Oʼzbekiston respublikаsi oliy vа oʼrtа mаxsus tа’lim vаzirligi

3.Metaforani òqitishda ishlatiladigan ta’lim texnoloiyalarining amaliy tavsifi.
Metaforadan foydalanishda miqdoriy va sifat yondashuvlarini birlashtirish: Yuqorida tavsiflangan metaforik iboralarning katta matnli korpusida (MOSER 1998) ma’lum mavzular bilan birgalikda metafora qo’llashning odatiy naqshlarini faqat kategorik ma’lumotlarning miqdoriy tahlili orqali aniqlash mumkin. Muallif tomonidan qo’llaniladigan statistik protseduralar konfiguratsiya-chastota-tahlil va yozishmalar tahlili kabi kategorik ma’lumotlarni tahlil qilish uchun kuchli vositalarni o’z ichiga oladi. Ikkala protsedura ham hozirgi kunga qaraganda sifatli tadqiqot kontekstida ko’proq e’tiborga loyiqdir. Zigmund Freyd (1925/1971) o’z fikrini ifodalash uchun metafora yaratish qobiliyatiga ega edi. Psixoanalitik qarashlar. Ulardan biri repressiya mexanizmi sifatida qaralishi mumkinmistik yozuv maydonchasi orqasidagi mexanizm (Wunderblock). Tasavvufli yozuv qog’ozi yozish yoki chizish mumkin bo’lgan bolalar o’yinchog’I; bu yozuvlar va chizmalar qilingan plastik qalam bilan va qog’ozdan o’chirilishi mumkin. Lekin so’zlarning izlari va rasmlar qog’oz ostida er ostida qoladi, xuddi qatag’ondagi kabi – yoki shunga o’xshash Freyd bahslashdi. Ko’rinib turibdiki, bizning boshimizda hech qanday mistik yozuv paneli yo’q, shuning uchun metafora ko’rinadi noto’g’ri bo’lish, chunki agar qatag’on degan narsa bo’lsa, u albatta yo’q Wunderblock. Biz psixologiyada metafora ishlatishdan ehtiyot bo’lmasligimiz kerakmi ?usbudan o’quvchini xabardor qilishdan iborat psixologik konseptualizatsiyada qo’llaniladigan metaforalarning ko’pligi va tushuntirish. Fanda metaforalarning ahamiyati shundaki, metafora haqiqatga to’g’ri kelmaydi, haqiqiy ilmiy nazariyalarni izlash bilan ziddir. Shuning uchun biz bo’lishimiz kerak metafora qo’llanilayotganligini va ular ishlatilmayotganini bilish har qanday tushuntirishni yarating. Biz bahslashamiz, garchi ular yolg’on bo’lsa ham, biz ularni darhol tashlab yubormaslik kerak, chunki ular qiziqarli farazlarni keltirib chiqaradi. The psixologiyaning foydalari ikki xil. Avvalo, hurmatni oshirish metaforik fikrlash psixologlarga mumkin bo’lgan yolg’onlarni aniqlashga yordam beradi. Ikkinchi, metafora muhim evristik vositalar ekanligini bilgan holda, ular shunday bo’lishi kerak sinovdan o’tkazish uchun psixologik metodologiyaga aniq kiritilgan farazlar. Ushbu maqolaning dasturi quyidagicha. Avval nima ekanligini tushuntiramiz metaforalar, ular nima uchun doimo yolg’ondir va ular analogiyadan qanday farq qiladi. Ino’tmishda, hatto metafora shunchaki bezakli ritorik vositalar sifatida ko’rilmaganda ham Bizning tilimizdagi barcha tillarning metafora ekanligini ta’kidlash odatiy holdir. Faqat agar bu qarashdan voz kechiladi va so’zma-so’z va metafora o’rtasidagi farq Haqiqat va metaforalarning fanda qo’llanilishi bilan bog’liq savollar paydo bo’ladi aniq. Ikkinchi bo’limda biz fanda metafora muammosini taqdim etamizpoza: metafora har doim yolg’on bo’lgani uchun, biz ularni tashlab qo’yishimiz kerakdek tuyuladi
