O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta‘lim vazirligi tosnkent moliya instituti

Elektron bank xizmatlari. Bugungi kundagi mavjud banklarning 
ko‗pchiligi strategik vazifalari qatorida xizmatlarni universallash va mijoz bazasini 
kengaytirishni nazarda tutadi. Bnklar biznesni diversifikatsiyalash, yangi o‗rinlarni
qidirish va taklif etilayotgan xizmatlar spektrini kengaytirish yo‗nalishida doimiy 
ishlarni zarurligida bozor dinamikligi va raqobatning kuchayishini qo‗yadi. SHunga 
ko‗ra, ko‗plab banklar uchun elektron xizmatlarni rivojlantirish nafaqat dolzarb 
yangilik kiritish, balki faoliyatning strategik yo‗nalishiga aylandi. Ekspertlar 
fikricha, biznesni yuritishning elektron yo‗liga o‗tish – zamonaviy bank ishining 
eng muhim tendensiyalaridan biri hisoblanadi.
Bank elektron xizmatlari g‗oyatda turli ko‗rinishda, biroq ularni 
o‗rsatishdagi asosiy mezon mijozga elektron xizmat ko‗rsatish texnologiyasi 
hisoblanadi. Quyidagi xizmatlarni ajratish zarur: bank (moliyaviy) kartalar 
yordamida xizmat ko‗rsatish; mijozlarga masofaviy bank xizmatlarini ko‗rsatish; 
banklararo elektron o‗tkazmalar; elektrong tijorat doirasidagi pul hisob-kitoblari 
(to‗lovlar). 
Bank kartalaridan foydalanish.  

---

186 
Jami turli xil kartalardan asosan tovar va xizmatlari hisob-kitobi (to‗lov) 
uchun, ba‘zi vaqtlarda esa kredit olish va bank yoki filiallardan (ko‗rsatilgan 
punktlarda naqd berish) va bank avtomatlari orqali (bankomatlar) pulni naqd olish, 
bankka bankomatlar orqali naqd pullarni kiritish kabi boshqa pulli operatsiyalarni 
amalga oshirish da foydalaniladigan moliyaviy kartalarni, ya‘ni shaxslashtirilgan 
kartalarni (kamdan kam istisno bilan) ajratish zarur. 
Kartalar, albatta, istalgan muassasa yoki savdo/servis tashkilotida va istalgan 
bankda emas, balki ulardan qaysi biri ushbu kartalar xizmat qiladigan (karta xizmati 
joyi) to‗lov tizimiga kirsagina to‗lovni qabul qiladi. Oxirgilardan tashqari, to‗lov 
tizimi tarkibiga bank-emitentlar, ekvayrer marazlar, protsessingli markaz 
(markazlar) va hisob-kitob (kliring) bank (banklar) kiradi. O‗z-o‗zidan kelib 
chiqadii, io‗lov tizimi ishtirokchilariga mijozlar – karta egalari va 
foydalanuvchilarini ham kiritish zarur. 
Bank kreditlari turli mezonlarga (belgi) bo‗yicha shakllarning to‗liq qatorida 
(toifa): ular tayyorlangan materialgacha; kartaga zaruriy axborotni kiritish yo‗li 
bo‗yicha; umumiy taklif bo‗yicha; emitent bo‗yicha tasniflanadi. 
Bank kartalari- bu banklar chiqaradigan va mijozlar orasida jalb etish uskunasi 
sifatida foydalaniladigan moliyaviy kartalar. Bunda ular: shaxsiy kartalar; boshqa 
banklar (mahalliy va xorijiy); turli to‗lov tizimlari kartalari (milliy va xalqaro — 
Visa, EuroCard/MasterCard va boshqalar) kartalarini chiqarish va/yoki tarqatishlari 
mumkin. 
O‗zbekiston hududida bank kartalari emissiyasi kredit tashilotlari orqali 
amalga oshiriladi. Bank kartalari sotuvchilarga tovar va qo‗shimcha xizmatlar 
imonini beradi. Ular sotuvchiga kreditni xaridorga ―bank qo‗li‖ bilan taqdim 
etishga imon beradi. Bunda sotuvchi o‗z pullarini bandan xaridor sotib olingan 
narsaga pul to‗lashi bilanoq kechikmasdan oladi. Shunday ekan, kartalar bankdan 
kreditni bevosita ―xorijga‖ iste‘molchiga xizmat qilish bilan kiritishga imkon 
beradi. 
Bunda bankning foydasi foydalanuvchiga taqdim etilgan karta orqali kredit 
hisobiga foiz olish, hisob-kitob bo‗yicha operatsiya amalga oshirish hisobiga 

---

187 
komissiya olish, mijozlar pul vositalarini, jumladan, minimal pasaymagan qoldiq 
sifatida jalb etishdan iborat. 
To‗lov tizimining ishtirokchiga munosabati tashkiloti ikki rejim: off-line 
rejimi va on-line rejimini ko‗rib chiqishi mumkin.
off-line rejimi. Protsessing markazga ulangan rejimli bank-emitent uchun eng 
ko‗p oddiy va arzon hisoblanadi. Bank protsessing markazga o‗z mijozlariga karta 
bo‗yicha tranzaksiyani avtomatlashtirishga ruxsat beradi. 
Bank AHM protsessing markazida joylangan bankning ma‘lumotlar 
bazasida o‗zgartirishlar kiritish haqidagi topshiriqqa tayyorgarlikni ta‘minlovchi 
dasturni qo‗llaydi (mustaqil ishlab chiqilgan, buyurtma qilingan yoki tayyor sotib 
olingan). Protsessing markazga muvofiq o‗rnatilgan muddatda ban o‗z mijozlari 
operatsiyalari haqida hisobot oladi. Avtomatlashtirish uchun javobgar protsessing 
markazga yuklangan.
Bunday sxemalarning oddiy va yuqori bo‗lmagan narxiga qaramay, uni 
qo‗llovchi bank mijozlar hisob-kitobini tezkor boshqarish dastagini va bankda 
ularga xizmat qilish epchilligini yo‗qotadi, shunda mijoz hisobga faqat karta 
yordamida kira oladi, ma‘lumotlarning protsessing markaz bazasiga kelib tushishi 
esa bir necha soat vaqtni tashkil etadi. SHunday qilib, bank mijozlar bilan bog‗liq 
barcha operatsiyalar haqida uni tugatgandan so‗ng bir kun o‗tib ma‘lumotga ega 
bo‗ladi.
on-line rejimi. Bu rejimda bank ixtisoslashtirilgan jihozlar va dasturiy 
ta‘minot bilan qo‗rollanadi, ma‘lumotlarni uzatish tarmog‗iga ulanadi yoki 
protsessing markazga ajratilgan kanal orqali birlashadi. Bank karta ma‘lumotlar 
bazasi, hisob va qoldiqlarni mustaqil kiritadi hamda tranzaksiyaning protsessing
markazidan kelib tushganlarni faollashtiradi. Bu holatda bank mijozlar hisobini 
boshqarishga, ularga hisobga kirish uchun turli moliyaviy uskunalardan 
foydalanishga va real vaqt rejimida uni debetga yozib qo‗yishga imkon berishga
ega bo‗ladi. Bundan tashqari, bank (kartalarni tezkor bloklash) hisobni yopishi ham 
mumkin.