Oʼzbekiston respublikаsi oliy vа oʼrtа mаxsus tа’lim vаzirligi

4.Metafora zamonaviy tilshunoslikda nutq va tilda eng kòp ishlatiladigan stilistik vositalardan biri u òxshatishga asoslanadi.
Shunday qilib, “Siz mening vaqtimni behuda sarflayapsiz” va “Ushbu sizga soatlarni tejaydi” iboralari. Ikkalasi ham birlik gaplar bo‘lib, VAQT – PUL metaforasini ifodalaydi. Bilingki, vaqt pul emas: agar sizda ko’p vaqt bo’lsa, siz juda kambag’al bo’lishingiz mumkin. Agar maqsad domenni (masalan, vaqtni) manba domenida tushunsak (masalan, pul), biz manba domenini o’z shartlari bilan tushunishimiz kerak. Bu har doim ham shunday bo’lmasligi mumkin, chunki biz pulni ham tushunamiz yana bir manba domenining shartlari (masalan, pul barcha yovuzlikning ildizidir). Biz odatdagi kontseptual tizimimizning aksariyati metaforik ekanligini da’vo qilamiztuzilgan; ya’ni ko’pchilik tushunchalar qisman tushuniladi boshqa tushunchalar. Bu topraklama haqida muhim savol tug’diradi bizning kontseptual tizimimiz. Hamma tushunchalar bormi to’g’ridan-to’g’ri, metaforasiz tushuniladimi? Agar yo’q bo’lsa, qanday tushunish mumkin umuman biror narsa? (Lakoff va Jonson 1980, 56-bet) Dunyoning ba’zi qismlarini to’g’ri tushunish uchun bizda tushunchalar bo’lishi kerak aslida dunyoga tegishli bo’lgan ba’zi domenlar haqida o’ylash uchun foydalaningdunyo aslida. Biz tushunadigan narsalar uchun asosiy nomzodlar darhol – metafora ishlatmasdan – “yuqoriga”, “pastga” kabi fazoviy tushunchalar. “old” va “orqa”. Bu tushunchalarni biz ular kabi tushunamiz, ba’zi narsalar haqiqatan ham mavjud oldimizda, va biz haqiqatan ham tepalikka chiqishimiz mumkin. Bunday tushunchalar keyin asos bo’lishi mumkin his-tuyg’ular kabi boshqa sohalarni tushunish: HAPPY-IS-UP va SAD-IS-DOWN. Yana bir tushuncha, biz uni tegishli atamalar bilan tushunamiz, deyishimiz mumkin metafora bo’lmagan ma’noda “quyosh”ga tegishli. Nega metafora har doim noto’g’ri Uilyam Shekspir Romeoning “Julyetta – quyoshdir” degan mashhurl so’zlariga ega. (Shekspir, 1597, II harakat, II sahna) Bu gap nimani anglatadi? Bu degani xuddi “Julyetta – Yer sayyorasiga eng yaqin yulduz” yoki uning qo’shimchasi bormima’nosi? Donald Devidsonning ta’kidlashicha, “metaforalar so’zlardagi nimani anglatadi eng so’zma-so’z talqin, ma’no va boshqa hech narsa. (Devidson, 1984, 245-bet) Bu “Julyetta – quyosh” kabi metaforik ibora bor deb o’ylash odatiy hol emas ham tom ma’no, ham majoziy ma’no. Turli xil fikrlash usullari mavjud bu ikkinchi ma’no haqida. Bu butunlay boshqacha ma’no ekanligi haqida bahslashish mumkin, yoki bu so’zma-so’zdan olingan qandaydir ma’nodir. Bu masalalar tegishli emas bu yerda, chunki da’vo metaforik ma’no degan narsa yo’q. The Devidsonning argumentini tushunish juda oson: agar metafora bo’lsa haqiqatan ham ikkita ma’noga ega bo’lsa, unda “metafora qilish uni o’ldirishdir” (Devidson 1984: 249), chunki har bir kishi atama (“quyosh”) kiritiladi, bu endi nafaqat haqiqatan ham tegishli. Yer sayyorasiga eng yaqin yulduzga, balki Julietga ham. Xuddi “bank”da ikkitasi bor Turli ma’nolarda “quyosh” “eng yaqin yulduz”dan tashqari ikkinchi ma’noni ham beradi Yer sayyorasi.” O‘shanda metaforalar omonimlardan boshqa narsa bo‘lmaydi. Agar metafora odatda tom ma’noda noto’g’ri ekanligiga rozi bo’lsak – bubIstisnolar o’z ifodalarida inkorni ishlatadiganlar, masalan, “Men emasman morj” – va boshqa hech qanday ma’no yo’q, demak, biz bu metaforalarni qabul qilishimiz kerak. Doimiy tarzda metaforalardan foydalandim.Yuqoridagi misollardan òquvchilarga berib bordim va sinfni kichik guruhlarga bòlib musobaqa tarzida kim tezroq va kòproq metaforalarni topib,izohlab berishini sòradim. Ularga bu musobaqalar juda yoqdi va qiziqib bu mashqlarni bajarishdi.Har darsda yuqori sinf òquvchilariga 5 minutni shunday mashqlarga sarfladim va òquvchilarning epchilligini,fikrlashini oshira oldim degan umiddaman.
