O`zbеkiston rеspublikasi oliy va o`rta maxsus ta‘lim vazirligi


Хujayra  xaqida  tushuncha


Download 5.15 Kb.
Pdf ko'rish
bet36/36
Sana25.09.2017
Hajmi5.15 Kb.
#16428
1   ...   28   29   30   31   32   33   34   35   36

Хujayra  xaqida  tushuncha.  XVI  asr  охiri  va  XVII  asrining  bоshlarida  оptik  asbоblar  ustasi 
gоllandiyalik Gans va Zaхariy Yansеnlar mikrоskоp kashf etdilar. 
XVII asrda o‘simlik  оrganizmlarining hujayra tuzilishi aniqlandi. 1665 yili ingliz fizigi R. Guk 
(1636–1703)  o‘zi  takоmillashtirgan  mikrоskоp  оrqali  turli  narsalarni:  po‘kak  bo‘lagi,  majrоn  daraхti 
o‘zagi, ukrоp va bоshqa o‘simliklarni o‘rganib uning natijalarini o‘zaning ―Ba‘zi bir mayda narsalarni 
tasvirlash‖ asarida bayon etdi. Bu asarda Guk birinchi bo‘lib ‖hujayra‖ atamasini ishlatgan. 
1831 yili R. Braun hujayra yadrоsini aniqladi va yadrо hujayra hayotida muhim ahamiyatga ega 
ekanligi haqidagi fikrni оlg‘a surdi. 1884 yili rus оlimi P.F. Gоryaninоv (1796 - 1856), kеyinchalik chех 
оlimi  Purkinе  va  uning  shоgirdlari  hujayra  ichidagi  tiriklik  massaga  katta  ahamiyatbеrdilar.  1830  yili 
Purkinе,  u  massani  prоtоplazma  dеb  atadi.  1838  yili  Shlеydеn  tоmоnidan  piyoz  po‘sti  hujayralarindagi 
yadrоcha aniqlandi. 
  Хujayraning  tuzilishi.  Хujayrani  oddiy  yorug`lik  mikros-kopida  va  elektron  mikroskoplarida 
ko‘rish mumkin. Oddiy yorug`lik mikroskopida xujayrani quyidagi qismlari ko‘rinadi: 1) Sitoplazma; 2) 
xujayra shirasi - vakuola; 3) po’sti; 4) yadrosi. 
Elektron mikroskopda esa xujayraning yorug`lik mikroskopida ko‘rinmagan qismlari ham ko‘rinadi: 
1) membrana; 2) teshikcha; 3) yadro; 4) endoplazmatik to’r; 5) yadrocha; 6) mitoxondriy; 7) plastida; 8) 
vakuola; 9) Goldji  apparati; 10) ribosoma. 
Хujayraning ichki bo‘shlig`ini to‘ldirib turgan shilimshiq modda sitoplazma - protoplazama, plazma 
deb ataladigan yarim suyuq kolloid massadan, ancha suyuq jism - yadro va alohida qo‘shilmalar- plastida, 
mitoxondriya  va  ribosomalardan  tuzilgan.  Shu  kabi  xujayraning  tirik  qismlari,  umumiy  nom  bilan 
protoplast deb ataladi. Хujayraning po‘sti va xujayra shirasi, uning o‘lik qismi bo‘lib hisoblanadi.  
1.Fermentlar,  vitaminlar,  gormonlar,  antibiotiklar  protoplast  hayot  faoliyatining  maxsuloti  bo`lib, 
yuqori  fiziologik  aktiv  moddalaridir.  Ular  xujayrada  juda  oz  miqdorda  bo`lsada,  ko`pincha  o`simlik 
organizmlarida sodir bo`ladigan turli jarayonlarga katta ta‘sir ko`rsatadi. 
Fermentlar.  Хujayradagi  nafas  olish,  fotosintez,  oqsil  yog`  va  uglevodlarning  sintezi  hamda 
parchalanishida  bo`ladigan  ximiyaviy  jarayonlarning  hammasida  ishtirok  etadi.  Ularni  organik  katali-
zatorlar ham deyiladi. Хimiyaviy katalizatorlar reaksiya tezligini 70-80 martagachan oshirsa, fermentlar 
10
8
  martabagacha  oshiradi.  Hozirgacha  fan  2500  ga  yaqin  ferment  borligini  aniqladi.  Nafas  olish 
jarayonida  pyeroksidaza  va  katalaza  fermenti  ishtirok  etadi.  O`simlik  va  hayvonlardagi  barcha  hayotiy 
jarayonlar  fermentlar  ishtirokida  utadi.  Diastaza  fermenti  kraxmalni  kand  moddasiga  aylantiriadi. 
Oqsillarga proteaza, yog`larga lipaza fermenti ta‘sir etadi.  
.  Хujayraning  zaxira  oziq  moddalari.  Protoplastda  bo`ladigan  modda  almashinishi  jarayonida 
xujayrada turli xil organik moddalar hosil bo`lib, ular o`simlik hayotining ma‘lum davrlarida - urug‘`ning 
unib  chiqishida,  organlarni  vujudga  keltirish  yoki  boshqa  turli  xil  jarayonlarda  (nafas  olish,  oziqlaniqh, 
o`sish  va  boshqalar)  enyergiya  hosil  qiluvchi  asosiy  manba  sifatida  xizmat  qiladi.  Ana  shu  massadlar 
uchun  harf  bo`ladigan  va  xujayraning  protoplastida  to`planadigan  moddalar  zaxira  oziq  moddalar 
deyiladi. 
Bu  moddalar  o`simlikning  turli  organlarida  to`planadi.  Biroq  urug‘`  va  mevalarda,  tuganak, 
piyozbosh, ildiz hamda ildizmevalarda ko`pros bo`ladi.  
Хimiyaviy  tarkibiga  ko`ra  ular  uchta  asosiy  guruhga  bo`linadi:  uglevodlar,  moylar  va  oqsillar. 
Shulardan oqsil lar azotli organik moddalar bo`lib hisoblanadi. 
Vakuol, xujayra shirasi va uning tarkibi. Хujayrada uzluksiz modda almashinuvi natijasida vakuol 
paydo  bo`lib,  uning  ichida  esa  suv  va  unda  yerigan  organik  hamda  mineral  moddalarning  eritmasi 
joylashadi. 
Alkaloidlar  azotli  organik  moddalar  bo`lib,  hozirga  qadar  ularning  700  ga  yaqin  xili  uchraydi. 
Alkaloidlar  qattiq,  suyuq  va  gaz  hollarda  bo`ladi.  Ular  ko`knorigulli,  dukkakguldooshlar,  labguldoshlar 
oilalarning  vakilarida  ko`p  uchraydi.  Тein  choy,    shokolad,  kakao,  koka-kola  tarkibida  bo`ladi.  Morfin, 
xinin,  kodein  qabilar  meditsinada  dorivor  modda  sifatida  ishlatiladi.  Anabazin  (anabazis  o`simligida) 
nikotin qishloq xo`jalik zararkunandalarga qarshi ishlatiladi. 

