O`zbеkiston rеspublikasi oliy va o`rta maxsus ta‘lim vazirligi

 
Spora  beruvchi  boshoqlarda  yetishgan  sporalar  tashqariga  chiqqach  suv  yoki 
shamol  yordamida  tarqaladi.  O'sish  uchun  qulay  sharoitga  tushgan  sporalarning 
ayrimlaridan  erkak  o'simta,  ayrimlaridan  esa  urg'ochi  o'simta  unib  chiqadi. 
Erkak  o'simta  kichkina,  chetlari  bo'lingan.  Undagi  anteridiyda  ko'p  xivchinli 
spermatozoidlar  yetishadi.  Urg'ochi  o'simta  esa  erkak  o'simtadan  biroz  kattaroq 
bo'lib, undagi arxegoniy ichida tuxum hujayra hosil bo'ladi. 
 
Spermatozoidning 
tuxum 
hujayrasiga 
kelib 
qo'shilishi 
(urug'lanish) 
qirqbo'g'imlarda  faqat  suvda  amalga  oshadi.  Urug'langan  tuxum  hujayradan  hosil 
bo'lgan 
murtak 
o'sib 
yangi 
o'simlik 
— 
sporafitni 
hosil 
qiladi.  
Yozning boshlarida dala qhqbo'g'imining ildizpoyasidan yozgi poya o'sib chiqadi. 

 
212 
 
Bu poya nozik, yashil va shoxlangan bo'ladi. U organik moddalar tayyorlash va uni 
ildizpoyada to'plash uchun xizmat qiladi.  
Qirqbo'g'imlar sporalari orqali ko'payishdan tashqari ildizpoyalari orqali vegetativ 
yo'l bilan ham ko'payadi.  
O'zbekistonda  qirqbo'g'imning  sershox  qirqbo'g'im  deb  nomlanadigan  ikkinchi 
turi ham o'sadi.. 
 
 
 
 
 
 

 
213 
 
13-mavzu: Bo‘lim. Qirqquloqtoifa (Paportotniktoifa) 
(‘oly’odio’hyta) Polipodiumkabilar sinfchasi. Polipodiumdoshlar 
oilasi. O‘rmon qirqqulog‘i. 
Амалий  
 mashg‘uloti ta‘lim tехnоlоgiyasining mоdеli
 
O`quv vaqti: 80 minut 
Talaba sоni 
O`quv mashg`ulоtining tuzilishi 
Амалий 
 mashg`ulоt rеjasi 
 
 
O`quv mashg`ulоtining maqsadi:
 
Pomidor, o‗rik, yong‗oq, karam, no‗xat barglari misolida 
oddiy  va  murakkab  barglarni  barg  joylanishini  va  shakli  o‗zgargan  barglarni  o‗rganish.  G‗o‗za  va  tut 
bargi  misolida  ikki  pallali  o‗simliklar,  makkajo‗xori  bargi  misolida  bir  pallali  o‗simliklar  bargining 
anatomik tuzilishini o‗rganish.
 
Pеdagоgik vazifalar: 
Talabalar 
tоmоnidan 
o`zlashtirilgan  
bilimlarni chuqurlashtirish  va  bahоlash 
O`quv faоliyatining natijalari: 
Talabalarni 
mavzu 
bo`yicha 
bilimlarini 
ko`rsatadilar.  Ma‘lumotlalarni  rеja  asоsida 
оchib bеradilar 
Ta‘lim usullari 
BBB - texnologiyasi 
O`quv faоliyatini tashkil qilish shakli 
Guruхiy  
Ta‘lim vоsitalari 
Mavzuga oid rasmlar, jadvallar 
Qayta alоqa usullari va vоsitalari 
Savоl - javоb 
 
