O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta‘lim vazirligi tosnkent moliya instituti

Bank faoliyati AATda qo‘llaniladigan himoyalashning asosiy turlari 

---

422 
Tijorat banklari amaliy faoliyatida axborotlarni himoyalashning chora va 
vositalarini himoyalashning chora va vositalarini qo‘llash quyidagi mustaqil 
yo‘nalishlarni o‘z ichiga oladi: 

aloqa tizimlaridagi axborotlarni himoya qilish; 

elektron xujjatlarning huquqiy ahamiyatini himoyalash 

konfidentsial (maxfiy) axborotlarni ikkinchi darajali elektromagnitli
nurlanuvchi va (to‘g‘rilash) kanallari bo‘yicha chiqib ketishdan himoyalash; 

axborotlarni dasturlar tarqatuvchi kanallardagi kompyuter viruslari va 
boshqa xavfli ta‘sirlardan himoyalash; 

ruxsatsiz nusxa olish, dasturlarni tarqatish va qimmatli kompyuter 
axborotlarini himoyalash; 
Har bir yo‘nalish uchun asosiy maqsad va vazifalar belgib qo‘yiladi. 

Ruxsatsiz kirish deyilganda axborotlarni himoyalash tizimi tarkibiy qismi 
bo‘lgan chegaralarga kirish uchun belgilangan qoidalarni buzish natijasida ushbu 
chegaralarga kirgan foydalanuvchilar yoki boshqa sub‘ektlarning tasodifiy yoki 
qasddan qilgan xatti-xarakatlar tushuniladi. 
Axborotlarga 
ruxsatsiz 
kirgan 
sub‘ektlar buzg‘unchi (tartib 
buzuvchi)lar deyiladi. Axborotlarni himoyalash nuqtai nazaridan ruxsatsiz kirish 
quyidagi oqibatlarga olib kelishi mumkin: Ishlov berilayotgan konfidentsial 
axborolarning oshkor bo‘lishi, shuningdek, AATlarning ish qobiliyatini qasddan 
buzish oqibatida xato yoki buzilishlar. 
Quyidagi toifadagi ha qanday odam tartibbuzar bo‘lishi mumkin: 

AATdan doimiy foydalanuvchilar 

Tizimni tizimli, umumiy va amaliy dasturiy ta‘minlashni kuzatib 
boruvchi dasturchi odamlar 

Xizmat ko‘rsatuvchi xodimlar (muhandislar); 

AATga kirirsh huquqiga ega boshqa xodimlar (shu jumladan, yordmchi 
ishchilar, farroshlar v.h.) 

Boshqa, begona shaxslar AATga kirish huquqi toifasidagilar uchun 

---

423 
tegishli bo‘lmagan AATga kirish huquqi tashkiliy-tartibga solingan choralar bilan 
istisno qilinadi. 