Biz haqiqiy nazariyalarni izlayotgan har qanday fan. Biroq, biz tug’ilishdan foydalanishimiz mumkin metafora: ular qiziqarli gipoteza yaratishi mumkin. Buning qanday ishlashini tushuntiring, shundan so’ng biz psixologiyada ikkita metaforani muhokama qilamiz to’rtinchi va beshinch arsadan xabardor bo’lishimiz kerak. Avvaliga e’tibor berishimiz kerak metafora va unga bog’liq metaforik gaplar o’rtasidagi farq. Ikkinchi biz metafora har doim noto’g’ri ekanligini bilish kerak. Nihoyat, biz farqlashimiz kerako’xshatish yoki o’xshatishdan olingan metaforalar, asosan o’xshashliklar odatda to’g’ri bo’lgani uchun. Ammo ruxsat bering Biz avval metafora falsafasi va psixologiyasidagi eski qarashlarga qaraymiz. Hamma til metaforadir 19-asrda faylasuflar, psixologlar va tilshunoslar uchun odatiy hol emas edi. Metafora shunchaki bezak yoki ritorik vosita emasligini va u ekanligini ta’kidlash jiddiy qabul qilinishi kerak.Biz metafora jiddiy qabul qilinishi kerak, deb rozi, lekin Bunda barcha tillar shunday deb xato qilmaslik kerak. Barcha tillar tabiatan majoziydir, degan fikrni orqaga qaytarish mumkin. 1880-yillarga qadar (Nerlich & Clarke 2001: 42) va XIX asrda mashhur bo’ldi.
Agar “barcha til” shiori metafora bo’lsa, hech qanday so’z o’zgarmasligini anglatadi u ishora qiladigan narsa (yoki hatto uning ma’nosi ham), keyin, albatta, biz rozi bo’lamiz:. Ammo, agar bu shuni nazarda tutsa, biz ushbu shiorning talqiniga e’tiroz bildiramiz “[N]narsalarni belgilash uchun tildan foydalanamiz deb o’ylashdan ko’ra noto’g’ri narsa dunyo” deb yozgan nemis til faylasufi Gustav Gerber (1820-1901). (Nerlich & Clarke 2001: 46da keltirilgan.) Boshqa nufuzli mutafakkirlar ham xuddi shunday qarashlarga ega edilar, Fridrix Nitsshe kabi, u “biz nimanidir bilishimizga ishonamiz daraxtlar, ranglar, qorlar va gullar haqida gapirganda, narsalarning o’zlari haqida, qachonki, aslida, bizda mavjud bo’lgan yagona narsa – bu narsalarning metaforalari, bo’lmagan metaforalar har qanday tarzda asl mohiyatlarga mos keladi.” (Nerlich & Clarke 2001 da keltirilgan 47) Gerber va Nitsshe kabi mutafakkirlar ham metafora muhimligini ta’kidlaganlar dunyoni tushunish. Biz bu oxirgi fikr bilan bahslashamiz, lekin biz hamako’rsatamiz metaforalarni so’zma-so’z qabul qilish kerak va shuning uchun ular istalmagan narsalarni kiritadilar psixologiyada kontseptualizatsiya va tushuntirishda yolg’on. Agar metafora bo’lsa, unda haqiqiy bilim imkonsiz bo’lib qoladi va biz ham shunday bo’lishimiz mumkin dunyoni o’rganishni to’xtating. Barcha tillar metaforadir, degan eski fikr shundan iborat. Metafora va metaforik gaplar.Jorj Lakoff va Mark Jonson (1980) aytadilar: “Metaforaning mohiyati bir turdagi narsani boshqasi nuqtai nazaridan tushunish va boshdan kechirish. (Biz tushunish uchun bir domenga (manba domeniga) tegishli bo’lgan ko’plab tushunchalardan foydalaning boshqa domenning (maqsadli domen) jihatlari, bu metaforalarning shunchaki emasligini anglatadi yagona iboralar, lekin butun tuzilmalar. Odatda metafora yordamida ifodalanadi. Faqat bosh harflar, yakka metaforik iboralar esa oddiy matn sifatida chop etiladi.