O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta`lim vazirligi
-sinf o'qish darsligi tahlili
Download 292.07 Kb. Pdf ko'rish
|
Sadriddinova D
|
2-sinf o'qish darsligi tahlili.
Og'zaki nutq madaniyatini egallash, unga xos xususiyatlarni bilish; o'quvchidan gap va nutqni grammatik, orfografik, stilistik jihatdan adabiy til me`yorlariga rioya qilgan holda tuzishga o'rgatish. Og'zaki nutqni rivojlantirish uchun o'quvchi lug'at boyligini izchil oshirib borish, gapning sintaktik tuzilishiga oid bilimlarni amaliy jihatdan egallash, nutq birliklari o'rtasidagi mantiqiy uyg'unlikni ta`minlashga oid malakalarni rivojlantirish, yangi harf-tovushga bog'lab tavsiya etilgan so'zlar ma`nosini o'quvchiga to'liq anglashilishiga erishish, rasm asosida o'zaro bog'langan kichik hikoyachalar tuzishga o'rgatish. O'quvchining bog'lanishli nutqini o'stirishga oid ta`limiy ishlarni amalga oshirish. Rasrmlar asosida hikoya tuzish; Rasm mazmuniga mos sarlavha toptirish; "Alifbe" darsligi va sinfdan tashqari mashg'ulotlarda o'rganilgan o'quv materiallarini qayta hikoyalash; Savollarga to'liq va burro javob berish; Adabiy nutq me`yorlarini amaliy jihatdan o'rgatishga e`tibor qaratish (bu sohada o'qituvchi nutqi o'quvchi uchun namuna bo'lishi kerak); Topishmoq, maqol, hikmatli so'zlar ustida ishlash (darslik materiallari va sinfdan tashqari o'qish uchun tanlangan o'quv materiallari asosida); Kichik guruhlar bilan ishlashda o'quvchilarni aqliy-intellektual jihatdan teng guruhlarga taqsimlash, guruhlarga bog'lanishli matn tuzishga oid muammoli topshiriqlar berish, guruhlar javobini sharhlash asosida g'olib guruhni rag'batlantirish; Yakka tartibdagi (individual) ishlarda o'quvchida o'z nutqini rivojlantirib borishga ishtiyoq uyg'otish (lug'at daftari, yangi she`r, hikoya, ertak mutolaasi asosida); 7 So'zlarni yaxlit, gaplarni ifoda mazmuniga (darak, buyruq, so'rov) mos ohangda o'qishga erishish; qahramon harakterini ohang orqali ifodalash; Matn ichida qo'llanilgan tinish belgilariga rioya qilish malakasini shakllantirish; 4 va 8 misrali she`rlarni yod oldirish. Lug'at ustida ishlash. O'quvchi nutqini boyitish, ular nutqida kam qo'llaniladigan so'zlarni alohida yozdirib borish, dars jarayonida lug'at daftaridagi so'zlarning ishlatilishiga e`tibor berish. Bu vazifalarning barchasi o'zaro bog'liq holda amalga oshiriladi. SHartni foydali hal qilish zaruriy lisoniy ma`lumotlarni asosli tanlashga, darslikda berilgan o'quvchilar saviyasiga mos nazariy materiallarni uyg'unlashtirib o'zlashtirish ustida ishlashni maqsadga muvofiq uyushtirish, shuningdek matnlar sifati, topshiriqlar xarakteri va bolalar aqliy faoliyatining xususiyatlarini belgilaydigan qator metodik sharoitlarga bog'lik. Boshlang'ich sinflar ona tili kursini o'rganishning etakchi lisoniy tamoyili tilning barcha tomonlarini o'zaro bog'liq holda o'rganish hisoblanadi. Mazkur tamoyil tilni yaxlit hodisa sifatida o'rganishini ta`minlaydi va til kishilarning aloqa vositasi ekanini o'quvchilar tushunishlari uchun imkoniyat yaratadi. Bu tamoyil bo'limlar orasidagi mumkin bo'lgan bog'lanishni hisobga olgan holda amalga oshiriladi. Birinchidan, darslikda butun til materiali gaplar va matnlar sintaksis asosida o'rganiladi. Ikkinchidan, so'zning tovush, harf tarkibi ustida barcha bo'limlarni o'rganish bilan bog'liq holda ishlab boriladi. Uchinchidan, so'zni o'rganishga har tomonlama yondashiladi: o'qituvchilar so'zning talaffuzi, yozilishi, leksik ma`nosi va grammatikasidan xabardor qilinadi. Boshlang'ich sinflarda savod o'rgatishning ilk manbai-bu-Alifbedir. Darslik, bezakli materiallar bilan bezatilgan. Hozirgi vaqtda qo'llanib kelayotgan alifbe darsligi 2003 yil XTV tomonidan tasdiqlangan. Ushbu darslikda unli va undosh harflar aralashtirilgan holda joylashtirilgan. Darslik tovush-tahlil-tarkib usulida tuzilgan. 