Амалий  
 mashg`ulоtining tехnоlоgik хaritasi 
 
Ishlash 
bоsqichlari, vaqti 
Faоliyat mazmuni 
O`qituvchining 
Talabaning 
1 - bоsqich 
O`quv хujjatlarini 
to`ldirish, davоmat 
оlish 5 daq. 
Kirish 5 daq. 
1.  Talabalarni  pеd.  Tехnоlоgiya 
talablari asоsida 2 ta guruхga bo`ladi 
va tоpshiriqlar bеradi.  
1-gurux: 
2-gurux: 
Talabga 
muvоfiq 
guruхlarga 
bo`linadilar 
va 
tоpshiriqlarni 
qabul qilib оladilar 
2 - bоsqich 
Asоsiy 20 daq. 
davоmida 
guruхlarda ishlash, 
30 daq. davоmida 
хar bir guruх 15 
daq. chiqish qiladi. 
Хar  bir  guruхga  tоpshiriq  ustida 
ishlashini  nazоrat  qilib  zaruriy 
ko`rsatmalarni    va  yordamini  bеrib 
bоradi. 
Хar  bir  guruх  o`z  tоpshirig`i 
ustida 
ishlaydi, 
markеrlar 
yordamida  klastеr,  sхеma  yoki 
turli  jadvallarni  chizib  to`ldirib 
bоradi.  
Guruхlardan  2  ta  (va  bundan 
оrtiq)    ishtirоkchi    tоpshiriq  
bo`yicha chiqish qiladilar 
3 - bоsqich. 
Talabalarni 
bahоlash 20 daq. 
Mavzu bo`yicha хulоsa qilish. Хar bir 
guruх  faоliyati  tavsiflanadi    va 
guruхning  хar  bir  ishtirоkchisi 
qanday baхоlanganligi aytiladi 
Хar  bir  talaba  o`z  faоliyati 
baхоsini eshitadi va e‘tirоzi bo`lsa 
aytadi.  Mashg`ulоt  yuzasidan 
mulохazalari  bo`lsa  bildirishi 
mumkin. 
Yer  yuzida  qirqquloqlarning  10  000  ga  yaqin  turi  tarqalgan.  O'rta  Osiyoda 
qirqquloqdoshlar  oilasiga  mansub  32  tur  o'sadi.  Shulardan  10  turkumga  kiruvchi 
15 turi O'zbekiston hududida tarqalgan. Qirqquloqlarga ildizpoyali ko'p yillik o'tlar 
kiradi.  Faqat  tropik  va  subtropik  mintaqalardagina  ularning  daraxtsimon  vakillari 
uchraydi.  Yer  betiga  qirqquloqlarning  bir  to'p  patsimon  qirqilgan  uzun  barglari 
o'sib chiqadi. Yosh barglarning uchi o'ralgan bo'lib, barg o'sgan sari yozila boradi. 

 
214 
 
 
 
ZUXRASOCH VA SUV QIRQQULOG'I 
Qirqquloqlar  o'sishi  jihatidan  qirqbo'g'imlarga  o'xshasa  ham,  lekin  bargining 
yirikligi  va  spora  beruvchi  boshoqlarining  bo'lmasligi  bilan  ulardan  farq  qiladi. 
Qirqquloqlarning  sporalari  barglarining  ostki  tomonida  yoki  chetida  joylashgan 
qo'ng'ir  rangli  bo'rtmalar  (soruslar)  ichiga  joylashgan  sporangiylarda  yetishadi.  
Qirqquloqlarning  ko'payishi  ham  xuddi  qirqbo'g'imlarnikiga  o'xshash  jinssiz  va 
jinsiy bo'g'inlarning gallanishi bilan sodir bo'ladi. Soruslardagi sporangiylar ichida 
yetilgan sporalar sporangiy po'sti yorilgach tashqariga chiqadi va shamol yoki suv 
yordamida tarqaladi. 
Nam  tuproqqa  tushgan  sporadan  gametafit  o'sib  chiqadi.  Qirqquloqlarning 
gametafit  bo'yi  1  sm  keladigan,  yashil,  yupqa  va  yuraksimon  bo'lib,  pastki 
qismidagi  rizoidlari  bilan  tuproqqa  yopishib  turadi.  Lekin  u  uzoq  yashamaydi. 
Gametafitdagi  anteridiylarda  ko'p  xivchinli  harakatchan  spermatozoidlar, 
arxegoniylarda  esa  tuxum  hujayra  yetiladi.  Yomg'ir  paytida  anteridiy  va 
arxegoniy  uchidan  ochiladi  va  anteridiydan  chiqqan  spermatozoidlar  arxegoniylar 
ichiga kirib, tuxum hujayra bilan qo'shiladi. Urug'langan tuxum hujayradan murtak 
hosil bo'ladi. Murtak esa o'sib yangi qirqquloqni hosil qiladi. 
Qirqquloqlardagi  vegetativ  ko'payish  ildizpoyalari  orqali  sodir  bo'ladi.  
O'zbekistonda  qirqquloqlar  asosan  tog'lardagi  o'rmonlarda,  qoyalar  soyasida, 
g'orlar  ichidagi  sernam  tuproqlarda  o'sadi.  Bularga  misol  qilib,  zuxrasoch 
qirqquloq 
va 
suv 
qirqqulog'ini 
keltirish 
mumkin.  
Zuxrasoch  ildizpoyali  ko'p  yillik  o't.  Bargi  (poyasi)  keng  nashtarsimon,  uzunligi 
10—40 sm, 2-3 karra patsimon bo'lingan. Barg bo'laklari ham qisqa bandli, pastki 
tomonida  soruslar  joylashgan,  sporalari  iyun-avgust  oylarida  hosil  bo'ladi. 

 
215 
 
Zuxrasoch tog'larda qoyalarning yoriqlarida, soya joylarda, buloqlarning bo'ylarida 
o'sadi. 
Qirqquloqlarning  O'zbekistonda  suvda  o'sadigan  vakili  suv  qirqqulog'idir.  
Suv  qirqqulog'i  suv  yuzida  suzib  yuradigan  ipsimon  ildizpoyali  mayda  o'simlik. 
Barglari (poyalari) 3 tadan bo'lib joylashgan. Ulardan 2 tasi yashil, poyaning ikki 
tomonida  o'rnashgan,  yassi,  uchinchisi  suv  ichida  osilib  turadi,  mayda  ipsimon 
bo'laklarga ajralgan. 
 
Sporali  mevasi  4—8  ta,  ular  suvdagi  bargning  asosida  o'rnashgan.  
Suv  qirqqulog'i  O'zbekistonning  ko'pchilik  viloyatlaridagi  suvlarda  o'sadi. Uning 
sporali mevasida har xil sporalar hosil bo'ladi. 
 
14-mavzu: Bo‘lim. Qarag‘aytoifa (ochiq urug‘li o‘simliklar) 
(‘ino’hyta) Ginkgonomalar (Linkgooles) qabilasi. Ginkgo bilobaning 
gerbariy materiallaridan, kiparisnomalar qabilasi 
 
Амалий  
 mashg‘uloti ta‘lim tехnоlоgiyasining mоdеli
 
O`quv vaqti: 80 minut 
Talaba sоni 
O`quv mashg`ulоtining tuzilishi 
Амалий 
 mashg`ulоt rеjasi 
 
 
O`quv mashg`ulоtining maqsadi:
 
Pomidor, o‗rik, yong‗oq, karam, no‗xat barglari misolida 
oddiy  va  murakkab  barglarni  barg  joylanishini  va  shakli  o‗zgargan  barglarni  o‗rganish.  G‗o‗za  va  tut 
bargi  misolida  ikki  pallali  o‗simliklar,  makkajo‗xori  bargi  misolida  bir  pallali  o‗simliklar  bargining 
anatomik tuzilishini o‗rganish.
 
Pеdagоgik vazifalar: 
Talabalar 
tоmоnidan 
o`zlashtirilgan  
bilimlarni chuqurlashtirish  va  bahоlash 
O`quv faоliyatining natijalari: 
Talabalarni 
mavzu 
bo`yicha 
bilimlarini 
ko`rsatadilar.  Ma‘lumotlalarni  rеja  asоsida 
оchib bеradilar 
Ta‘lim usullari 
BBB - texnologiyasi 
O`quv faоliyatini tashkil qilish shakli 
Guruхiy  
Ta‘lim vоsitalari 
Mavzuga oid rasmlar, jadvallar 
Qayta alоqa usullari va vоsitalari 
Savоl - javоb 
 
