiyasini ma‘lumotlarning universal formatida, 
masalan, PDF yoki HTML kabilarda qo‗llab ushlab turishadi. Formatlarning bu 
qadar ko‗pligi hujjat taqdim etilishini dastlabki shaklda va elektron asl nusxa yoki 
ketma-et nusxalar sifatida hujjatlarni saqlash uchun foydalaniladigan universal 
formatda amalga oshirishga imkon beradi. 
Taxminlar bilan boshqarish. AKT asosidagi boshqaruv tizimi bank 
masshtabida ushbu hujjatlarning barcha ehtimolli taxmini qo‗llab quvvatlanmasdan 
joriy etilishi mumkin emas, chunki puxta o‗ylab qilingan ichki raqamlash va 
umumiy tarmoqdan tashqari har bir taxmin ularni ushbu taxminning tizimda 
saqlanovchi boshqalaridan farqlanadigan mohiyatini tushunishga imkon beruvchi, 
shuningdek, har bir taxminga alohida atributlar yaratishga imon beradigan zaruriy 
sharhlarga ega bo‗lishi shart, bu vaqtning istalgan daqiqasida barcha tarixni 
―hujjatlarni turli taxminlarni yaratuvchi turli foydalanuvchilarning qayta ishlashi‖ 
kuzatishga imkoniyat beradi. 
Hujjatlarni 
atributlash: 
Hujjatni 
atributlashda 
foydalanuvchi 
dasturlashmagan standart grafik vositalari yordamida bir tekis loyihalanish imoniga 
ega va hujjatlarni qayta ishlash biznes-mantig‗ini buzmasdan tizimni 
ekspluatatsiyalash davomida atributlar tarkibiga o‗zgartirish iritishga imon bera 
oladigan muayyan elektron shaklni to‗ldiradi. Bunday yondashuv hududiy 
taqsimlangan, markazlashtirilib boshqariladigan, elektron hujjatlar omborini qurish, 
shuningdek, tizimda elektron hujjatlar uchun ombor hajmida istalgan chegaralashni
olib tashlash imkonini beradi• 
Taribli va bog‗langan hujjatlarni yaratish imoniyatini ta‘minlash. Taribli 
hujjatlar o‗zida tuzilishni as ettiradi, har bir qism, o‗z navbatida, unga kirishdagi o‗z 
qoidalari va jamoaviy ishlab chiqish hamda hayotiy bosqichlari bilan mustaqil 
hujjat hisoblanadi. Bunday funksiyaviylik jismoniy emas, balki yasama belgilar 
bo‗yicha hujjatlarni mantiqiy tanlab olinganiga asoslangan elektron yig‗ma jildni 
shakllantirishga imkon beradi. Natijada, bitta va shuningdek real mavjud bo‗lgan 

---

184 
birlamchi hujjat - hujjatlarning turli mavzularga bag‗ishlangan turli virtual 
podborkasida aks etishi mumkin. Bu hujjatlarga kirish huquqining ko‗proq 
moslashgan chegaralanishiga va yig‗ma jild to‗plashda ishtirok etadigan turli bank 
bo‗limlarining vakolatlariga yordam beradi. Bundan tashqari, virtual hujjat o‗zicha 
turli biznes-jarayonlarda ishtirok etishi va hayotiy bosqichlarga kirishga shaxsiy 
huquqiga ega bo‗lishi mumkin. 
To‗liq matnli qidiruv va hujjatlarni tahlil qilish. Boshqaruvning zamonaviy 
tizimi hujjat kontenti bo‗yicha qidirish mexanizmlarini qo‗llab quvvatlashni, 
alternativ atributiv qidiruv va to‗liq matnli tahlil qilish (ko‗pincha ichki standart 
qidirish tizimini va birlashtiruvchi so‗z hamda ularni mantiqiy bog‗lovchi 
operatorlarini qurish ) o‗z ichiga olishi shart. Lingvistik tahlil qilishning eletron 
manzil, faylli tizim, SUBD va internet bilan teng hujjatlar ombori bilan ishlashga, 
shuningdek, fanni qidirishning o‗zi oxirigacha shakllantirilmaganda noaniq 
bilimlarni chiqarishning yanada nozik mexanizmlarini amalga oshirish imkonini 
beruvchi, ixtisoslashtirilgan kasbiy tizimlari mavjud. Bunday tizimlar asosida 
so‗rovlarni ona tilida qayta ishlash, matnlarning avtomatik tarzda annotatsiyasini 
tuzmoq, farq mezonlarining oldindan belgilanmagan topshiriqlari sohasi 
tushunchasi bo‗yicha farq qiladigan avtomatik tasniflash yotadi.
Hujjatning hayotiy bosqichlarini boshqarish.  Hayotiy davr deganda elektron 
hujjatning mavjudlik vaqti – uni yaratish yoki import vaqtidan uni eksport qilish 
yoki yo‗qotish tushuniladi. Hujjatning bir bosqichdan boshqasiga o‗tishi hujjatni 
qaysidir xossasini, masalan, formatini, kirish huquqini, atribut kartocha shaklini 
o‗zgartirish topshirig‗i sharoitida amalga oshiriladi. Hayotiy davr bosqichlarini 
ko‗chirish qo‗lda amalga oshirilish bilan birga avtomatik tarzda ham bo‗lishi shart. 
Bankning 
biznes 
jarayonlarini 
boshqarish. 
Biznes 
jarayonlarni 
avtomatlashtirish funksional vazifalarni bajarish natijalarini boshqa ish joylariga 
yoki turli bo‗linmalarga o‗tkazish uchun boshqarish samaradorligi va ularning 
takrorlanuvchanligini ta‘minlash uchun sezilarli darajada qisqartirishga imkon 
beradi, bu esa natijada ISO 9000 standartlarini korporativ boshqaruv darajasida 
qo‗llab-quvvatlaydi. 

---

185 
AT asosida boshqaruvning zamonaviy tizimlari o‗z yadrosida WorkFlow-
texnologiyalar (vazifalar oqimini qo‗llab quvvatlovchi texnologiya) deb 
nomlanuvchi qo‗llab quvvatlovchi amaliy tizimlarni saqlaydi, ular grafik muharrir 
yordamida yasama marshrut sxemalarini yaratish va biznes jarayonlarni bir 
foydalanuvchidan boshqasiga dasturlarsiz diaologli interfeys orqali o‗tqazish 
qoidalarini tayinlash hamda foydalanuvchilar o‗rtasida jarayonlar yuz berishining
grafik yoki rasmiy monitoringini farq, o‗xshashlik, xarajat, shartli o‗tishlar 
imkoniyati bilan ta‘minlash imonini beradi. Ular istalgan jarayonni uning hozirgi 
holatini tahlil qilish va bir vaqtning o‗zida o‗zgarishlarni hujjatlashtirish va 
operatorlarning yangi faoliyatlarini uni amalga oshirish davomida avtomatlashtirish 
asosida optimallashtirishga imon beruvchi o‗zgartirishlar kiritish imkonini 
ta‘minlaydi. 
Documentum dasturiy ta‘minot asosida elektron hujjatlarni yuritish tizimlari 
va EMS asosida hujjatlarni saqlashni ta‘minlash ko‗proq mashhur.