Kanallar ostida axborotlarga ruxsatsiz kirish deyilganda shasxlarning 
xodimlarning xatosi natijasida yoki noto‘g‘ri ishlov berish yoki oxir-oqibat 
ruxsatsiz kirishga imkon beruvchi asbob-uskunalarning to‘xtab qolishi oqibatida 
ruxsatsiz kirish faktiga olib keluvchi izchil xarakatlari va ular tomonidan bajarilgan 
texnologik ishlar tushuniladi. Hamma ko‘pchilik kanallarga ruxsatsiz kirilganlikni
aniqlash loyihalash paytida axborotlarni saqlash, uzatish va ularga ishlov berish 
texnologiyalarini, axborotlarni himoyalash himoya tizimida ishlab chiqilgan ish 
yuritishning belgilangan tartibi va tartibbuzar tanlagan modelni tahlil qilish yo‘li 
bilan aniqlanadi. 
Konfidentsial (maxfiy) va qimmatli axborotlarni ruxsatsiz kiruvchilardan va 
o‘zgartiruvchilardan himoyalash eng muhim masalalardan birining hal bo‘lishini
ta‘minlashga da‘vat qiladi. Bu mol-mulk egalari va kompyuterlardan 
foydalanuvchilarning mulkiy huquqlarini himoyalash; ishlov berilayotgan 
axborotlarga mujassamlangan shaxsiy mulkni jiddiy iqtisodiy va moddiy hamda 
nomddiy zarar etkazilishi mumkin bo‘lgan har qanday hujum va o‘g‘irliklardan 
himoyalashdir. 
Axborotlarni ruxsatsiz kirishdan asrashning markaziy asrashning markaziy 
muammosi nafaqat potentsial tartib buzuvchining KOMPYUTER TIZIMI 
saqlanayotgan axborotlarni ―o‘qishi‖ ning oldini olish shu bilan birga uni shtatli 
va shtatsiz vositalarni o‘zaytirish imkoniyati oldini olishga yo‘naltirilgan 
axborotlarga kirishdagi funktsional vakolatlarini ham chegeralashdir. 
Axborotlarni ruxsatsiz kirishdan himoyalash bo‘yicha talablar 
himoyanayotgan axborotlarning uchta asosiy xususiyatlari yutuqlariga (ma‘lum 
birikmalarida) yo‘naltirilgan: 

Konfidentsial (maxfiy lik (maxfiylashtirilgan axborotlarga kirish 
huquqi u kimga mo‘ljallangan bo‘lsa, shungagina tegishli bo‘lmog‘i kerak); 

Yaxlitlik (asoisda muhim qarorlar chiqariladigan axborotlar ishonchli 
va aniq bo‘lmog‘i, kutilmagan va ataylab qilinadigan (g‘arazgo‘ylik bilan) 

---

424 
xatolardan himoyalanan bo‘lishi kerak); 

Tayyorgarlik (axborotlar va mos keluvchi axborot xizmatlari ularga
zarurat tug‘ilganda kirishga xizmat qilishga hamma tayyor (shay) turishi zarur). 
Ma‘lumotlarga kirishni nazorat etish asosida AAT va foydalanuvchilar va 
tizim bilan ishlov berilgan axborotlar o‘rtasidagi chegarani belgilash tizimi yotadi. 
Har qanday kirishni chegaralovchi tizimning muvaffaqqiyotli ishlashi uchun 
quyidagi ikkita masalani hal qilmoq zarur. 
1. 
Tanlangan model doirasida mavjud bo‘lgan kirishni chegeralash
tizimini aylanib o‘tish xarakatlariga imkon bermaslik. 
2. 
Ma‘lumotlarga kirish huquqiga ega foydalanuvchiga identifikatsiya 
(tenglashish)ni kafolatlash (foydalnuvchilarning autentifikatsiya). 
AATlarning xavfsizligini oshirishning samarali usullaridan biri registratsiya 
(ro‘yxatga olish)dir. Ro‘yxatga va hisobga olish tizimi ro‘yxatga olishni yuritishga 
mas‘ul bo‘lib, avval (o‘tmishda) nima bo‘lganini kuzatish va shunga mos ravishda 
axborotlar chiqib ketayotgan kanallarni yopish imkonini beradi. Ro‘yxatga olish 
jurnalida ma‘ulmotlar yoki dasturlarga kirish uchun qilingan urunishlar amalga 
oshgan-oshmaganligi aniq qayd etiladi. Ro‘yxatga olish jurnalining mazmun – 
mohiyati uni davriy, shuningde, zudlik bilan tahlil qilish mumkinligidadir. 
Ro‘yxatga olish jurnalida tizimdan foydalanuvchilar amalga oshirgan hamma 
nazorat qilinadigan so‘rovlarning ro‘yxati olib boriladi. Ro‘yxatga va hisobga olish 
tizimi quyidagilarni bajaradi: 
1. 
Sub‘ektlarning tizimga kirish (undan chiqishi) yoki operatsion
tizimlarning va ularning dasturiy to‘xtashlarini (AAT apparatlari o‘chirilgan 
paytda tizimdan yoki dasturiy to‘xtashgan joydan chiqish ro‘yxatga olinmaydi) ish 
bilan ta‘minlash va initsiyalizatsiyalashni ro‘yxatga oladi; shu bilan birga
ro‘yxatga olish parametrlaridan quyidagilar ko‘rsatiladi: sub‘ektning tizimga
kirish (chiqish) yoki tizimning ish bilan ta‘minlangan (to‘xtash) vaqti va kuni; 
kirishga urunishning natijasi – muvaffaqqiyatli yoki muvaffaqqiyatsiz (ro‘yxatsiz 
kirishga urunishda), sub‘ektning kirishga urungan, taqdim etgan indekatori (kod 
yoki familiyasi); 

