O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi toshkent moliya instituti biznes moliyasi

Tadbirkorlik va moliyaviy risklar

1. 
   
   jadvalda ijaradan foydaning turli darajalarida yuqorida ko‘rib chiqilgan ikkala moliyalashtirish sxemasining har biri (to‘liq o‘z mablag‘lari hisobiga va 50% qarz mablag‘lar hisobiga moliyalashtirish) uchun La Mer plc kompaniyasining bir aksiyasiga yillik dividend keltirilgan (ikkinchi yaxta sotib olingan va butun ehtimoliy foyda dividendlar ko‘rinishida to‘lanadi, degan shart bilan).
   

Qarz mablag‘lardan foydalanish yaxtadan 100,000 f.st. dan yuqori yillik foyda darajasida faqat o‘z mablag‘larini investitsiya qilish hisobiga olinishi mumkin daromadga nisbatan o‘z kapitali daromadligini oshiradi. Yaxtalardan olinadigan yillik daromad 100,000 funt sterlingdan pasayib ketgan holat uchun qarz mablag‘larining mavjudligi oddiy aksiyalar egalarining pozitsiyasini zaiflashtiradi.
Haqiqatan, yaxtadan daromad 50,000 funt sterlingdan kamroq bo‘lsa, kompaniyaning foydasi kredit bo‘yicha foizlarni to‘lash uchun yetarli bo‘lmaydi. Kompaniyaning boshqa aktivlari yo‘qligini hisobga olsak, foizlarni to‘lash uchun mablag‘ topish uchun yaxtalardan biridan qutulishga to‘g‘ri keladi.
7.1-jadval
Ikkita turli moliyaviy tuzilmalarning har biri uchun foydaning turli darajalarida La Mer plc kompaniyasi aksiyalarining
daromadliligi, f. st.

(a) Bir kema ijarasidan yillik foyda	0	50 000	100 000	150 000	200 000
Barcha mablag‘lar - O‘z
(b) Foyda ([a] x 2]	0	100,000	200,000	300,000	400,000
(c) Aksiya foydasi (b) + 2,000,000]	0	0,05	0,10	0,15	0,20
50% qarz mablag‘lari
(d) Foyda ([a] x 2]	0	100,000	200,000	300,000	400,000
(e) Minus Foiz [1 mln f. st.x 10%]	100,000	100,000	100,000	100,000	100,000
(f) sof daromad	(100,000)	0	100,000	200,000	300,000
(g) Aksiya foydasi (f) ’ 1 000 000]	(0,10)	0	0,10	0,20	0,30

Foydaning deyarli barcha darajalarida obligatsiyalar egalari xavotirga tushmasligi mumkin. Oxir-oqibat, ular nafaqat bir o‘zlariga tegishli foiz to‘lovlari va o‘z kapitali qaytarilishini majburiy tartibda talab qilish huquqiga ega, balki ularda ta‘minot sifatida hatto yaxta ham bor. Faqat yaxtalarning bozor qiymati keskin tushib ketsa, bu obligatsiyalar egalarining pozitsiyasiga jiddiy tahdid soladi.

Leverej mavjud bo‘lganda, aksiyadorlar uchraydigan risk ularning o‘z mablag‘lariga to‘liq tayangan holdagi riskka nisbatan sezilarli darajada oshadi. Tadbirkorlik riski (business risk) uchun - real dunyoda investitsiya faoliyati bilan birga kuzatiluvchi oddiy riskka, kreditga xizmat ko‘rsatish bo‘yicha muntazam xarajatlar qilish majburiyati tufayli yuzaga keladigan moliyaviy risk (financial risk) ham qo‘shiladi. Bu 7.1-jadvalda ko‘rsatilgan.
Moliyaviy leverej aksiya egalari daromadlarining tebranishiga kuchaytiruvchi ta‘sir ko‘rsatadi. Asosiy tebranishlar tadbirkorlik riski bilan bog‘liq. Leverej unga moliyaviy risk ta‘sirini qo‘shimcha qiladi.
Ichki sezgi kabi zamonaviy portfel nazariyasi ham (modern portfolio theory, MPT, oldingi boblarga qarang) bizga risk va daromad o‘zaro bog‘liqligini anglatmoqda. Qayerda investorlar yuqori riskni his qilsa, so‘zsiz, yuqori daromad talab qiladilar. O‘z navbatida (yuqorida keltirilgan misolga qaytib), leverej oddiy aksiyalar egalari uchun bir 198
aksiyadan kutilgan dividendni 14 pensdan 18 pensgacha oshirishiga qaramay, bu aksiyalar narxini (va bu bilan aksiyadorlar farovonligini) oshirishi mutlaqo majburiy emas. Kutilgan dividend ortishi ehtimoliy natijalar miqdorining o‘sishi bilan ham bog‘liq (7.1-jadvalga qarang).
Aksiyadorlarning daromadlariga nisbatan leverej taqdim etadigan barcha yangi imkoniyatlarning hammasi ham salbiy sanalmaydi. Masalan, La Mer kompaniyasi uchun 7.1-jadvalda yaxta ijarasidan 100,000 funt sterlingdan yuqori foyda darajasida oddiy aksiyalar bo‘yicha yillik dividendlar ko‘payishi ko‘rsatilgan. Biroq ko‘pchilik investorlar riskka moyil emas, bu esa kema ijarasidan foydaning yiliga 100,000 funt sterlingdan u yoki bu miqdorda past bo‘lishi ehtimoli, ular uchun u xuddi shu miqdorda yuqori bo‘lish ehtimolidan ahamiyatliroqdir.
Agar kapital bozori obligatsiyalar chiqarish va ikkinchi yaxta xarididan keyin vaziyatni qayta baholab, oddiy aksiyalarni ular bo‘yicha kutilayotgan daromad 18% dan kam bo‘lmaydigan tarzda baholagan holatdagina, La Mer kompaniyasining oddiy aksiyalari egalari leverijni joriy etishdan yutishi mumkin.
La Mer kompaniyasi kengayishidan avval ushbu oddiy aksiyalar bo‘yicha kutilgan daromad 14% ni tashkil etgan. Agar yuqoriroq darajali risk natijasida kengayishdan keyin bozor daromadni, aytaylik, 16 foizni tashkil etilishini kutgan bo‘lsa, u holda aksiya narxi quyidagicha bo‘ladi:

0,18 f.st..

0,16

= 1,125 f. st.

Ya‘ni, aksiya qiymatining ortishi yuz bergan.

Boshqa tomondan, agar ushbu darajadagi risk uchun kapital bozorining talablari 20 foizgacha oshgan bo‘lsa, aksiyaning narxi quyidagicha bo‘ladi:

0,18 f.st.

0,20

= 0,90 f. st.

Bu yerda asosiy savol shundan iboratki: kapitalning o‘rtacha tortilgan qiymatiga (weighted average cost of capital, WACC) leverej joriy etilishini kamaytirish va shu tariqa kompaniya investitsiyasini yanada qimmat qilish kerakmi yoki yo‘qmi?

Kompaniyaning birlamchi maqsadi - aksiyadorlar farovonligini maksimallashtirish bo‘lgan holatda leverej joriy qilinishiga kapital bozori kutilayotgan daromad jihatiga ko‘ra qanday javob qaytarishini tushunish muhim ahamiyatga ega. Leverejdan foydalanish to‘g‘risidagi qaror bu aksiyadorlar farovonligini oshirishga qanday ta‘sir qilishi mumkinligidan kelib chiqqan holda qabul qilinadi.

2.