O‗zbekiston respublikasi oliy va o‗rta maxsus ta‘lim vazirligi
Bitiruv-malakaviy ishining tuzilishi va hajmi
Download 0.85 Mb. Pdf ko'rish
|
2 5325947579492470095
- Bu sahifa navigatsiya:
- I BOB. O„zbek shevalarining fonetik va grammatik
|
Bitiruv-malakaviy ishining tuzilishi va hajmi. Bitiruv-malakaviyishi kirish,
uch bob, umumiy xulosalar va foydalanilgan adabiyotlar ro‗yxatidan iborat.
7
xususiyatlari Ibtidoiy jamoada kishilarurug‗ bo‗libyashaganlar.Birnechtaurug'lar qabilani tashkil qilgan.Bu uyushmalarning o ‗ztili bo‗lgan.Qabilalar ko‗payib, tarqala boshlaydi.Uzoqroqhududdagi qarindosh qabilalar bir tilning
turli shevalaridaso‗zlashuvchi qabilalar uyushmasiga birlashadi. Qabilaittifoqlarining umumiy tili bo‗ladi, ayrimqabila tillariqabilatiliga nisbatan sheva holatini egallaydi.Qabilalar ittifoqi xalqni tashkil qiladi. Xalqning asosiybelgilaridanbiri milliy tilning bo‗lishidir.Shevalar, milliy tillar urug'chilik davridan boshlab ko‗payib boradi.Shevalardagi farq ortib borib, yangi tilpaydo bo‗ladi.Til butun bir xalqqa xizmat qiladi, sheva esa xalqning birguruhigagina taalluqli.
―Sheva biror tilning o‗ziga xos fonetik, leksik va grammatik xususiyatlariga ega bo‗lgan eng kichik qismi. Lahja esa shu xususiyatlarni o‗zida mujassamlashtirgan shevalar yig‘indisidir.‖ 2
(yun.dialektos – sheva, lahja). Umumxalq tilining son jihatdan nisbatan kam bo‗lgan, biroq hududiy, kasb-hunar va b. jihatdan umumiylikka ega bo‗lgan kishilar tomonidan qo‗llanadigan ko‗rinishi 3 , deya ta‘rif beriladi. Tilshunos S.Ashirboyev esa sheva, dialekt, lahja terminlarini bir-biridan farqlash kerakligini aytib, ularga quyidagicha ta‘rif beradi. Sheva forscha ravish, tarz, yo‗sin degan ma‘nolarni bildirib, fanda biror tilning o‗ziga xos leksik, fonetik va grammatik xususiyatlari farqlanib turadigan kichik territoriyaga oid qismini anglatadi. Dialekt aksariyat til xususiyatlari o‗xshash bo‗lgan shevalarni birlashtiradi. Lahja arabcha so‗z bo‗lib, sheva va dialektlarning eng yirik to‗dasini anglatadi. 4
2 V.V. Reshetov, Sh. Shoabdurahmonov ―O‘zbek dialektologiyasi‖ ―O‘qituvchi‖ nashriyoti T, 1978, 6-bet. 3 A.Hojiyev. Tilshunoslik terminlarining izohli lug‘ati. T.:2002. 35-b. 4 S.Ashirboyev. O‘zbek dialektologiyasi. T.:2013.4-b.
8
―Sheva- biror til doirasidagi xalq jonli tilining o‗ziga xos fonetik, leksik va grammatik xususiyatlariga ega bo‗lgan eng kichik qismi hisoblanadi. Masalan, Toshloq shevasi, Qarnoq shevasi, turk shevasi. Lahja- arabcha so‗zdan olingan bo‗lib, ravish, tarz, yo‗sin degan ma‘nolarni bildiradi. Lingvistikada tilning bir necha sheva va dialektlarini o‗z ichiga olgan, umumiy xususiyatlari jihatidan o‗xshash kata bo‗lagi , ya‘ni shevalar yig‘indisidir. ― 5
aks ettirgan shakli sheva yoki dialekt (grekcha dialektas - til, nutq, sheva) deb ataladi. Katta sheva va dialektlarni lahja deb yuritiladi. Til va sheva o‗rtasidagi tafovut shartli bo‗lib, go‗yo milliy til va adabiy til o‗rtasidagi farqqa o‗xshashdir. Bu farqlanish turli hududlardagi bir tilning turli ko‗rinishidek tuyuladi. Til va dialektlarning tafovuti unda so‗zlashuvchilarning madaniyati, psixologiyasi, urf-odati va milliy xususiyatlarining o‗zgachaligi bilan izohlanadi. Bir-biriga hududiy yaqin bo‗lgan shevalar o‗sha tilga o‗xshash alomatlari bilan ajralib turadi. Bir-biridan juda uzoq hududda tarqalgan shevalar esa boshqa tilga o‗xshash alomatlarga ega bo‗ladi. Masalan, oltoy tilining janubiy shevalari qirg‘iz tiliga juda o‗xshash bo‗lsa, shimoliy shevalari shor tiliga yaqinroqdir. Bir tilning turli shevalari avalo talaffuz xususiyatlari bilan farqlanadi.Masalan, Toshkent shevasida "keldi" deb talafruz qilinsa, xorazm shevalarida "galdi", o‗zbek tilining qarluq shevalarida "yomon", o‗zbek tilining qarluq shevalarida "jomon" deb talaffuz qilinadi. Shevalar o‗z lug‘ati, ya`ni so‗zlari bilan farq-lanadi. Masalan, Buxoro shevasida "taxlamoq" fe‘li biror ishni bajarmoq ma`nosida qo‗llanadi.Bu so‗z boshqa o‗zbek shevalarida "biror narsani ustma-ust tartibda qo‗ymoq" ma`nosini beradi.Tilning shevalari o‗z grammatik alomatlari bilan ham farqlanadilar.Ko‗pgina o‗zbek shevalarida qaratqich kelishigi qo‗shimchasining tushum kelishigi qo‗shimchasi -ni bilan aytiladi.
5 B.To‘ychiboyev, B. Hasanov ―O‘zbek dialektologiyasi‖ T, 2004. 5-, 6- betlar 9
Tilning sheva va lahjalarni o‗rganuvchi tilshunoslikning alohida bo‗limi Download 0.85 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|