---

425 
2. 
Bosma (grafik) hujjatning qattiq (qog‘ozdagi) nusxasini berishni 
ro‘yxatga olish va hisobi; 
3. 
Himoyalanadigan fayllarga dasturiy vositalarni (dasturlar, jarayonlar, 
vazifa, topshiriqlar) kiritishga urunishlarni ro‘yhatga olish; 
4. 
Barcha himoyalanadigan axborot tashuvchilarning, ularning har 
qanday rejalashtirilishi 
Yordamida hisobga olish (himoyalanadigan tashuvchilar hisobi ularni 
topshirish) 
qabul 
qilish 
jurnalida 
(kartotekasida) 
xisobiga 
olinib, 
u 
ximoyalanadigan axborotlarni tashuvchilarni xisobga olishning bir necha turida 
(o‘rnini bosuvchi) o‘tkazishi zarur. 

Aloqa tizimida axborotlarni ximoya qilish turli xil aloqa kanallari 
bo‘yicha jo‘natiladigan konfidentsial (maxfiy) va qiymatli axborotlarga ruxsatsiz 
kirishining oldini olishga yo‘naltirilgan.O‘z asosiga ko‘ra ximoyaning ushbu turi 
yana axborotlarning maxfiyligi va butunligini ta‘minlash uchun ham qo‘llaniladi. 
Nazorat qilinmaydigan aloqa kanallarida axborotlarni himoyalashning eng samarali 
vositalari kriptegrafiya va maxsus aloqa bayonlarini qo‘llashdir. 

Elektron hujjatlarning huquqiy qiymati (ahamiyati)ni himoyalash o‘zida 
buyruqlar, to‘lov qog‘ozlari va boshqa tartibga soluvchi shartnomaviy, moliyaviy 
xujjatlarni jamlagan axborot ob‘ektlariga to‘lov berish, saqlash va uzatishda 
foydalaniladigan tizimlar va tarmoqlar uchun zarur. Ularning umumiy xususiyati 
xar turli baxs-munozarali (shu jumladan, sud bilan bog‘liq) xolatlar kelib 
chiqqanda muallif o‘zining erkin bildirgan fikrlarini boshqa bir (begona) elektron 
xujjatlarda qayd etganlik aktiv bo‘yicha faktlarning xaqiqiyligini isbotlash 
imkoniyatini ta‘minlashdir. Ushbu muammoni hal qilish uchun ―Raqamli imzo‖ 
deb nomlanuvchi yo‘lni qo‘llash bilan bog‘liq bo‘lgan axborot ob‘ektlarining 
xaqiqiyligini 
tekshirishning 
zamonaviy 
kriptografik 
usullaridan 
foydalaniladi.Amaliyotda elektron xujjatlarning qiymati (axamiyati)ni ximoyalash 
masalalari komp‘yuterdagi axborot tizimini ximoyalash masalalari bilan birgalikda 
echiladi. 