1-qadam: Shartlarni aniqlang va aniqlang: Har qanday yoshdagi bolalar va o'quvchilar uchun metafora va o'xshatish bo'yicha darslaringizni majoziy til, o'xshatish va metaforalarni aniqlash orqali boshlang.Obrazli til biror narsani ijodiy tarzda tasvirlaydi.
O‘xshatish va metafora obrazli tilning bir turi.Yozuvchilar narsalarni solishtirish va oʻquvchilar uchun qiziqarliroq tasvirlarni yaratish uchun oʻxshatish va metaforalardan foydalanadilar. Majoziy til langar jadvalidan foydalanishni o'ylab ko'rdingizmi? O‘quvchilar murojaat qilishi mumkin bo‘lgan mahorat yoki tushunchani etkazish uchun sinfimda langar jadvallaridan foydalanishni yaxshi ko‘raman. O'xshatish va metafora o'rtasidagi farqni ko'rsatadigan langar jadvalini yarating. Diagrammangizdagi matn va rasmlarni cheklang, shunda siz faqat atamalarni aniqlashga va farqlarni ko'rsatishga e'tibor qaratishingiz mumkin. Juda aniq ma'noni ifodalovchi tasvirlarni tanlang, ayniqsa, til o'rganuvchilarga o'rgatsangiz. Oʻxshatish ikki narsani “like” yoki “as” yordamida solishtiradi. Masalan: Toʻlqinlar dinozavrlardek katta edi.Yuklab olish uchun ushbu diagramma ustiga bosing. Metafora ikki narsani bir xil ekanligini aytish orqali solishtiradi. Masalan: Toʻlqinlar dinozavrlar boʻlib, qirgʻoqqa urildi.Metaforalarni o'rgatish o'xshatishdan ko'ra qiyinroq. Ular ko'pincha kamroq so'zlardan foydalanadilar va "yoqadi" yoki "kabi" signallariga ega emaslar.
2-qadam: Adabiyotdagi o‘xshatish va metaforalarni modellashtirish. Yangi mavzuni kiritishda taniqli mualliflarning bir nechta mustaqil misollarini kiriting. Talabalarga o'zlarining sevimli mualliflari yorqin tasvirlarni etkazish uchun o'z yozuvlarida o'xshatish va metaforalardan foydalanishlarini ko'rsating. Har bir parchani o'qib bo'lgach, o'quvchilaringizdan so'zlar nimani taqqoslashini va ular nimani anglatishini so'rang. She'rlar ham o'xshatish va metafora misollarini kiritishning ajoyib usuli hisoblanadi. Masalan:Kaldekot mukofotiga sazovor boʻlgan “Song and Dance Man” kitobida Karen Akerman boboning raqsga tushishi va qoʻshiq kuylashini tasvirlaydi:“Oyoqlari avvaliga sekin qimirlardi, poyafzallari esa tunuka tomga yomg‘ir yog‘ayotgandek yumshoq, sirpanchiq tovushlar chiqaradi... (U) daraxtga teginayotgan o‘rmonchining tovushiga o‘xshab yangi qadam qo‘yadi. To‘satdan oyoq kiyimi tezroq harakatlanib, qo‘shiq kuylay boshlaydi. Uning ovozi kanyon aks-sadosidek yumaloq va kuchli…” (O‘xshatish) Bu so‘zlar uning tuflisining tunuka tomga yomg‘ir yog‘ayotgani bilan daraxtga tegayotgan o‘rmonchining qiyoslashidir. Patrisiya Polakko ularni xuddi g‘ozlar Merritt ko‘liga qaytib kelganida, “Men quyoshni eshita olaman” filmida ishlatadi: “Keyin ular zulmatda tovushni eshitadilar. Avvaliga bu shoshqaloq shamolning yumshoq uzoq simfoniyasi edi, lekin u yoz momaqaldiroqlari, past, chuqur va buyuk kabi quriladi. (Metafora) Muallif shamolni simfoniya va bo‘ronga qiyoslaydi.