 
301 
 
Glikozidlar efirga o`xshash moddalardir. Ular ko`pincha xidli, ta‘mi achchiq va ba‘zan zaharli ham 
bo`ladi.  Atirguldoshlar  oilasi  vakillarida  amigdalin  glikozidi  ko`p.  U  parchalanganda  zaharli  sinil 
kislotasiga  aylanishi  mumkin.  Amigdalin  achchiq  bodomda,  shaftoli,  o`rik,  olcha  urug‘`larida  ko`p 
bo`ladi.  Sovun  o`ti  tarkibida  saponin,  sitrus  o`simliklarida  gespyeredin  uchraydi.  Хujayra  shirasida 
glikozid  tariqasida  pigmentlar  ham  mavjud.  Ular  suv  o`tlarida  va  yopiq  urug‘`li  o`simliklarda  ko`p 
bo`ladi. Masalan: antotsin pigmenti to`q-ko`k, havorang  va qizil ranglarda bo`ladi, gulli o`simliklarning 
hamma  organlarida  uchraydi.  Antoxlar  pigmenti  gul  toji  barglarida,  qisman  limon,  apelsin  mevalarida 
uchraydi. 
Oshlovchi moddalar (tannidlar) ko`pincha dub daraxtining po`stlogida (25 % gacha), choy bargida 
(25  %  gacha)  yong‘oq  mevasida  va  boshqa  ba‘zi  o`simliklarning  ildizlarida  uchraydi.  Ulardan  terilarni 
oshlashda xom ashyo sifatida foydalaniladi.  
Organik  kislotalar  xujayra  shirasini  tarkibida  uchrab  achchiq  ta‘m  beradi.  Masalan:  shovel 
kislotasi,  olma,  vino  va  limon  kislotalari.  Shovel  kislotasi  o`simlik  barglarida,  yashil  novdalarida, 
pishmagan  mevalarda  bo`ladi.  Olma  kislotasi,  olma  mevasida,  pishmagan  malina,  ryabina  qabilarning 
mevalarida uchraydi. Vino kislotasi uzum, tut, pomidor mevasida ko`p bo`ladi. 
Anorganik moddalar.  Хujayra  shirasi  tarkibida  ko`pgina  mineral  moddalar  bo`lib, ularga  nitratlar 
kiradi.  Ular  sho‘radoshlar,  dukkakdoshlar  oilasi  vakillarida  ko`p  uchraydi.  Kalsiy  va  kaliy  fosfotlar 
o`simliklarning  barcha  qismlarida,  xlorid  tuzlar  sho`r  yerlarda  o`suvchi  o`simliklarda  ko`p  uchraydi. 
Хujayra shirasi tarkibida kalsiy oksalat kristallari to`planadi va ular kubik, ninasimon, ba‘zan druzlar deb 
ataladigan murakkab hosilalar shaklida bo`ladi. Ninasimon kristallar birikib, rafidlar hosil qiladi. 
 Хujayra  po`sti.  Yuksak  o`simliklarning  xujayrasi  tashqi  tomonidan  ancha  qattiq  po`st  bilan 
o`ralgan bo`ladi. Bu po`st xujayraga ma‘lum bir shakl beradi va uni tashqi noqulay ta‘sirlardan saqlaydi. 
Faqat  jinsiy  xujayralarda,  harakatchan  sporalarda  va  ba‘zi  tuban  o`simliklarda  bunday  qattiq  po`st 
bo`lmaydi. 
Har  xil  turga  kiradigan  o`simliklar  xujayrasi  po`stining  ximiyaviy  tarkibi  turlicha  bo`lib, 
organizmlarning yoshiga qarab o`zgarishi mumkin. Lekin har qanday holda ham xujayralar devorini hosil 
qiluvchi asosiy modda sellyulozadir. 
