O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi toshkent moliya instituti t. I. Bobakulov, U. A. Abdullayev, J. Ya. Isakov
O‘zbekiston Respublikasi tijorat banklari aktivlari va ularning
Download 5.01 Kb. Pdf ko'rish
|
МОН.СИЁСАТ ДАРСЛИК
|
O‘zbekiston Respublikasi tijorat banklari aktivlari va ularning
umumiy hajmida investitsiyalar va boshqa qimmatli qog‘ozlarning ulushi 87 Ko‘rsatkichlar 01.01. 2017y. 01.02. 2018y. Tijorat banklarining brutto aktivlari, mlrd so‘m 84 075 166 632 Tijorat banklari tomonidan qilingan investitsiyalar va sotib olingan qimmatli qogózlar, mlrd so‘m 2 621 4 115 Investitsiya va qimmatli qog‘ozlarning banklarning brutto aktivlari hajmidagi salmog‘i, % 3,1 2,5 4-jadval ma’lumotlaridan ko‘rinadiki, 2017-2018-yillarda respublikamiz tijorat banklarining brutto aktivlari hajmida investitsiyalar va qimmatli qog‘ozlarning salmog‘i juda kichik bo‘lgan. Bu esa Markaziy bankka ochiq bozor operatsiyalari hajmini oshirish imkonini bermaydi. 87 O‘zbekiston Respublikasi tijorat banklarining yillik hisobot ma’lumotlari va «O‘zbekiston iqtisodiyoti» byulleteni ma’lumotlari asosida mualliflar tomonidan hisoblandi. 89 6-rasm. Benk of Amerika (AQSh) va Doychebank (Germaniya) aktivlarining umumiy hajmida qimmatli qog‘ozlarga qilingan investitsiyalarning salmog‘i 88 , foizda (2017-yilning 1-yanvar holatiga) 6-rasmda keltirilgan ma’lumotlardan ko‘rinadiki, AQShning Benk of Amerika banki va Germaniyaning Doychebanki aktivlarining umumiy hajmida qimmatli qog‘ozlarga qilingan investitsiyalar yuqori salmoqni egallaydi. Qayd etish joizki, tijorat banklarining hukumatni qimmatli qog‘ozlariga qilingan investitsiyalarining kichikligi mamlakat Davlat byudjetini 2005-yildan buyon profitsit bilan bajarilayotganligi bilan izohlanadi. O‘zbekiston Respublikasi Markaziy banki tomonidan so‘nggi yillarda o‘z obligatsiyalarini emissiya qilish va ularni birlamchi bozorda joylashtirish yo‘li bilan muomaladagi pul massasining o‘sish sur’atini pasaytirish usulidan foydalanilmoqda. O‘zbekiston Respublikasi Markaziy banki obligatsiyalari emissiya hajmining kichikligi, asosan, ularni tijorat banklari “Nostro” vakillik hisobraqamlaridagi pul mablag‘lari miqdorini kamaytirish, ya’ni 88 Bank of America. Annual Report 2016, Deutshche bank. Annual Report 2016 ma’lumotlari asosida hisoblandi. 0 5 10 15 20 25 30 35 40 45 50 Doychebank Bank of Amerika 49 38,9 Ряд 1 90 ortiqcha likvidlilikni olib qo‘yish maqsadida chiqarilayotganligi bilan izohlanadi. Markaziy bankning ochiq bozor siyosatini amalga oshirishda Markaziy bankning savdo hamkorlarini tanlashning xalqaro amaliyotda qabul qilingan prinsiplari mavjud. Xalqaro amaliyotda Markaziy bankning ochiq bozor operatsiyalarida ishtirok etuvchi tijorat banklarini (savdo hamkorlari) tanlashda quyidagi ikki prinsipdan foydalaniladi: 1. Agar Markaziy bank ochiq bozor operatsiyalarini doimiy ravishda amalga oshirmasa (masalan, haftada bir marta amalga oshirsa), u holda, ushbu operatsiyalarda barcha tijorat banklari ishtirok etishadi. 