3-qadam: Tabassum va metaforalarni aniqlashni mashq qiling Talabalaringizga o'xshatish va metaforalarni aniqlashni mashq qilishlari uchun bir nechta imkoniyatlarni taqdim eting. O'xshatish va metafora bo'yicha amaliy varaqlar: Boshlayotganda, ikkalasiga emas, balki bitta kontseptsiyaga qaratilgan amaliyot sahifalarini tanlang. Ushbu o'qitish strategiyasi talabalarga davom etishdan oldin bitta kontseptsiyani diqqat bilan o'zlashtirishga yordam beradi. Metafora amaliy sahifasi .O‘xshatish va metafora chizish bo‘yicha mashg‘ulot: O‘quvchilaringizga o‘xshatish va metaforalarni tushunishga yordam berish uchun oddiy rasm chizish mashg‘ulotidan foydalaning. Òquvchilaringizga o'xshatish va metafora misollari ro'yxatini bering va ulardan har biriga misol chizishlarini so'rang. Òquvchilaringiz ijodkorlikdan zavqlanadilar va bu oddiy mashq majoziy tildan foydalanishni kuchaytirishga yordam beradi.
4-qadam: Yozuvda o'xshatish va metaforal Òquvchilaringiz o'xshatish va metaforalarni aniqlashni mashq qilgandan so'ng, darslaringiz ularni yozishga o'tishi mumkin. Sinfingiz uchun o'xshatish yoki metafora yozishning ijodiy jarayonini modellashtiring va ularni birgalikda yozishni mashq qiling. Bu yerda oʻquvchilarga oʻxshatish va metaforalarni aniqlashdan ularni yozishga oʻtishga yordam berish misoli keltirilgan. Òquvchilardan o'zlarining o'xshatishlari va metaforalarini yozishni so'rashdan oldin, ularga mavzu va g'oyalar haqida fikr yuritishda yordam berish uchun ularni oldindan yozish bo'yicha qo'llanma bilan tayyorlash foydali bo'ladi.

Xulosa
Xulosa òrnida shuni aytish mumkinki, metoforani nafaqat badiiy adabiyotda,balki pedagogikada ham òrni beqiyos.Chunki metafora har bir òquvchining fikrlashini òstiradi,òqigan asarlari orqali bir narsaning tub mohiyatida umuman boshqa bir tushuncha borligini tushunadi bu esa òquvchi tafakkuriga,uning funyoqarashining òsishiga yordam beradi.Avvalambor, mefaforani bolalarga xususiyati nimada ekanligini tushuntirishimiz lozim,sòngra uni qiziqarli metodlar orqali bola ongiga muhrlashimiz lozim.Ingliz asarlarida kòp shunday ibora,frazalarni uchratamiz,yozuvchi bir sòz orqali boshqa tushunchani anglatadi,buni tushuntirish orqali òquvchi saviyasi yuksaladi,asarlarni yaxshi anglaydi.Ushbu kurs ishida metafora òqitishda qòllanadigan texnologiyalar, zamonaviy chet tili òqitishda ishlatiladigan metod va ta’lim texnologiyalari, stilistik vositalar va nutqning òrni, metaforani òqitishda ishlatiladigan ta’lim texnologiyalarning amaliy tavsifi va metafora zamonaviy tilshunoslikda nutq va tilda eng kòp ishlatiladigan stilistik vositalarni yoritib berishga harakat qildim va bu izlanishlar davrida òzim ham kerakli ma’ lumotlar egalladim va mavzu mohiyatini anglay oldim.Metafora bu òxshatishga asoslangan bòlib asarlarda yorqin rang,jilo va tub mnao beradigan stilistik vositadir.Kurs ishimning asosiy qismi aynan shu mavzuna yoritishga asoslangan.Men shu kurs ishimni yaratish jarayonida òrganganlarimni amaliyotda maktab òquvchilariga turli metodlardan foydalangan hollarda òrgatdim.Boshida menga ham bolalarga ham mavzu anchagina murakkablik qildi,sòngra izlanishlarim besamar ketmadi men mavzuni yaxshi òzlashtirib bolalarga ham òrgata oldim deb hisoblayman.