Хujayra  po`sti  lignin  moddasini  singdirsa  yog`ochlanadi.  Bunda  u  suv  va  gazlarni 
o`tkazadi.Protoplast  nobud  bo`ladi,  kamdan-  kam  holda  tirik  qoladi,  yog‘ochlanish  qaytar  jarayondir. 
Masalan: bexi, nok mevalari. Pishmaganda satis bo`lib, yetila borishi bilan yumshaydi. 
Po`kaklanish.  Хujayra  po`sti  moysimon  subyerin  moddasini  singdirsa  po‘kaklanish  jarayoni  ro`y 
byeradi.  O`zidan  suv  va  gazlarni  o`tkazish  xususiyatini  yo`qotadi.  Protoplast  nobud  bo`ladi.  Masalan: 
probka (po`kak). 
Kutinlanish.  Ko`pchilik  o`simliklar  xujayrasining  po`sti  tashqi  tomondan  subyeringa  o`xshash 
maxsus modda yupqa kutin (plenka) bilan o`raladi. Bu jarayondan kegin xujayra po`stining egiluvchanlik 
xususiyati  saslansa  ham,  biroq  suv  va  gazlarni  yomon  o`tkazadi.  Masalan:  ko`pchilik  o`simliklarni 
bargining yuzasi. 
Shilimshiqlanish. Bunda xujayra po`stidagi sellyuloza erib shilimshiqsimon uglevodlarga aylanadi. 
Shilimshislangan po`st suvda juda bo`rtib, unayotgan urug‘`ni so‘rib kolishdan saqlaydigan chala suyuq 
shilimshiq hosil qiladi. 
Minerallanish.  Bunda  xujayra  po`sti  kumtuproq,  kalsiy  yoki  magniyli  tuzlar  shimadi  va 
mexanikaviy jihatdan juda pishiq bo`ladi. Masalan: qamish barglari. 
Тurgor  va  plazmoliz.  Хujayrani  suvga  to`yingan  taranglashgan  holati  turgor,  o`zidan  suvni 
yo`qotgan  bo`shashgan  holati  plazmoliz  deyiladi.  Хujayrani  plazmoliz  holatidan  qayta  turgar  holatiga 
o`tishi  deplozmaliz  xodisasi  deyiladi.  Хujayra  turgor  holatida  bo`lganda,  xujayra  shirasi  xujayrani 
markazida  joylashib,  qismlarini  xujayra  po`stiga  tasab  turadi.  Хujayra  plazmoliz  holatida  bo`lganda, 
xujayrani  barcha  qismlari  xujayrani  markazida  joylashib,  xujayra  shirasi  esa  xujayra  po`stiga  taqalib 
turadi.  Bu  jarayonni  urug‘`ni  unib  chiqishida  va  xujayrani  suv  va  unda  erigan  mineral  moddalarni 
shimishida ahamiyati katta. 
Yadro o`simlik va hayvon xujayrasi ning muhim qismi hisoblanib, u irsiy belgilarni saqlashda va 
xujayrada  oqsil  sintezini  boshqarishda  muhim  rol  o`ynaydi.  Хujayraning  nafas  olishi  ham  yadro 
nazoratida  bo`ladi.  Хujayra  bo`linishidan  oldin  yadro  bo`linishi  ro`y  beradi.  Shakillangan  yadro  faqat 
ko`k- yashil suv o`tlarida va bakteriyalarda bo`lmaydi. Yadro 1831 yili ingiliz olimi R. Braun tomonidan 
kashf  etilgan.  Yadroning  shakli  parenxima  xujayralarida  sharsimon  va  elipsimon,  prozenxima 
xujayralarida esa urchusimon va linzasimon ko`rinishdadir. 