2. Agar Markaziy bank ochiq bozor operatsiyalarini doimiy ravishda amalga oshirsa, ya’ni har kuni yoki bir kunda bir necha marta amalga oshirsa, u holda, Markaziy bank uncha ko‘p sonli bo‘lmagan bir nechta tijorat bankini tanlaydi. Ayrim hollarda, Markaziy bank pullar taklifiga tez ta’sir qilish maqsadida bitta tijorat banki bilan yirik summada ochiq bozor operatsiyasini amalga oshiradi. Fikrimizcha, O‘zbekiston Respublikasi bank tizimi rivojlanishining zamonaviy bosqichida Markaziy bankning bitta tijorat banki bilan ochiq bozor operatsiyasini amalga oshirishi, respublikamiz bank amaliyotida sog‘lom raqobat muhiti to‘liq shakllanmagan hozirgi sharoitda, ushbu bank monopol mavqeining yuzaga kelishiga olib kelishi mumkin. Markaziy bank tomonidan ochiq bozor operatsiyalarini amalga oshirishda tijorat banklariga nisbatan aniq mezonlarga asoslangan majburiyatlar belgilanishi lozim. Bu borada ochiq bozor siyosati bo‘yicha katta tajriba to‘plagan markaziy banklar (Angliya Markaziy banki, GFR Bundesbanki, AQSh FZT)ning ochiq bozor operatsiyalarini amalga oshirish tartibini o‘rganish maqsadga muvofiqdir. Masalan, Angliya Markaziy bankining amaldagi talabiga ko‘ra, Markaziy bank bilan ochiq bozor operatsiyalarida ishtirok etuvchi tijorat banklari quyidagi mezonlar bo‘yicha talabga javob berishlari lozim 89 : 89 “The Bank of Englands Operations in the Sterling Money Markets” (L.: Bank of England, 2002) ma’lumotlari asosida muallilar ftomonidan umumlashtirildi. 91 – operatsiyani to‘liq va xavfsiz rejimda amalga oshirish imkonini beradigan darajada texnik imkoniyatlarga ega bo‘lishi lozim; – turli bozorlarda likvidlilikni talab qilinadigan darajada o‘zgartirish uchun zarur bo‘lgan miqyosda operatsiyalarni faol tarzda amalga oshirish imkoniyatiga ega bo‘lishi zarur; – ochiq bozordagi operatsiyalarda doimiy tarzda ishtirok etishi lozim; – Markaziy bankni bozorda yuzaga kelgan sharoitlar va tendensiyalar to‘g‘risidagi foydali ma’lumotlar bilan doimiy ravishda ta’minlab turishi zarur. Taraqqiy etgan mamlakatlar markaziy banklarining tajribasi shuni ko‘rsatadiki, Markaziy bankning ochiq bozor siyosati uning qayta moliyalash siyosati va majburiy zaxira siyosati bilan muvofiqlashtirilgan tarzda olib borilgandagina kutilgan samarani beradi. Ushbu fikrimizning dalili sifatida AQSh FZT tomonidan amalga oshirilayotgan ochiq bozor operatsiyalarini keltirish mumkin. AQSh FZTning ochiq bozor siyosati «diskont oynasi» orqali kreditlash operatsiyalari va majburiy zaxira talabnomalari bilan muvofiqlashtirilgan tarzda olib boriladi. Uchala siyosat doirasidagi operatsiyalarni muvofiqlashtirish Boshqaruvchilar Kengashi va Ochiq bozordagi operatsiyalar bo‘yicha qo‘mita (Qo‘mita) tomonidan amalga oshiriladi. Qo‘mita o‘zining har bir majlisidan keyin Nyu-Yorkdagi Federal zaxira bankiga (FZB) keyingi majlisga qadar ochiq bozor operatsiyalarini amalga oshirish to‘g‘risida ko‘rsatma beradi. Qo‘mita Nyu-Yorkdagi FZBni ochiq bozor operatsiyalarini amalga oshirish bo‘yicha agent sifatida tanlagan. Shuning uchun FZBning yuqori lavozimdagi mansabdor shaxslaridan biri ichki bozorda amalga oshiriladigan ochiq bozor operatsiyalarini boshqaradi. FZT ochiq bozor operatsiyalari doirasida qimmatli qog‘ozlarni sotib olganda o‘ziga nisbatan chekni yozish yo‘li bilan to‘lovni amalga oshiradi. Sotuvchining banki chekni olishi bilan uni FZTga to‘lovni amalga oshirish uchun uzatadi. FZT sotuvchining bankini FZBdagi 92 zaxira hisob raqamining qoldig‘ini ko‘paytirish yo‘li bilan chekni akseptlaydi. Shunisi xarakterliki, qimmatli qog‘ozni sotuvchining bankini hisob raqami qoldig‘ining o‘sishi boshqa bankdagi zaxiraning kamayishiga olib kelmaydi. Demak, Markaziy bank qimmatli qog‘ozlarni sotib olsa milliy bank tizimi zaxiralarining umumiy miqdori oshadi. Bu esa, Markaziy bank ochiq bozor siyosatining muhim xususiyati hisoblanadi. FZT ochiq bozor siyosati doirasida qimmatli qog‘ozni sotsa, buning natijasida sotib oluvchining bankini FZBdagi zaxira hisobraqamining qoldig‘i kamayadi. Ushbu kamayish boshqa bankning FZBdagi zaxira hisob raqami qoldig‘ining ko‘payishiga olib kelmaydi. Demak, FZT qimmatli qog‘ozlarni sotsa milliy bank tizimi zaxiralarining umumiy miqdori kamayadi. Markaziy bankning ochiq bozor operatsiyalari milliy bank tizimi zaxiralarining miqdoriga bevosita ta’sir qilish yo‘li bilan pullar taklifiga va tijorat banklarining kredit emissiyasi hajmiga ham kuchli ta’sir ko‘rsatadi. AQSh ikkilamchi bozorida hukumat qimmatli qog‘ozlari muomalasi hajmining nihoyatda katta ekanligi AQSh hukumati tashqi va ichki qarzining katta miqdorda ekanligi bilan izohlanadi. Davlatning qarzi miqdorining katta ekanligi uni qimmatli qog‘ozlar emissiyasini oshirishga majbur qiladi. Buning natijasida, bir tomondan, hukumatning qarzini noinflyatsion yo‘l bilan yopish imkoniyati yuzaga keladi; ikkinchi tomondan, Markaziy bankning ochiq bozor operatsiyalari orqali muomaladagi pul massasini tartibga solish imkoniyati oshadi. Shunisi xarakterliki, Markaziy bankning ochiq bozor siyosati orqali tijorat banklarining moliyaviy inqiroz holatidan chiqishlariga imkoniyat yaratish mumkin. Fikrimizning isbotini Yaponiya Markaziy bankining misolida yaqqol ko‘rishimiz mumkin. Yaponiya Markaziy banki rahbariyati 2007-yilning oktyabr oyidan boshlab 3,6 trln ien (30 mlrd AQSh dollari) miqdoridagi qimmatli qog‘ozlar shaklidagi aktivlarini sotish to‘g‘risida qaror qabul qildi. Bu 93 qimmatli qog‘ozlarni Yaponiya Markaziy banki tijorat banklaridan 2002-yildan 2004-yilgacha bo‘lgan davriy oraliqda, mamlakat tijorat banklarini moliyaviy inqirozdan saqlab qolish maqsadida, sotib olgan edi. Yaponiya Markaziy banki rasmiy axborotida ta’kidlanishicha, mazkur qimmatli qog‘ozlarni sotish 10 yil mobaynida amalga oshiriladi va 2017-yilning sentyabr oyida nihoyasiga yetadi. Qimmatli qog‘ozlarni bu qadar uzoq davr mobaynida sotilishining asosiy sababi fond bozoridagi talab va taklifga jiddiy ta’sir ko‘rsatmaslik hisoblanadi 90 . 2002-2004-yillarda Yaponiya tijorat banklarida katta miqdorda aksiyalar to‘planib qoldi va birja inqirozi sharoitida ushbu aksiyalar bozor bahosining keskin pasayish xavfi yuzaga keldi. Bu esa, o‘z navbatida, Yaponiya tijorat banklarining moliyaviy inqirozga uchratishi muqarrar edi. Yaponiya Markaziy banki ana shu xavfga barham berish maqsadida 2 trln ien sarflab aksiyalarni sotib oldi. Xulosa qilib aytganda, Markaziy bankning ochiq bozor siyosati mamlakat bank tizimining likvidliligiga ta’sir etish, muomaladagi pul massasini tartibga solishda muhim rol o‘ynaydi. O‘z navbatida, Markaziy bankning ochiq bozor siyosatini takomillashmaganligi uning REPO operatsiyalari orqali so‘mning almashuv kursiga va milliy bank tizimining likvidliliga sezilarli darajada ta’sir etish imkonini bermaydi. Bu esa, pirovard natijada, majburiy zaxira siyosati kabi ma’muriy instrumentlardan foydalanish zaruriyatini kuchaytiradi. Markaziy bank ochiq bozor operatsiyalari obyektlari sonini ko‘paytirish, ularning investitsion jozibadorligini oshirish, ochiq bozor siyosatini qayta moliyalash va majburiy zaxira siyosati bilan muvofiqlashtirilgan tarzda amalga oshirish ushbu siyosatning samaradorligini oshirishga xizmat qiladi. Download 5.01 Kb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|