8 2-sinfda o'quvchilarining og'zaki va yozma nutqining ilmiy asosi shakllantiriladi, shuning uchun fonetika va grafika sohasidagi materiallarni o'rgatishga katta o'rin beriladi. O'quvchilar tovushlar va harflarni o'rganishdan bo'g'inni o'rganishga o'tadilar. Ularning savod o'rganish davrida so'zning tovush va grafik tomoni haqida, tovushlar va harflar haqida olgan tasavvurlari kengaytiriladi. Avval unli harflar ustida maxsus ishlar boshlanadi. Boshlang'ich sinflarda o'quvchilarning og'zaki va yozma nutqi rivojlantiriladi. Nutq o'stirishning turli vositalari mavjud bo'lib, ular sirasiga: turli rasmlar, o'qilgan badiiy asarlar, ko'rgan bilgan vokealar-hodisalarga munosabat va h.k. O'quvchilarda nutq, nutqning ikki xil shakli: og'zaki va yozma nutq, nutqning gaplardan hosil bo'lishi va gap haqida amaliy tushuncha darslikdagi mazmunli rasm asosida hosil qilinadi. Buning uchun o'qituvchi rasm yuzasidan 3-4 so'zli savollar tuzib keladi. Masalan: 1. Rasmda qaer tasvirlangan? 2. O'qituvchi nimalarni tushuntiryapti? 3. Kimlar o'quvchining gapini tinglayapti? Boshlang'ich sinfning asosiy vazifalaridan biri o'quvchilar nutqini o'stirishdir. Nutq o'stirish uch yo'nalishda: so'z ustida ishlash, so'z birikmasi va gap ustida ishlash, bog'lanishli nutq ustida ishlash orqali amalga oshirilishi metodik adabiyotlarda [19; 44] qayd etilgan. Savod o'rgatish darslarida ham yuqoridagi uch yo'nalish ustida ishlanadi. So'z ustidagi ishlar ham quyidagi yo'nalishlarda olib boriladi: 1. So'zning to'g'ri, adabiy-orfoepik talaffuzi va o'qilishini o'rgatish. 2. So'z ma`nolarini tushuntirish. 3. O'quvchilar nutqiga yangi so'zlarni kiritib borish, ya`ni lug'atini boyitish. 4. Lug'atidan o'rin olgan so'zlarni kerakli o'rinda maqsadga muvofiq to'plab olishga o'rgatish. 5.
So'zlarni uslubiy jihatdan to'g'ri qo'llashga o'rgatish. 9 6. So'z mazmuniga kiradigan so'zlarni grafik va orfografik jihatdan to'g'ri yozishga o'rgatiш. Savod o'rgatish jarayonida darslikka ishlagan rasmlarni hisobga olmaganda, ustunchada va matnda o'qish uchun berilgan so'zlar tovush va gapning o'rganilishi bilan bog'liq holda juda chegaralangan. Bu davrning vazifalaridan biri o'quvchilarni o'qishga o'rgatish bilan birga ularning nutqiy rivojlanishini ham ta`minlashdir. SHuning uchun o'qituvchi so'z ustida ishlashni qiziqarli tashkil etishi zarur. Avvalo, so'z tushunchasi shakllantiriladi. U ikki xil yo'nalishda hosil qilinadi. O'qituvchi sinf o'quvchilarining faolligi bilan bog'liq holda ulardan birini tanlaydi. 1.
Mazmunli rasm asosida hikoya tuziladi. Hikoyadan bir guruhini tashkil etadigan predmet nomlari ajratib olinadi. Keyingi darslarda o'rganilgan mavzu bilan bog'liq holda ishlash. Bu mashqlarga 1- 2 daqiqa ajratiladi. Mashqlar og'zaki shaklda kesma harf va kesma bo'g'in bilan yozma tarzda o'tkaziladi. I.
Og'zaki mashq turlari: 1.
Bir xil qo'shimchali so'zlar tizimini hosil qilish. Masalan: gulzor, mevazor, bug'doyzor, tutzor, o'yla, bog'la... 2. Ohangdosh so'zlar topish: tutun, butun, ustun, kukun, burun. Bunda o'qituvchi o'quvchilar bilmaydigan so'zlar bilan boshlab beradi. Savod o'rgatish jarayonida o'qishga o'rgatish, savodxonlikka erishish maqsadida bo'g'in ustida bosqichma-bosqich ishlab boriladi. Bo'g'in haqidagi dastlabki tushuncha alifbe sahifasidagi o'quv qurollari yoki meva, sabzavot rasmlari asosida shakllantiriladi. Buning uchun quyidagicha suhbat uyushtiriladi: - Bolalar, sizlar qalam va bo'r (olma va nok) so'zlarining aytilishiga e`tibor bering. Men ularni talaffuz qilaman: qa-lam, bo'r. Qaysi so'zni qismlarga bo'lib talaffuz qildim? (qa-lam so'zini). Bo'r so'zini-chi? (Bu so'z qismlarga ajralmaydi). Daftar- bu so'z-chi? (Bu so'z ham ikki qismga ajratib talaffuz qilindi). SHu so'zlarning nusxasi xattaxtaga chiziladi: 10
Dars yakunida: so'zlar nimalarga bo'linadi? So'zning har bir qismi nima deb nomlanadi? So'zlar nimalardan tuzilar ekan? So'zdagi bo'g'inlar sonini qanday belgilar ekanmiz? (tik chiziqlar bilan) kabi savollar yordamida o'quvchilarning bo'g'in yuzasidan hosil qilgan bilimlarni aniqlaydilar va umumlashtiriladi. Navbatdagi darslarda so'zlarning ikki va ko'p bo'g'inli bo'lishi yuzasidan "O'ylaganimni top" o'yini uyushtirilishi mumkin. O'quvchilar unli va undosh tovush bilan tanishtirilgach, ota, ona, buvi, buva, bola, o'g'il, qiz, o'tin, tandir, non so'zlari asosida har bir bo'g'inda 1 ta unli borligi o'quvchilarning o'zlariga katakchalarni qizil bo'r bilan bo'yash orqali aniqlaniladi. SHundan keyin so'zda nechta unli bo'lsa, shuncha bo'g'in borligi haqida yangi tushuncha beriladi. Unlilar soniga qarab so'zdagi bo'g'inlar sonini aniqlashga doir o'yin o'tkaziladi. Bunda "so'zda ikkita unli bor. Bu so'z necha bo'g'inli? So'z uch bo'g'inli. Bu so'zda nechta unli bor? kabi savollardan foydalaniladi. SHu tarzda yangi xulosa chiqariladi: unli tovushlar bo'g'in hosil qiladi". Alifbegacha tayyorgarlik davrining 1-bosqichida quyidagi savollar asosida suhbat uyushtirilishи mumkin: 1. Bo'g'in bir tovushdan tuzilgan. Bu tovush unlimi yoki undoshmi? 2. Men o'ylagan bo'g'in ikki tovushdan tuzilgan, ular qanday tovushlar? O'quvchilarning bo'g'in haqidagi tushunchasi alifbe davrida ham mustahkamlanib, chuqurlashtiriliб boriladi. Bunda bo'g'in tuzilishiga, aytilishi va yozilishida farq qiladigan tovushlari mavjud bo'g'inlarga alohida diqqat qaratiladi. Qisqa qilib aytganda, bo'g'in ustida qilinadigan ishlar to'g'ri o'qishni vа to'g'ri yozishni ta`minlashga, savodxonlikka yo'naltiriladi. Unli va undosh tuzilishdagi bo'g'inlarni o'qishga o'rgatishda unlini cho'zib talaffuz qilish tushuntiriladi. O'quvchilar undosh+unli tipidagi bo'g'inni o'qishni biladilar, shuning uchun o'qituvchi kesma harfdaн bo'g'inning undosh+unli qismini o'quvchiga tuzdiradi. So'ng qo'lidagi undosh harfni shu bo'g'inga qo'shib o'qishni topshiradi. Bola undosh+unli+undosh tuzilishidagi bo'g'inni o'qib yaxshi o'zlashtirgaч, qand, do'st, rost tuzilishidagi bo'g'inni-so'zni o'qishni yuqoridagidek
11
kesma harf yordamida, yokи qan/d tarzida xattaxtada yozib o'rgatadi. Bunda o'qish yo'lini o'qituvchi amaliy ko'rsatadi va o'quvchiga takrorlatadi. Bilish jarayonini faollashtirish hozirgi kunda faqat psixologik muammo bo'lmay, ayni paytda metodik muammo hamdir. Boshlang'ich sinfning o'ziga xos xususiyati shundaki, bilim berish, uni mustahkamlash, amaliyotgа tadbiq qilish bevosita dars vaqtida amalda oshiriladi. Har bir o'qituvchi o'rganilayotgan materialni o'quvchilar tomonidan ongli, puxta, mustahkam o'zlashtirishini istaydi. O'quvchilarning bilish faoliyatini aktivlashtirish va rivojlantirish ko'p jihatdan ko'rgazmali vositalardan foydalanishga bog'liq. Quyida metodist olimlar va tajribali o'qituvchilar tomonidan yaratib, dars samaradorligini oshirishga yordam berib kelayotgan ko'rgazmalardan foydalanish haqida to'xtalamiz. Savod o'rgatish darslarini muvaffaqiyatli uyushtirish uchun "Harf kissasi", "Harf terish kartoni", "Sirli mato", kesma bo'g'in, so'z kartochkalar, til hodisalariga oid nusxalar, mazmunli rasmlar, predmet rasmlari, texnik vositalardan foydalaniladi. Sinfda jamoa bo'lib ishlash o'rganilgan harflar ishtirokida bo'g'in, so'z, ba`zan gap tuzish va o'qishnи mashq qilish uchun "Harf kissasi" bo'lishi shart. "Harf kissasi" uchun oddiy mato olinib, unga 40 ta cho'ntakcha tikiladi. Unga 29 ta tovushning belgisi bo'lgan harf va harf birikmalari, bitta tutuq belgisi hamda barcha tinish belgilariga joy bo'lishi lozim. Har bir cho'ntakcha ustida harfning bosma shakli alifbo tartibida yopishtiriladi. CHo'ntakcha ichiga shu harfning kichik va bosh shaklidan 7-8 tadan solinadi. Kesma harflar ikki xil rangda: unli qizil, undosh ko'k rangda tayyorlanadi. Kesma harflarning balandligi 8 sm, eni 4 sm bo'ladi. Kesma harflar yordamida bo'g'inli so'zlar, ba`zan ikki bo'g'inli so'zlar tuziladi. Predmet rasmlaridan to'g'ri talaffuzga o'rgatishda ham, tovush va harf bilan tanishtirishda haм foydalaniladi. 12
Masalan, rasm nomlarining 1-harfiga qarab guruhlash o'quvchi diqqatini qayta- qayta o'rganilayotgan harfga tortadi va esda yaxshi saqlab qolishiga yordam beradi. Texnik vositalarga magnitafon, radiolar, televizor, epidiaskop, komp'yuter kiradi. Masalan, epidiaskop orqali harf, bug'in, so'z, gap va rasmlar kattalashtirilib ko'rsatiladi. Bolalar talaffuzidagi nuqsonlarni bartaraf etish, nutqni ravon, ifodali bo'lishi uchun magnitafondan foydalaniladi. Xattaxta, kesma bo'g'inning o'zi ham eng qulay ko'rgazma sanaladi. Alifbe uchun yozilgan tarqatma materiallar ham o'quvchini o'qishga o'rgatishda qulay ta`limiy vosita hisoblanadi. Demak, ko'gazmali vositalarning o'quvchilarni to'g'ri talaffuzga, bo'g'inlab o'qishga, ifodali o'qishga, fikrlashga o'rgatishga, nutq o'stirishda ahamiyati katta.
Savod darslarining qurilishi ta`limiy maqsadida qo'ra, dars tipiga va o'rganiladigan materialning xususiyatiga ko'ra har xildir. Biroq dars qurilishida qat`iy andoza bo'lmaydi, chunki yagona andoza, birinchidan, ijodkorlikka yo'l bermaydi, ikkinchidan, o'quvchilarning imkoniyatini cheklab qo'yadi. O'qituvchi dars davomida o'quvchilarning o'rganilayotgan mavzularning qaysi o'rnini o'zlashtira olmaganini hisobga olib borishi, umumlashtiruvchi darsni qachon uyushtirishni belgilash, takrorlovchi materiallarni mavzuni to'ldiruvchi, o'rganilgan harfni o'qishni o'rgatuvchi qo'shimcha matnlarni qo'yishi, savol va topshiriqlarni tuzib olishi, hatto kimlardan so'rashini ham belgilab olishi lozim. Tanlangan materiallar bir necha mavzuni takrorlash imkonini ham berishi lozim. Takrorlash, umumlashtiruvchi darsning boshqa darslardan farqi, yana shundaki, bu darsda ko'proq o'quvchilarning mustaqil faoliyatiga asoslaniladi. Umumlashtiruvchi darsni muayyan alifbe dasrligi bo'yicha unli tovush va harflardan so'ng bir necha undoshlar o'rganilgach va barcha tovush va harflar o'tib bo'lingach uyushtirish ko'zda tutilgan. Lekin sinf o'qituvchisi o'quvchilarning o'zlashtirish imkoniyatidan kelib chiqib takrorlash va umumlashtiruvchi darslarni o'tkazishi mumkin. 13
Takrorlash, umumlashtiruvchi darsda quyidagi ish turlari uyushtiriladi: matn va matndan parcha o'qish, savollar asosida matn mazmunini qayta hikoyalash, o'qilishi murakkab so'zlarni bo'g'inlarga ajratib yozish, kesma bo'g'inlardan tuzish va o'qishni mashq qilish so'z ma`nolari ustida ishlash, matн mazmuniga mos she`r, maqol, ertak, topishmoq aytish kabi. Umumlashtiruvchi o'qish darsining tuzilishi: 1. Tashkiliy qism 2. Kirish suhbati. Bu suhbatda darsning maqsadi aytiladi. Darslikdagi matnlarni yaxshи o'zlashtirgan o'quvchilarga tarqatma materiallardan o'qish uchun matnlar beriladi yoki matn bilan bog'liq topshiriqlar beriladi. 3. Belgilangan sahifalar ustida ishlash, ustunchalardagi so'zlarni o'qish, gaplarni o'qish, darslikdagi ayrim so'zlarni kesma bo'g'inlardan tuzish va o'qish, ma`nolarini izohlash, rasmlar asosida hikoya tuzish, tayanch so'zlar bilan gap tuzish, nusxalarda tasvirlash va boshqalar. 4.
Darslikka qo'shimcha materiallar ustida ishlash. Bunda o'quvchilarga tarqatma materiallardan berilgan matnlarni o'qitish, darslikdagi matn mazmuniga mos tez aytish, she`r, maqol, topishmoq aytish, ta`limiy o'yinlar o'tkazish, ifodali o'qish musobaqasini o'tkazish. 5. O'tilganlar yuzasidan darsda takrorlanganlar yuzasidan og'zaki savol-javob. 6. Darsni yakunlash, o'quvchilarni rag'batlantirish. Savod o'rgatish jarayonida nutq gap, so'z, bo'g'in ustida izchil olib boriladigan ishlar, o'qish va yozishga o'rgatish yuzasidan tavsiyalar metodik qo'llanmaning birinchi qismida berilgani sababli dars ishlanmalarini to'liq bermadik. O'qituvchi o'sha qismni o'rganib chiqsa, dars ishlanmalarini mukammal yoza oladi. Nimalarga alohida e`tibor qaratish zarurligini fahmlab, ta`lim jarayonining sifatini yaxshilaydi. Dars namunalarida tayyorlov davri birinchi bosqichi uchun 3 soat dars ishlanmasi beriлди. Биринчи qismda nutq va tovush ustida olib boriladigan ishlar yuzasidan metodik tavsiyalar berilgani uchun 2 soat o'qish darsi ishlanmasi berildi. Nutq va tovush haqida tushuncha hosil qiladigan 1 soat yozuv darsidan namuna 14
keltirildi. 2-bosqich uchun ham 1 soat o'qish va 1 soat yozuv darsi namunasi keltirildi, unda shu bosqichning o'ziga xos xususiyati hisobga olindi. Asosiy davr-alifbe davri uchun ham dars ishlanmalari namunalari berildi, unda darslarning oson-qiyinligi, imlo va o'qish bilan bog'liqlik hisobga olindi. Asosiy, b-p, d-t, harf birikmalari. Diktant yozish, tutuq belgisi va umumlashtiruvchi-mustahkamlovchi darslarga namuna keltirildi. Bu dars ishlanmalarini kengaytirib berishga harakat qildik. O'qituvchi undan sinf o'quvchilarining qobiliyati va o'z imkoniyatlaridan kelib chiqib ijodiy foydalanadi. Biroq berilgan ish turlari u yoki bu darsdа uyushtirilishi, ular yuzasidan o'qituvchi bilim hosil qilinishi lozim.
|
