O’zbekiston Respublikasi Oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi Toshkent arxitektura-qurilish instituti

2. 1-rasm. Qorishma g’ovakliligi hajmining (massa bo’yicha %da) mayda va 
yirik to’ldiruvchi miqdoriga bog’liqligi 
Yirik to’ldiruvchining bo’shliqlarini mayda fraktsiyadagi donalar bilan 
to’ldirishda bo’shlilik quyidagi formula ko’rinishida kamayadi: 
V
bo’sh1
= B 
a. y 
V 
d. y
– V 
d. m
= B 
nis. y
V – V 
d. m
(2. 2) 
Mayda fraktsiyaga bo’shliqlari bo’lmagan yirik donalar qo’shilganda 
hajmning bir qismini yirik donalar bilan to’ldirishi hisobiga to’ldiruvchining 
bo’shliqligi quyidagi formulaga mos holda kamayadi: 
V
bo’sh2
= B 
a. m 
V 
d. m
= B
nis. m
(V – V 
d. y
) (2. 3) 
2. 3-formula V
m
< B
a. y.
V
d. y 
sharti bajarilganda, ya’ni mayda fraktsiyaning 
hajmi yirik fraktsiyaning bo’shligidan ortib ketmaganda qo’llaniladi. 2. 3-formula 
V
m
> B 
a. y.
V 
d. y 
sharti bajarilganda, ya’ni yirik fraktsiyadagi bo’shliq hajmiga 
nisbatan qumning ortib ketishida qo’llaniladi. Nazariy jihatdan еng kam 
bo’shliqlar hajmini quyidagi formuladan aniqlash mumkin 
V
bo’sh
min
= B 
nis. m
B
nis. . y
V.
Haqiqatda еsa, minimal bo’shliqlar hajmi V
bo’sh min
hardoim nisbatan 
ko’proq va buning sababi donalarning amalda ideal taqsimlanishiga еrishib 
bo’lmasligidir.
Agarda qorishtirilayotgan fraktsiyalar bir biridan katta farq qilmasa, mayda 
donalarning o’lchamlari yirik donalar orasidagi bo’shliqlarning o’lchamlaridan 
katta bo’ladi va mayda donalar bo’shliqlarga joylasha olmay yirik to’ldiruvchini 

---

37 
bir oz surib yuboradi. Natijada butun sistemaning bo’shliqligi kamayish o’rniga 
ortib ketishi mumkin. Nisbatan ikki fraktsiyali zich aralashma tayyorlash uchun 
bir 
fraktsiya 
donalarining 
o’lchamlari 
ikkinchi 
fraktsiya 
donalarining 
o’lchamlaridan 6, 5 barobar kichik bo’lishi kerak (yirik to’ldiruvchi va qumning 
aralashmasi). Biroq, uzluksiz donador tarkibli to’ldiruvchilar keng tarqalgan.
Ularning ma’lum miqdorda bo’shlig’i ko’proq, lekin qatlamlanib qolmaydi va 
amaliyotda ko’p uchraydi.
To’ldiruvchilar aralashmasini bo’shligi 20 dan 50%ga qadar o’zgarib turadi.
Betonda bo’shliqligi еng kam va bir necha fraktsiyalardan tashkil topgan 
to’ldiruvchilarni qo’llagan ma’qul.
Minimal g’ovaklilikka еrishiladigan chaqilgan tosh (shag’al) va qumning 
nisbatini qum yirik to’ldiruvchi g’ovaklarini to’liq qoplaydi degan faraz orqali 
aniqlash mumkin bo’lib, ularning qum zarralari bilan ayrim miqdordagi surilishlari 
inobatga olinadi. Bu holda quyidagi formula kelib chiqadi 
q
Q

=


sh
sh
nis
Sh
B
.
,
bu erda Q, SH – qum va chaqilgan tosh щeben’ sarfi; α – surilish 
koеffitsiyenti; B 
nis. Sh
– shag’alning nisbiy bo’shliqligi; 
sh
q


,
- mos holda 
chaqilgan tosh va qumning zichligi.
Chaqilgan tosh yoki qumning bo’shliqligini materialning yoki chaqilgan 
tosh yoki qumning haqiqiy bo’lakdagi zichligi 
*

- dan(g’ovakli shag’al yoki 
chaqilgan tosh uchun) va to’kishdagi zichligi 
Т

- dan aniqlash mumkin: 
Ko’plab o’tkazilgan tajribalar asosida (α = 1, 1 ni qabul qilib) quyidagini 
olamiz 


1
,
1
/
/


sh
q