 
302 
 
Хujayrani  amitoz  yo`l  bilan  bo`linib  ko`payishi  tuban  o`simliklarda  (bakteriya  va  zamburug‘`lar) 
sodir bo`ladi. 
Mitoz  bo`linish  xujayraning  murakkab  bo`linishi  bo`lib,  4  xil  fazada  o`tadi.  Profaza,  metofaza, 
anafaza  va  telofaza.  Mitoz  bir  soatcha  davom  etadi.  Mitotik  sikl  esa  umuman  10-  25  soat  chamasida 
bo`ladi. Mitoz bo`linish o`simliklarning o`suvchi qismlarida ro`y beradi. 
Endomitoz.  Bu  xujayra  ichida  bo`lib  o`tadigan  bo`linish  bo`lib,  undan  ikkita  xujayra  hosil 
bo`lmaydi.  Faqat  xromosomalar  reduplikatsiyasi  (ya‘ni,  ularning  ikki  barobar  ortishi)  kuzatiladi. 
Хromosomalar  xujayra  qutblari  tomon  ajralmaydi.  Bunda  xromosomalar  spirallanadi,  yo`g`onlashadi, 
xujayra  markaziga  to`planadi.  Ikki  barobar  ko`paygan  xromosomalar  bitta  yadroda  qoladi,  yadrocha  va 
yadro  po`sti  saqlanadi.  Natijada  hosil  bo`lgan  yadro  tetroploid  bo`ladi.  Ana  shunday  endomitoz, 
xujayrada  bir  necha  martaba  takrorlansa,  undan  hosil  bo`lgan  yadro  juda  yiriklashib,  ko`p  miqdordagi 
xromosomaga ega bo`ladi. Bu esa poliploidga olib keladi. 
Meyoz  bo`linish  ham  xujayraning  murakkab  bo`linishi  bo`lib  4  xil  fazada  o`tadi.  Mitozdan  buning 
farqi,  meyoz  bo`linish  jinsiy  xujayralarda  sodir  bo`ladi.  Shuning  uchun  ham  yuksak  gulli  o`simliklarda 
meyoz bo`linish har yili gullash fazasida o`tadi. 
Yashil o`simliklar organizmlarda karbonat angidrid gazi va suvdan quyosh nuri ishtirokida organik 
moddalarning  hosil  bo`lish  jarayoni  fotosintez  deyiladi.  Fotosintez  jarayoni  asosan  o`simliklarning 
bargida, xlorofill pigmenti ishtirokida o`tadi. quyidagi umumiy formula bilan ifodalanadi. 
                                                    Yorug‘lik
 