Амалий  
 mashg`ulоtining tехnоlоgik хaritasi 
 
Ishlash 
bоsqichlari, vaqti 
Faоliyat mazmuni 
O`qituvchining 
Talabaning 
1 - bоsqich 
O`quv хujjatlarini 
to`ldirish, davоmat 
оlish 5 daq. 
Kirish 5 daq. 
1.  Talabalarni  pеd.  Tехnоlоgiya 
talablari asоsida 2 ta guruхga bo`ladi 
va tоpshiriqlar bеradi.  
1-gurux: 
2-gurux: 
Talabga 
muvоfiq 
guruхlarga 
bo`linadilar 
va 
tоpshiriqlarni 
qabul qilib оladilar 
2 - bоsqich 
Asоsiy 20 daq. 
davоmida 
guruхlarda ishlash, 
30 daq. davоmida 
Хar  bir  guruхga  tоpshiriq  ustida 
ishlashini  nazоrat  qilib  zaruriy 
ko`rsatmalarni    va  yordamini  bеrib 
bоradi. 
Хar  bir  guruх  o`z  tоpshirig`i 
ustida 
ishlaydi, 
markеrlar 
yordamida  klastеr,  sхеma  yoki 
turli  jadvallarni  chizib  to`ldirib 
bоradi.  

 
216 
 
хar bir guruх 15 
daq. chiqish qiladi. 
Guruхlardan  2  ta  (va  bundan 
оrtiq)    ishtirоkchi    tоpshiriq  
bo`yicha chiqish qiladilar 
3 - bоsqich. 
Talabalarni 
bahоlash 20 daq. 
Mavzu bo`yicha хulоsa qilish. Хar bir 
guruх  faоliyati  tavsiflanadi    va 
guruхning  хar  bir  ishtirоkchisi 
qanday baхоlanganligi aytiladi 
Хar  bir  talaba  o`z  faоliyati 
baхоsini eshitadi va e‘tirоzi bo`lsa 
aytadi.  Mashg`ulоt  yuzasidan 
mulохazalari  bo`lsa  bildirishi 
mumkin. 
 
 
Paporotniksimonlar  -  Pterophyta.  Bular  qadimiy  o`simliklar  bo`lib 
hisoblanadi.  qadimiyligi  bilan  ular  riniofit  va  plaunsimonlardan  keyin  turadi. 
Geologik  kelib  chiqishi  tahminan  qirq  bo`g`imsimonlar  bilan  bir  davrga  to`g`ri 
keladi. 
Poporotniklar  300  avlod  va  10000  turni  o`z  ichiga  oladi.  Bular  cho`l,  dasht, 
botqoqlik,  ko`llar,  sho`r  suvlar  va  o`rmonlarda  hayot  kechiradi.  Тropik  iqlim 
sharoitida o`suvchi vakillarinnig balandligi 25 - 30 m ga, tanasining diametri 50 sm 
ga yetadi. Mayda vakillari bir necha mm ni tashkil qiladi. 
Paporotniklar barglari yirik patsimon bo`lib, ular yer usti poyasida va yer osti 
ildiz poyasida spiral shaklida joylashadi. 
Poporotniksimonlar sporadan ko`payadi. Sporalar sporangiyda, barglarda to`p-
to`p  bo`lib  joylashgan  soruslarda  yetishadi  -  sporalar  paydo  bo`lish  oldidan 
reduksion yo`l bilan bo`linadi. Sporalardan yangi yuraksimon o`simta rivojlanadi. 
Bu o`simtalardan urg`ochi jinsiy organ-arxegoniyli va erkak jinsiy organ-anteridiy 
vujudga  keladi.  Urug`lanish  nam  yoki  kuchli  yomg`ir,  shudringda  ro`y  beradi. 
Paporotniklar,  suvda  urug`lanadi.  Paporotniksimonlar  2  sinfga:  dastlabki 
paporotniklar va chin paporotniklarga bo`linadi. 

 
217 
 
Dastlabki  paporotniklar  sinfi  vakillari  faqat  qazilma  holda  topilgan.  Ular 
hozirgi  paporotniklardan  kalta  bo`yi,  barglarining  maydaligi,  poyasining  yaxshi 
o`smaganligi  bilan  farq  qiladi.  Hozir  dastlabki  paporotniklarning  60  ga  yaqin 
turlari borligi aniqlangan. 
Chin  poporotniklar  sinfi.  Bunga  kazilma  holldagi  va  hozirgi  vaqtda 
uchraydigan  paporotniklar  kiradi.  Polebotanika  fani  chin  paporotniklar  yuqori 
perm davrida paydo bo`lgan deb hisoblaydi. Chin paporotniklar sinfi 2 ta tartibga 
bo`linadi:  chin  yoki  teng  sporali  hamda  suv  paporotniklar  yoki  har  xil  sporali 
paporotniklar. 
Savollar: 
1.
 
Yuksak o`simliklarni tuban o`simliklardan farqi nimalardan iborat? 
2.
 
Nima uchun arxegonial o`simliklar deyiladi? 
3.
 
Arxegonial o`simliklarga qaysi bo`lim o`simliklari kiradi? 
4.
 
Moxsimonlarning jinsiy ko`payishi organlari nima deb ataladi? 
5.
 
Plaunsimonlar qanday o`simliklar? 
6.
 
qiriqbo`g`inlar qanday o`simliklar? 
7.
 
Paporotniklarning  otalik  jinsiy  gametalari  kayerda  hosil  bo`ladi  va  qanday 
nomlanadi? 
8.
 
Soruslarning hosil bo`lishi qaysi o`simliklarga xos? 
 
 
14-mavzu: 
Bo‘lim. Qarag‘aytoifa (ochiq urug‘li o‘simliklar) 
(‘ino’hyta) Ginkgonomalar (Linkgooles) qabilasi. Ginkgo bilobaning 
gerbariy materiallaridan, kiparisnomalar
 
1. quruqlik sharoitida yashaydigan va urug` yetishtiradigan yuksak o‘simliklar 
urug`li  o‘simliklar  deb  ataladi.  Bu  o‘simliklarda  urug`  bo‘lishi  bilan  arxegonial 
yuksak  o‘simliklardan,  ya‘ni  moxlar,  riniofit,  plaun,  qiriqbo‘g`im  va 
paparotniklardan  tubdan  farq  qiladi.  Hozirgi  zamon  yuksak  urug`  yetishtiruvchi 
o‘simliklar asosan yuqorida aytilgan sporali yoki arxegoniylardan kelib chiqqan. 
Urug`li o‘simliklar ikki bo‘limga: ochiq urug`lilar (Gymnospermaye)va yopiq 
urug`lilar (Angiospermaye) ga bo‘linadi. 
2.  Ochiq  urug`lilar  qadimiy  o‘simliklar  bo‘lib,  ularning  qadimiy  avlodlari 
toshko‘mir  davrining  oxirlarida  yashaganlar.  Jumladan  urug`li  paporotniklar, 
bennettitlar,  keytonlilar  yo‘qolib  ketib,  qazilma  holda  saqlanib  qolganlar. 
Ginkoviylar,  velvichiyalarni  bittadan  turi  saqlanib  qolgan.  Hozirgi  vaqtda 
qarag`aylar, sagovniklar, gnetoviylar keng tarqalgandir. 
Yer yuzida ochiq urug`lilarning hozir 660 turi mavjud bo‘lib, asosan daraxt, 
qisman buta va liana turlari uchraydi. 
Shoxlanishi  monopodial  bo‘lib,  poyasi  kambiy  va  fellogen  to‘qimalarining 
faoliyati  natijasida  o‘ziga  xos  tuzilishga  ega.  Ikkilamchi  yugonlashish  xususiyati 
bilan  yopiq  urug`li  o‘simliklarga  yaqin  tursada  gistologi  elementlaridan-
tarxeyalardan  tuzilganligi  va  o‘tkazuvchi  bog`lamlar  yo‘qligi  bilan  ulardan  farq 

 
218 
 
qiladi.  Bargining  tuzilishiga  qarab  ikki  guruhga  bo‘linadi.  1.  gr  megofil  linyasi 
bo‘yicha  poporotniklarga  o‘xshash  barglar.  2  gr  mikrofil  linyasi  bo‘yicha  hosil 
qilingan  nina  barglar.  Bargi  2-5  yilda  to‘kiladi.  Ochiq  urug`lilar  doimiy  yashil 
o‘simliklar bo‘lib, ildizi-asosiy va yon ildizlardan iborat, mikoriza hosil bo‘ladi. 
Ochiq  urug`li  o‘simliklarning  xarakterli  xususiyatlaridan  biri  urug`  va  urug` 
kurtakni  ochiq  bo‘lishidir.  Ularning  urug`lari  mevaning  ichida  emas,  balki 
megosporafillarda  ochiq  holda  joylashadi.  Urug`kurtak  megosporangiydan 
nutsellusdan tashkil topgan bo‘lib, tashqi tomonidan intgument bilan o‘rab olingan. 
Megosporofilning  otalanishidan  urug`  rivojlanadi.  Ochiq  urug`lilarning  muhim 
xususiyatlaridan  biri  spermatozoidning  spermiyaga  aylanishidir.  Spermiyani  hosil 
bo‘lishi bu o‘simliklarni suvsiz muhitida ham otalanishiga imkon yaratib beradi. 
Ochiq urug`lilar  MDH  ning shimoliy  qismida, Uralda,  Markaziy  Osiyoda va 
Kavkazda  keng  tarqalgandir.  Ochiq  urug`lilarnig  kelib  chiqishi,  klassifikatsiyasi 
olimlar orasida jonli munozaraga sabab bo‘lmoqda. Barcha arxegonial o‘simliklar 
uchun  xos  xususiyat  (moxsimonlardan  to  ochiq  urug`lilargacha)  tuxum 
xujayraning arxegoniyda hosil bo‘lishidir. 
Ochiq  urug`lilarning  tarqqiy  etgan  shakillarining  hosil  bo‘lishi  yopiq 
urug`lilarning hosil bo‘lish davriga - devon davriga to‘g`ri keladi. Ochiq urug`lilar 
quyidagi 3 ta sinfga bo‘linadi. 
1-sinf Sagovniklar. 2-sinf qubbalilar 3-sinf qobiqli urug`lilar. 
qubbalilar  sinfi  kordaitlar,  ginkolar  va  ninabarglilar  -  qarag`aylar  tartibiga 
bo‘linadi. 
qarag`aylar  tartibi.  Bu  tartib  vakillari  toshko‘mir  davrining  oxiri  karbon 
davrining boshida keng tarqalgan. Yura davrida barq urib rivojlangan. 
qarag`aylarning 560 turi mavjud bo‘lib, 55 turkum va 10 ta oilaga bo‘linadi. 
qarag`aylar  oilasi  Pinaceaye.  qarag`aylar  oilasi  vakillari  MDH  xududida 
keng  tarqalgan  o‘simliklardir.  Bu  oilaga  quyidagi  turlar  kiradi:  oddiy  qarag`ay  - 
sosna, qoraqarag`ay  -  Yel,  Тilog`och  -  list  vennitsa, Oq  qarag`ay  -  pixta, barglari 
qisqa ninasimon bo‘lib, mutyovka shaklida yoki juft bo‘lib joylashadi. Ildizi yaxshi 
rivojlangan  bo‘lib,  yon  ildizlar  hosil  qiladi.  qarag`ay  bir  uyli  ayrim  jinsli 
o‘simlikdir. 
Ochiq  urug`lilarning  ko‘payishini  oddiy  qarag`ay  Pinus  sibirica  misolida 
qurib  chikamiz.  qarag`ay  tabiatda  keng  tarqalgan  bo‘lib,  bo‘yi  50  m  balandlikka 
yetadi, 400 yil hayot kechiradi. Sporafill erkak va urg`ochi qubbada hosil bo‘ladi. 
qubbalar bitta o‘simlikda joylashadi. Uzunligi 4-5 sm, diametri 3-4 sm bo‘lib, unda 
spiral ravishda mikrosporofill joylashgan bo‘lib, chang hosil qilishga xizmat qiladi. 
Mikrosporofill  tuximsimon  shaklda  bo‘lib,  unda  ko‘p  miqdorda  mikrospora 
hosil bo‘ladi. Mikrospora bir yadroli, tashqi tomondan intina va ekzina qavati bilan 
o‘ralgan  bo‘lib,  yonida  2  ta  to‘rsimon  havo  pufakchasini  hosil  qiladi. 
Mikrosporaning  unishidan  erkak  gametofit  -  chang  hosil  bo‘ladi.  Mikrospora 
ikkiga  bo‘linib,  undan  ikkita  xujayra  hosil  bo‘ladi.  (anteridiyli  va  vegetativ). 
Anteridiyli xujayra sperma hosil qilishga xizmat qilsa, vegetativ xujayra spermani 
tuxum xujayraga yetkazib beriishga xizmat qiladi. 

 
219 
 
Urg`ochi  qubbalar  yosh  novdaning  uchida  joylashadi.  qubbaning  asosiy 
o‘qida  tangachalar  joylashgan  bo‘lib,  unda  ikkitadan  urug`kurtak  hosil  bo‘ladi. 
Urug`kurtak nutselus va integumentdan tuzilgan bo‘ladi.  
Nutselus  tuxumsimon  bo‘lib,  ustidan  integument  o‘rab  turadi.  Nutselusning 
qubba  o‘qiga  qaragan  qismida  chang  kirishi  uchun  yo‘l  -  mikropill  joylashgan 
bo‘ladi. Nutselus markazida dastlab bitta xujayra joylashib, unnig bo‘linishidan 4 
ta megospora hosil bo‘lsa, undan 3 tasi xalak bo‘ladi yoki undan endosperm hosil 
bo‘ladi.  Erkak  qubbadagi  chang  urug`kutrakka  tushib  una  boshlaydi.  Dastlab 
changning  ekzina  qavati  yorilib  vegetativ  xujayra  chang  nayini  hosil  qiladi. 
Ikkinchi  xujayra  anteridial  xujayra  2  ga  bo‘linib,  spermagenli  xujayrani  hosil 
qiladi. Spermagenli xujayraning bo‘linishidan 2 ta sperma hosil bo‘ladi. Bu sperma 
tuxum xujayrasini otalantiradi. 
Ochiq  urug`lilarning  changlanishidan  otalanishigacha  13  oy  vaqt  o‘tadi. 
Undan  murtak  (2n)  rivojlanadi.  Murtakni  rivojlanishi  endospermdagi  zapas  oziq 
moddalar xiosbiga ro‘y beradi. 
Murtakda  ilidzcha,  poyacha  va  barga  joylashgan  bo‘ladi.  Murtakni  tashqi 
tomonidan  endosperma  o‘rab  turadi.  Urug`kurtak  rivojlanib  urug`  hosil  qiladi. 
Changlanish  jarayoni  o‘tgandan  keyin  ikkinchi  yil  urug`  yetiladi.  Bu  vaqtda 
qubbalar  4-6  sm  uzunlikka  ega  bo‘ladi.  Shunday  qilib,  ochiq  urug`lilar 
poporotniklarga  nisbatan  bir  qancha  belgilari  bilan  xarakterlanadi.  Jumladan 
gametofit  umuman  mustakilligini  yo‘qotgandir,  ular  sporafitdan  hosil  bo‘ladi. 
Otalanish  suvsiz  muhitda  ro‘y  beradi.  qarag`ayda  uch  xil  qubbalarni  ko‘rish 
mumkin. 
1. qizil mayda qubbalar changlanish ro’y beradi. 2. Yashil yirik qubbalarda 
otalanish  ro’y  beradi.  3.  Jigar  rang  qubbalarda  urug`  hosil  bo’ladi.  Ochiq 
urug`lilarda  jinsiy  jarayonni  rus  olimi  professor  I.  N.  Gorojonkin  (1880  y) 
o‘rgangan. 
3.  Ochiq  urug`lilarning  halq  xo‘jaligidagi  ahamiyati.  Ochiq  urug`lilar  juda 
katta maydonlarda Тayga o‘rmonlarini hosil qiladi. Тayga o‘rmonlarida o‘ziga xos 
biotsenoz  hosil  bo‘ladi.  Natijada  turli  hayvonlar,  xashoratlar,  qushlar  turlarini 
oziqlanishi va ko‘payiishi uchun sharoit vujudga keladi. O‘rmonlar suv va tuproqni 
eroziyadan saqlaydi. Kurilish materiali hisoblanadi. Yogochsozlik sanoatining xom 
ashyo bazasidir. 
Ingichka  barglilardan  viskoza,  ipak,  sellioza,  balzam,  smola,  spirt,  uksus 
kislotasi,  oshlovchi  moddasi  olinadi.  Sibir  qarag`ayi  urug`i  tarkibida  79  %  gacha 
yog` mavjud. Medetsina sanoatida vitamin-lar, preparatlardan pinobin olinadi. 
Halq  medetsinasida  nerv  kasallarini  davolashda,  tuberkulyoz,  buyrak,  siydik 
qopini,  gemorroye  kasalliklarini  davolashda  foydalaniladi.  Faqat  yog`ochdan  20 
mingdan ortiq turli material va modda olinadi. Bir kub metr yog`ochdan 1,5 ming 
m.  sun‘iy  ipak  yoki  600ta  trikotaj  kostyum  yoki  200  kg  qog`oz  olinadi.  O‘rmon 
boylik deb bejiz aytilmagan. 
4.  Yopiq  urug`li  o‘simliklar.  Yopiq  urug`lilar  (Angiospermaye)  yoki  gullik 
o‘simliklar mezozoy erasining bor davrida hosil bo‘lgan bo‘lib, o‘simliklar ichida 

 
220 
 
eng  yuksak  tuzilgan  organizmlar  hisoblanadi.  Bu  o‘simliklarning  xarakterli 
xususiyatidan biri gulning hosil bo‘lishidir. Guldagi urug`chi tugunchasida tuxum 
xujayrasi  joylashib  otalangan  tuxum  xujayrasining  rivojlanishidan  urug`  hosil 
bo‘ladi.  Urug`chi  tugunchasining  rivojlanishidan  urug`ni  tashqi  tomonidan  o‘rab 
turuvchi meva hosil bo‘ladi. Shuning uchun gullik o‘simliklar yopiq urug`lilar deb 
nomlanadi. 
Yopiq  urug`li  o‘simliklar  hayotida  sporofit  nasil  ustun  bo‘lib,  jinsiy  nasl 
ochiq urug`lilarga nisbatan qisqarganligi bilan xarakterlanadi. Yopiq urug`lilarning 
xarakterli  xususiyatlaridan  biri  qo‘sh  urug`lanishi  jarayonining  sodir  bo‘lishidir. 
Yopiq urug`lilar xar xil tashqi muhit sharoitiga moslanish xususiyatiga ega bo‘lib, 
yer sharining turli tabiat zonalarida keng tarqalgandir. 
Тashqi muhit sharoitiga moslashishda yopiq urug`lilar o‘ziga xos vegetativ va 
generativ  organlar  hosil  qiladiki  bular  o‘ziga  xos  tuzilishga  ega,  ularni  avlodini 
tiklanishiga imkon yaratib beradi. 
 
5.  Yopiq  urug`lilarnig  kelib  chiqishi  haqida  hozirgacha  aniq  ma‘lumotlar 
yo‘q.  Ba‘zi  botaniklar,  yopiq  urug`lilar  ochiq  urug`lilardan  kelib  chiqqan,  degan 
fikrni o‘rtaga tashlaydilar. 
Hozirgi  zamon  sistematiklarining  aksariyati  yopiq  urug`lilar-ning  dastlabki 
vakillari  -  urug`li  poporotniklar  deb  hisoblaydilar.  Yopiq  urug`lilarnig  kelib 
chiqishi  va  vatanini  sernam  tropiklarga  bog`laydilar.  Biroq  qaysi  tropik  tuman 
yopiq urug`lilarnig vatani hisoblanadi, degan muammo xal qilingancha yo‘q. 
Botanik  G.  Gallir  yopiq  urug`lilarning  vatani  okean  ostida  qolib  ketgan 
Panfik  materigi  deb  hisoblaydi.  Professor  M.  I.  Galenin  ularni  kelib  chiqqan 
vatani Angarid bilan Okeaniya, I. Beyli giponetik materik Gondvan, A. Тaxtajyan 
Sharqiy Osiyodagi qadimgi materik - Kataziya deb hisoblaydi. Sernam tropiklarda 
gulli o‘simliklarning 80% i, ya‘ni 120 mingga yaqin daraxt va buta o‘simliklarning 

 
221 
 
mavjudligi,  shu  xududlarni  yopiq  urug`lilarnig  kelib  chiqishini  boshlangich 
markazi ekanligini isbotlaydi. Yopiq urug`li o‘simliklar ikki sinfga: ikki pallalilar 
va  bir  pallalilar  sinfiga  bo‘linadi.  Ikki  pallalilar  va  bir  pallalilar  sinfi  vakillari  bir 
qancha anatomik va morfologik belgilari bilan bir-biridan farq qiladi.  
Savollar: 
1.
 
Ochiq urug`li o‘simliklar paparotniksimonlardan nima bilan farqlanadi? 
2.
 
Nima uchun ochiq urug`li o‘simliklar deyiladi?  
3.
 
Ochiq urug`li o‘simliklarda qanday hayot shakillari mavjud? 
4.
 
Ochiq urug`li o‘simliklar qanday ko‘payadi? 
5.
 
Yopiq urug`li o‘simliklarni ochiq urug`li o‘simlilkrdan farqi nimada? 
6.
 
Yopiq urug`li o‘simliklar qaysi o‘simliklardan kelib chiqqan?