Axborotlarni yonidagi elektromagnitli nurlanuvchi va to‘g‘rilashlar 

---

426 
bo‘yicha chiqib ketishdan ximoyalash kompyuter tizimidagi kondentsial va 
maxfiy axborotlarni begona odamlarni ruxsatsiz kirishidan ximoyalashning muxim 
nuqtai nazaridir.Ximoyaning bu turi axborotlashgan elektromagnitli signallarni 
qo‘riqlanadigan hududdan tashqari chiqib ketishi extimolining oldini olishga 
qaratilgan. Shu bilan birga qo‘riqlanadigan xudud ichida tushib qoluvchi, 
ro‘yxatga oluvchi va elektromagnitli signallarni aks ettiruvchi maxsus apparat 
ulardan nazoratsiz foydalanish imkoniyatini istino qiluvchi samarali tartib 
choralarini qo‘llaniladi, deb faraz qilinadi. Yondosh elektromagnit nurini 
tarqatuvchi va mo‘ljalga olishdan himoyalash uchun hisoblash texnikasi 
vositalarini joylashtirish shuningdek, kompyuter tizimining jihoz (uskuna)lari va 
aloqa vositalari axborot turlanishi jadalligini pasaytirish imkoniyatini beruvchi 
texnik chora-tadbirlarga mo‘ljallangan binolarni ekranlashtirish keng qo‘llaniladi.

Ba‘zi 
mas‘ul 
holatlarda 
komp‘yuterning 
axborotlashtirilgan 
turlanishlarini shuningdek, nutqli va boshqa signallarning zaif axborotlarini 
ro‘yxatga olish yoki yozib olish maqsadida moliyaviy masuslikning maxsus 
yopishtiriladigan qurilmalarini aniqlash ehtimoli sababli hisoblash qurilma 
(jixoz)larini qo‘shimcha tekshirish zarur bo‘ladi. 

Dasturlarni tarqatish kanallari bo‘yicha axborotlarni komp‘yuter 
viruslari va boshqa xavfli ta‘sirlardan ximoyalash keyingi paytlarda aloxida 
dolzarblik kasb etmoqda. Virus epidemiyasining aniq ko‘rinishi yuz minglab 
xususiy komp‘yuterlarning zararlanish xodisalari bilan baholanmoqda. Ayrim 
virusli dasturlar umuman zararsiz bo‘lsada, ularning ko‘pchiligi vayron qiluvchi 
xarakterga ega. 
Viruslar, ayniqsa muayyan joyga xos hisoblash tarmoqlari tarkibiga kiruvchi 
komp‘yuterlar uchun xavfli. Hozirgi zamonaviy komp‘yuterdagi axborot 
tizimlarining ayrim xususiyatlari viruslarning tarqalishi uchun kerakli sharoitlarni
yaratmoqdalar.Ularga qisman quyidagilar taalluqli: 
1. dasturiy ta‘minlashdan ko‘pchilikning birgalikda foydalanish zarurati; 
2. dasturlardan foydalanishda cheklashlarning qiyinligi; 
3. mavjud ximoya mexanizmlarining ishonchsizligi; 

---

427 
4. viruslarning 
xarakatlanishga 
qarshi 
axborotlarga 
kirishi 
chegaralanmaganligi v.b. 
Viruslardan ximoyalanish usulida ikki yo‘nalish mavjud: 
1. Ruxsatsiz o‘zgartirish (kirishni, chegaralash, o‘z-o‘zini nazorat qilish 
va o‘z-o‘zini tiklash usullari) imkoniyatidan ximoyalangan ―immunobarqaror‖ 
dasturiy vositalarni qo‘llash 
2. Amaliy dasturlar faoliyatidagi og‘ishlarni doimiy nazorat qilishni 
extimol tutilgan boshqa virus faolligi izlarining mavjudligini tekshirib borishni 
amalga oshiradigan maxsus dastur-analizatirlarni qo‘llash (masalan, dasturiy 
ta‘minlash yaxlitligi buzilganligini aniqlovchi), shuningdek, yangi dasturni kiritib, 
foydalanishdan oldin uni nazorat qilish (ularning tanasida virus paydo bo‘lishiga 
oid xarakterli belgilar bo‘yicha). 

Dasturlar va komp‘yuterdagi qimmatli axborotlardan ruxsatsiz nusxa 
ko‘chirish va tarqatishdan himoya qilish kompyuter tizimi dasturlari ma‘lumotlarning 
qimmatli bazalari ko‘rinishda jamlangan intellektual mulklarni qo‘riqlash muammosiga 
mo‘ljallangan 
mol-mulk 
huquqini 
mustaqil 
ravishda 
himoyalashning 
ko‘rinishidir.Ushbu himoya odatda, himoyalanayotgan dasturlar va ma‘lumotlar 
bazalariga maxsus dasutriy vositalar yordamida oldindan ishlov berish (parol 
himoyalarini o‘rnatish, kalit va kalitli disklar saqlanadigan uskunalarga murojaatlar 
bo‘yicha tekshirib, to‘xtab, uzilib qolishga yo‘l qo‘ymaslik, kompyuter tizimini uning 
ajoyib tavsiflari ishchi dasturi va boshqalarni tekshirish) orqali amalga oshiriiladi. Bu 
himoyalanayotgan dasturlar va ma‘lumotlar bazalarining foydalaniyotgan kodlaridan 
―begona‖ mashinalar foylanishiga qarshilik ko‘rsatadigan holatga keltiradi. 
Himoyalanganlikni orttirish uchun printer bo‘linmalari yoki kompyuter tizimining 
tizimlishipasiga ulab qo‘yiladigan qo‘shimcha apparat bloklari (kalitlar), shuningdek, 
dasturning qo‘llaniladigan kodi mazmuniga ega bo‘lgan fayllarni shifrlash kabilar 
ishlatiladi.Dasturlarni ruxsatsiz nusxa olishdan himoya qilish vositasining umumiy 
o‘ziga xosligi bunday himoyaning cheklangan turg‘unligi bo‘lib, oxirgi xolatda 
dasturning qo‘llaniyotgan kodi vazifasini bajarish uchun ochiq xolda markaziy 
protsessorga tutadi va apparat sozlovchilari tomonidan kuzatilayotgan bo‘lishi xam 

---

428 
mumkin. Biroq bu himoya vositalarinng iste‘molichilik hususiyatlarini nolgacha 
chiqara olmaydi, chunki ulardan qo‘llashdan asosiy maqsad maksimal darajada 
qiyinlashtirish vaqtincha bo‘lsa ham qimmatli axborotdan ruxsatsiz nusxa olishni 
xisoblanadi. 

Dasturiy ta‘minlash yaxlitligini nazorat qilish quyidagi yo‘llar bilan 
bajariladi:

Tashqi vositalar yordamida (yaxlitlikni nazorat qilish dasturlari) 
dasturiy ta‘minlash yaxlitligini nazorat qilish; 

Ichki vositalar yordamida (dasturning o‘ziga o‘rnatilgan) dasturiy 
ta‘minlash yaxlitligini nazorat qilish. 
Tashqi vositalar bilan dasturlar (bugun) yaxltiligini nazorat qilish tizimga 
start berilganda (ishga tushirilganda) bajariladi va dasturning aloxida bloklari 
nazorat summalarini ularning andoza etalon summalari bilan solishtirishdan iborat. 
Nazoratni, shuningdek, har bir dasturni bajarishni boshlashda xam o‘tkazish 
mumkin. 
Dasturlarning yaxlitligini ichki vositalar bilan nazorat qilish xar gal 
dasturlarni bajarishda (ishga tushirishda) amalga oshiriladi va aloxida bloklar 
nazorat summalarini ularning etalon summalari bilan solishtirishdan iborat. 
Bunday nazorat ichki foydalanish dasturlarida qo‘llaniladi. 
Axborotlarga ruxsatsiz kirishga imkon beruvchi kanallardan biri tartibbuzar 
tomonidan konfidentsial axborotlarn olish maqsadida amaliy va maxsus dasturlarni 
ruxsatsiz o‘zgartirishdir.Bunday o‘zgartirishdlar kirish yoki ularni ko‘zdan kechirish 
(himoyalash tizimini amaliy dasturlarga joriy etishda) chegaralash tartib-qoidalarini 
o‘zgartirish yoki bevosita amaliy dasturlardan konfidentsial axborotlarni sezdirmay 
olish kanalaini tashkil etish maqsadini ko‘zda tutishi mumkin.Bunday holatlarga qarshi 
ta‘sir usullaridan biri bazaviy dasturiy ta‘minlashni maxsus dasturlar bilan nzorat 
qilishdir.Biroq bu usul ham etarli emas, chunki yaxlitlikni nazorat qilish dasturlari 
tartibbuzarlar tomonidan o‘zgartirishi mumkin emas (bunga imkon yo‘q). 
Tijorat axborotlarini himoya qilishda, qoidaga ko‘ra, ma‘lumotlarga 
ruxsatsiz kirishdan asrovchi har qanday mavjud vositalar va himoya tizimlaridan 

---

429 
foydalaniladi.Biroq har bir holatda himoya qilinayotgan axborotlarning muximligi 
(ahamiyati)ni, unga yo‘qotishlar keltiruvi zararlarni aniq baxolab borish kerak 
bo‘ladi.Himoyalash darajasi qancha yuqori bo‘lsa, u shunchalik qimmat 
bo‘ladi.Sarf-xarajatlarni qisqartirish texnik vositalarni standartlashuvchiga 
yo‘naltiradi.Ayrim holatlarda aniq maqsad va sharoitlardan kelib chiqib, 
shahodatdan o‘tgan namunali vositalarni, ularning ayrim parametrlari bo‘shroq 
bo‘lsa ham, qo‘llash tavsiya etiladi. 
Axborotlar himoyasi har xil usullar bilan ta‘minlanishi mumkin, biroq eng 
ishonchli va samaradorlari (aloqa kanallari uchun esa yagona maqsadga 
muvofiqlikka egalik) kriptografik usullar asosida tuzilgan tizimlar va vositalarga 
ega bo‘ladi. Kriptografik bo‘lmagan usullar qo‘llanilganda ishlatilgan chora-
tadbirlarning etarliligini isbotlash va himoya tizimlarini ruxsatsiz kirishga nisbatan 
ishonchliligini asoslash katta murakkablik kasb etadi. 
Shuni ham e‘tiborga olish kerakki, ―raqiblar‖ yashirin ma‘lumotlarni etarli 
darajada himoyalangan (masalan, hamma ma‘lumotlar faqat shiflangan holda 
saqlanadigan) kompyuter texnikasi ma‘lumotlariga ―kira olish‖ bilangina emas, 
qo‘shimcha elektromagnit nurlanishi, to‘yintirish zanjiridagi mo‘ljallar hamda 
kompyuter texnikasining erlantirilishi (erga ulanishi)dan, aloqa kanalllaridan ham 
ola bilishi mumkin.Elektron qurilmalari, bloklari va kompyuter texnikasi 
bog‘lamlarining hammasi ham u yoki bu darajada nurlanadi va (nurlanish) 
qo‘shimcha signallar bir necha metrdan bir necha kilometr masofagacha tarqalishi 
mumkin.Shu bilan birga eng katta xavf ―raqiblar‖ ning kalitlari xaqidagi 
axborotlarni olishida hisoblanadi. Chunki kalitni tiklab, ochiq axborotlarga 
nisbatan ancha kam qo‘riqlanadigan shifrlangan ma‘lumotlarga ega bo‘lish 
bo‘yicha bir qator muvaffaqiyatli xarakatlarni amalga oshirish mumkin.shu nuqtai 
nazardan kalit axborotlar haqidagi signallar sof dasturiy amalga oshirish
signallaridan anchagina pat bo‘lgan himoyaning apparatli va dasturiy apparatli 
himoya vositalariga ruxsatsiz kirishni farqlay bilish foydalidir. 
Aytib o‘tilganlardan ma‘lum bo‘ladiki, himoya vositalarini tanlash va 
ulardan foydalanishni belgilovchi omil himoyaning ishonchliligidir. 

---

430