6 CO
2
 + 12H
2
O
18
 ———

 C
6
H
12
O
6
 + 6O
18
2
  
             ХLOROFIL 
Yer sharidagi o`simliklar fotosintez natijasida har yili 125 milliard tonna organik modda hosil qiladi 
(buning  ko`prog`i  dengiz  va  okean  o`simliklariga  to`g`ri  keladi,  bu  jarayonda  250  milliard  tonna  SO
2
 
kabul silinib, havoga 145 milliard tonnaga yaqin erkin kislorod ajratiladi. 
O`simliklarda  nafas  olish  jarayoni  ham  o`tadi.  Nafas  olish  jarayonida  ajralib  chiqqan  enyergiya 
endodyermik  reaksiyalar  uchun,  ya‘ni  o`sish,  harakatlanish,  rivojlanish  va  shu  kabi  hayotiy  bosqichlar 
uchun haf bo`ladi. Nafas olishni quyidagi umumiy formula bilan ifodalanadi. 
C
6
 H
12
O
6
 + O
2 =
 6CO
2 +
 6H
2
O +674 kkal. 
Bu jarayon boshqacha dissimilyatsiya deb ham ataladi. 
 
 

 
303 
 
REFERAT MAVZULARI 
1. Гнетумнамолар қабиласи.  
2.Кардаиткабилар кенжа синфи.  
3. Найсимонлар кенжа оиласи.  
4. Вельвичиянамолар қабиласи.  
 5. Поябаргли мохлар синфи.  
6.Лоладошлар оиласи.  
7. Плаунсимон синфи.  
8. Ужовниксимонлар синфи.  
9. Лабгулдошлар оиласи.  
10. Кучаладошлар оиласи.  
11. Маршанциянамолар қабиласи.  
12. Селагинеллалар қабиласи.  
13. Қарағайсимонлар синфи.  
14. Ёнғоқдошлар оиласи.  
15. Толдошлар оиласи.  
16. Ёпиқ уруғли ўсимликлар ва гулнинг келиб чиқиши. 
17. Олхўригулдошлар кенжа оиласи.  
18. Юксак ўсимликлар систематикаси фанининг ривожланиш тарихи.  
19. Қирққулоқсимонлар бўлими.  
20. Қизилчасимонлар синфи.  
21. Сфенофилсимонлар ѐки понабарглилар синфи.  
22. Араукариянамолар қабиласи.  
23. Пистадошлар оиласи.  
24. Юнгерманиялар қабиласи.  
25. Олмагулдошлар кенжа оиласи.  
26. Полиподиумсимонлар синфи.  
27. Полушниксимонлар оиласи.  
28. Гулхайридошлар оиласи.  
29. Кипариснамолар қабиласи.  
30. Зубтурумдошлар оиласи.  
31. Мараттиясимонлар синфи.  
32. Эфедранамолар қабиласи.  
33. Итузумдошлар оиласи.  
34. Тиснамолар қабиласи.  
35.Туятовондошлар оиласи.  
36. Жигарсимонлар синфи.  
37. Ужовниксимонлар синфи.  
38. Очиқ уруғлилар бўлими.  
39. Айиқтовондошлар оиласи.  
40. Итузумдошлар оиласи. 
41. Қизилчасимонлар синфи.  
42. Шўрадошлар оиласи.  

 
304 
 
43. Лепидодендронлар синфи.  
44. Гинкгосимонлар синфи.  
45. Зирадошлар оиласи.  
46. Бошоқдошлар оиласи.  
47. Магнолиядошлар оиласи.  
48.Қирқбўғимсимонлар синфи.  
49.Чиннигулдошлар оиласи.  
50. Мараттиясимонлар қабиласи. 
51. Ширачдошлар оиласи.  
52. Пиѐздошлар оиласи.  
53. Бурчоқдошлар оиласи.  
54. Сальвиниякабилар кенжа синфи.  
55. Кўкноригулдошлар оиласи.  
56. Мураккабгулдошлар оиласи.  
57. Қарағайдошлар синфи.  
58. Ялпиздошлар оиласи.  
59. Карамгулдошлар оиласи.  
60. Беннетитсимонлар синфи.  
61.Буғдойдошлар оиласи.  
 
 
 
 
 
 
 
 
 

 
305 
 
 

Download 5.15 Kb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   28   29   30   31   32   33   34   35   36




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling