Oʼzbekiston respublikаsi oliy vа oʼrtа mаxsus tа’lim vаzirligi

2.Stilistik vositalar tavsifi va nutqdagi òrni.
Metaforalar o’rganiladigan yangi lug’atni tashkil qilishning qulay va esda qolarli usulini ta’minlaydi. Aksariyat o’qituvchilar leksik to’plam tushunchasini yaxshi bilishadi, bu erda lug’at “oziq-ovqat” kabi mavzu sohasiga ko’ra guruhlanadi. Yoki “transport”. Ushbu g’oyani “metaforik to’plamlar” yaratish uchun kengaytirish mumkin, bu erda biz to’g’ridan-to’g’ri emas, balki metaforaviy ma’noga ega bo’lgan so’z va iboralarni birlashtiramiz. Mana bir nechta misollar:
Tana lug’ati
Shaharning yuragi
Tog’ning etagiga / to’shak / zinapoya
Ikki faoliyat
Sinfda metaforik to’plamlar haqidagi ushbu g’oyani o’z ichiga olishning turli usullari mavjud.Buning usullaridan biri guruhlarga bo‘lingan holda talabalardan ma’lum bir mavzu bo‘yicha izlanish va plakat yaratishni so‘rashdir. Masalan, tanani oling. Talabalarga katta qog’ozga inson tanasining konturini chizish va yurak, oyoq, qo’l, ko’z, burun va boshqalarni kiritishni so’rash mumkin. Ingliz tilidagi lug’atlardan foydalanib, ular tananing turli qismlari bilan bog’liq bo’lgan har qanday metaforik foydalanishni o’rganishlari va ularni plakatning tegishli joyiga yozishlari mumkin edi.Xuddi shu mashg’ulot ob-havo lug’ati uchun (har xil turdagi ob-havoning kichik eskizlaridan foydalanish) yoki ranglar uchun (turli rangdagi qog’oz varaqlari yordamida) amalga oshirilishi mumkin. Yana bir usul – o’quvchilardan o’simliklar kabi ma’lum bir leksik sohadagi so’zlarni aqliy hujum qilishlarini so’rashdir. Ular: ildizlar, shoxlar, urug’lar, gullash, gullash, ekish kabi so’zlar bilan kelishi mumkin.Talabalar ishtirok etgan barcha so’zlarning to’g’ridan-to’g’ri ma’nosini tushunganliklarini tekshirganingizdan so’ng, ulardan ushbu so’zlarning metaforik ma’nosi qanday bo’lishi mumkinligini taxmin qilishni so’rang.Va bu so’zlarning majoziy ma’nolarini aniqlaganingizdan so’ng (masalan, muammoning ildizlari yoki kimningdir ongida g’oyani o’rnatish uchun) talabalardan imkon qadar ko’proq ushbu so’zlardan foydalanib hikoya yozishni so’rang.Menimcha, hikoyalar har doim juda ixtirochi va talabalar boshqa tildan ijodiy foydalanishdan haqiqiy zavqni ochib beradi!Ko’pgina metaforalar alohida so’zlar sifatida emas, balki tilning “bo’laklarida” uchraydi. Ushbu “bo’laklar” ning ba’zilari idiomalar bo’lib, ularni haqiqatan ham o’zgartirib bo’lmaydi. Ayrim misollar:
“axlatxonada” bo’lmoq
“itlar va mushuklar kabi jang qilish”
Boshqa “bo’laklar” turli xil bo’lishi mumkin, lekin odatda juda cheklangan kombinatsiyalarda birikmalar sifatida paydo bo’ladi. Ayrim misollar:
“halokatli xato / qaror”
“vaqt/ pulni behuda sarflash”
Metaforani o’rgatishda biz o’quvchilarni ularni yozib olishga va ularni “bo’laklar” sifatida o’rganishga undashimiz kerak – bu o’quvchilarga ularni yaxshiroq eslab qolishga va ulardan to’g’ri foydalanishga yordam beradi.Doskaga muhim so’zlar etishmayotgan bo’laklar ro’yxatini yozib, talabalarning ushbu bo’laklar haqidagi bilimlarini qayta ko’rib chiqishimiz mumkin, masalan. Halokatli qarorda halokatli yoki mushuk mushuk va it kabi jang qiladi. Guruhlarda ishlash, talabalar etishmayotgan so’zlarni to’ldirishlari va bo’laklardan foydalangan holda jumlalar yozishlari kerak.Ko’rib turganimizdek, ingliz tilidagi ko’plab metaforalar ona tilida so’zlashuvchining oddiy repertuarining bir qismini tashkil qiladi. Biz o’quvchilarga ushbu qo’zg’almas metaforalarning ba’zilarini o’rganishga yordam berishimiz va bir vaqtning o’zida ularni til bilan ijodiy o’ynashga undashimiz mumkin. Buning usullaridan biri talabalardan quyidagi nomlardan biri bilan qisqa she’rlar yozishni so’rashdir:
Ob-havo metafora
Quyoshli tabassum
Muzli ko’rinish
Òquvchilarning mustaqilligini rivojlantirish Va nihoyat, biz o’quvchilarni metaforani “to’plash”ga undash orqali – ularni Internetda, estrada qo’shiqlarida va hokazolarda uchratganlarida qayd etish orqali o’quvchilarning metafora haqidagi xabardorligini rivojlantirishimiz mumkin. Keyin bu metaforalarni sinfda tushuntirish va muhokama qilish mumkin. Siz hatto bularni devoriy afishada yozib olishni xohlashingiz mumkin… va davr oxirida talabalardan eng foydali metafora, eng hayratlanarli metafora, sevimli metafora va hokazolarga ovoz berishlarini so’rang!Òquvchilar imtihonda so’zni qanday eslab qolishlari haqida o’ylash va o’quvchilaringiz ularga o’rgatgan narsalaringizni qanday eslab qolishlarini xohlayotganingizni aniqlash uchun boshlang’ich nuqta sifatida foydalanish yaxshidir. Boshqacha qilib aytganda, vakuumda yangi so’zlarni o’rgatmang. Siz chuqur taassurot qoldiradigan kontekstli tajriba (qiziqarli hikoya, bir qator rasmlar, dialog) yaratmoqchisiz, shunda sinfingiz ma’lum bir so’z ro’yxatini eslab qolish vaqti kelganida, ular ushbu so’zlarga kirish imkoniyatiga ega bo’ladilar. Har bir sinfda o’zlarining ESL lug’atlarini yaratib, ozgina muammoga duch kelgan so’zlar. Shuni yodda tutingki, agar siz o’quvchilaringizning kundalik hayotida darhol va takroriy qo’llanilmaydigan metaforaga e’tibor qaratsangiz, u qisqa muddatli xotira qumiga tushib qoladi va tezda unutiladi va shu bilan sizning barcha so’zlaringizni ko’rsatadi. Òquvchilaringiz hayoti bilan bog’liq bo’lgan va sinfdan tashqarida ularning dunyosiga osongina qo’llanilishi mumkin bo’lgan lug’atni tanlaganingizga ishonch hosil qiling.Òquvchilaringizni yoshini hisobga oling. Yosh o’quvchilar tug’ma ravishda qiziquvchan va ularni o’rab turgan narsalarning nomlarini o’rganishni yaxshi ko’radilar. Amaliy mashg’ulotlar, qo’shiqlar yoki rangli tasvirlar bolalar uchun yaxshi ishlaydi. O‘smirlar esa o‘zlari tinglayotgan musiqani, tomosha qilayotgan ko‘rsatuv yoki filmlarni, shuningdek, boshqalar bilan muloqot qilish va his-tuyg‘ularini ifodalashda yordam beradigan so‘zlarni tushunishga yordam beradigan lug‘atga va òxshash sòzlarni tahlil qilishga muhtoj.
Kattalar shaxsiy va biznes darajasida boshqalar bilan munosabatda bo’lishlariga yordam berish uchun tegishli ingliz tilidagi lug’atga muhtoj va ular sizga eng yaxshi va eng keng tarqalgan so’z va iboralarni berish uchun ularga o’zlarining muloqot qobiliyatlarini yaxshilashga yordam beradi.Chizmalar va fotosuratlar juda universal va ko’pchilik tomonidan tushunilganligi sababli, bu yangi metaforani taqdim etishning eng yaxshi usulidir. Internet fotosuratlar va rasmlarga to’la va turli xil fotosuratlar veb-saytlari mavjud. Agar sizda chizish qobiliyati bo’lsa, siz o’zingizning rasmlaringizni yaratishingiz yoki o’zingizning qahramonlaringizni yaratishingiz mumkin, lekin agar sizda SMART doskaga kirish imkoni bo’lmasa, ular hamma aniq ko’rishi uchun yetarlicha katta ekanligiga ishonch hosil qiling. Suratlaringiz yoki chizmalaringiz tarkibini sodda qilib qo’ying, chunki bir vaqtning o’zida juda ko’p narsa o’quvchilarni chalkashtirib yuborishi mumkin.: Agar xohlasangiz, o’quvchilaringiz bog’lashi mumkin bo’lgan bir nechta belgilarni yaratishingiz va ularni kurs davomida yangi g’oyalarni taqdim etish uchun ishlatishingiz mumkin. Doimiy foydalanilganda, o’quvchilar qahramonlarga qo’shimchalar hosil qiladi va yangi tushunchalarni o’rganishda ularga tayanadi.
Men darsga kirar ekanman metafora haqida tòliq ma’lumotlarni òrgandim.Dars jarayonida òquvchilarga bir she’r yoki qisqa hikoyalar berdim va ularda metaforalarni topishni,bu sòzlar qanday ma’no anglatayotganini sòradim. Barcha òquvchilar mavzu doirasida metaforalarni topisha oldi.
“Yo’l” metafora manbasining sxemasi (mOSER 1999a, p.144) [7] Yo’l “muvaffaqiyat – bu yo’l” o’xshashligida manba sohasi bo’lib, ma’lum bir kognitiv tuzilishga ega bo’lib, eng kamida quyidagi slotlardan iborat: boshlang’ich nuqtasi, yakuniy nuqtasi va yo’nalishi. Yo’l sxemasining yana bir xususiyati shundaki, kimdir yo’l bo’ylab harakatlanayotganda vaqt o’tadi. Shunga ko’ra, tegishli jarayon harakat qilishdir. Muvaffaqiyat haqidagi bilimlar (maqsadli domen) yo’l sxemasi nuqtai nazaridan metaforik tarzda tasvirlangan . Yoʻl sxemasi yanada farqlanadi, endi u martaba bosqichlari, parallel yoʻllar, toʻsiqlar va aylanmalardan iborat boʻlib, uzoq maqsadlarga erishish, toʻgʻri yoʻnalishda harakatlanish, davom etish va h.k. kabi metaforik iboralarning mos misollari bilan [8] Universitetdan ishga o’tish haqidagi intervyulardagi metaforik iboralar bilan “muvaffaqiyat – bu yo’l” metafora modeli (da: MOSER 1999a, p.145)1) [9]Ifodaning majoziy yoki metafora emasligi kontekstga bog’liq. Masalan, “u butunlay o’chirilgan” iborasi tennis o’yinining kontekstida qo’llanilgan bo’lsa, “bu” tennis sudi tomonidan tennis sudining chegarasidan kelib chiqadi va tennis sudining chegaralaridan foydalansa. Xuddi shu ibora “oʻchirilgan” deb taʼriflangan argument yoki xatti-harakatga tegishli boʻlsa, metafora hisoblanadi, masalan. “uning argumenti butunlay chegaralangan edi” yoki “uning xatti-harakati butunlay chegaralangan edi”. Ikkala holatda ham noadekvat xatti-harakatlar sport lug’ati bilan tavsiflanadi, o’yin maydonchasi chegaralari ushbu misolda ma’ruzachi tomonidan ramziy ma’noda ifodalangan hakam uchun hali ham maqbul bo’lgan narsani anglatadi. Shunday qilib, tennis o’yini adekvat ijtimoiy xulq-atvorning mavhum va murakkab qoidalarini ifodalash uchun analogiya bo’lib xizmat qiladi. [10] Ko‘p qirrali tadqiqot nuqtai nazari sifatida metafora tahlili Bir nechta sabablarga ko’ra metafora tahlili ko’p qirrali tadqiqot nuqtai nazaridan foydalanishga imkon beradi: (1) metafora axborotni qayta ishlashga ta’sir qiladi: Metaforalar nafaqat murakkab mavzularni aks ettirish va muloqot qilish va yangi vaziyatlarni kutish imkonini beradi, balki turli metafora modellaridan foydalanish keyingi idrok etish, tajribalarni talqin qilish va, ehtimol, keyingi harakatlarga ham ta’sir qiladi. Shunday qilib, metaforalar nafaqat o’z-o’zini aks ettirish, kutish va muloqot qilish uchun vosita ahamiyatiga ega, balki o’zimizni va dunyomizni bilishimizga ta’sir qiluvchi ong sozlamalari sifatida muhim funktsiyaga ega (MOSER 1998, p.65, OTTATI, RHOADS & GRAESSER 1999). . [11]
(2) Metaforalar yashirin bilimlarning ishonchli va foydalanish mumkin bo’lgan amaliyotidir: Yashirin bilim va yashirin ekspertiza bo’yicha tadqiqotlarda nafaqat taqdimot, balki yashirin bilimlarning mavjudligi ham muhim masaladir. Metafora – bu yashirin bilimning lingvistik ko’rinishi bo’lib, unga osongina kirish mumkin, chunki kundalik yoki professional tilda metafora iboralaridan qochish mumkin emas.Psixologik ishonchlilik o’lchovlarida uslubiy standartlarga muvofiq, metaforalarni ishonchli tarzda ishlatish mumkin (MOSER 1998, p.79, OTTATI, RHOADS & GRAESSER 1999). [12]
(3) Metafora tushuncha va bilimning yaxlit ifodasidir: Metaforalar murakkab bilimlarning taqsimlangan ifodalanishi va o’xshash muammolarni hal qilishning namunasidir. Taklifli tasavvurlar bilan taqqoslaganda, aqliy modellar va shu tariqa metaforalar tushunish va bilimni yanada yaxlit tasvirlashga imkon beradi (SCHNOTZ 1988). “Muvaffaqiyat – bu yo’l” metafora modeli (yuqoriga qarang) ko’rsatganidek, “mansab qadamlari”, “to’g’ri yo’lni topishga urinish” va boshqalar kabi metaforik iboralardan foydalangan holda, kimdir o’zining hozirgi holatini qanday tushunishini hujjatlashtirmaydi. Balki muvaffaqiyat haqida umumiyroq tushunchani ham ko’rsatadi, bu boshqalarga qaraganda muayyan muammolarni hal qilish ko’nikmalarini afzal ko’radi. [13]
(4) An’anaviy metaforalar avtomatlashtirilgan harakatga misoldir: Umumiy til kabi, an’anaviy metafora ham umumiy til kompetentsiyasining bir qismi sifatida ijtimoiy o’zaro ta’sirda o’rganilgan. O’rganilgandan so’ng, an’anaviy metaforalar ongsiz bo’lib qoladi va boshqa til xususiyatlari kabi avtomatik ravishda qo’llaniladi. Faqat ongli harakat va e’tibor an’anaviy metaforalardan foydalanish kabi avtomatlashtirilgan til xatti-harakatlarini o’zgartirishi yoki “o’rganishga” yordam berishi mumkin. Shu sababli, metaforalardan foydalanish ko’plab psixologik tadqiqot savollari uchun muhim jihat bo’lgan o’zini-o’zi taqdim etish strategiyalaridan nisbatan ozod ekanligini taxmin qilish mumkin. Bundan tashqari, so’nggi tadqiqotlar shuni ko’rsatdiki, avtomatlashtirilgan jarayonlar harakatlarni tartibga solishda juda muhim va maqsadlar va motivlarning avtomatlashtirilgan va ongsiz faollashuvi uchun javobgardir (BARGH & BARNDOLLAR 1996, DWECK 1996). Metafora tahlili ushbu avtomatlashtirilgan va ongsiz jarayonlar uchun mas’ul bo’lgan yashirin nazariyalarning tuzilishi va mazmunini baholash uchun ishlatilishi mumkin. [14] (5) Metaforalar tushunishning ijtimoiy va madaniy jarayonlarini aks ettiradi: Metaforalar analogik fikrlashning umumiy kognitiv qobiliyatlarini ifodalaydi, ularni sxema nazariyasi va kognitiv psixologiyadagi aqliy modellar nazariyasi nuqtai nazaridan tushunish mumkin. Shu bilan birga, metaforalar kontekstga sezgir bo’lib, tushunish va o’zini o’zi aniqlashning ijtimoiy va madaniy jarayonlarini aks ettiradi. O’z-o’zini anglash haqidagi tadqiqotlar ko’rsatganidek (MOSER 1998), o’zini tasvirlash uchun hikoya qiluvchi intervyularda ishlatiladigan metaforik iboralar turli darajalarda farqlanishi mumkin. Bir tomondan, o’z-o’zidan gapirish uchun ishlatiladigan metafora manbalari domenlari juda cheklangan ko’rinadi. 4000 ta metaforaviy iboradan iborat katta korpusni tavsiflash uchun faqat 22 ta metafora manba sohasi ishonchli tarzda aniqlangan, eng tez-tez uchraydigan sakkizta metafora manba sohasi allaqachon ishlatilgan barcha metafora iboralarining 68 foizini tavsiflagan. Belgilangan metaforalar, ehtimol, o’zini o’zi haqidagi umumiy madaniy tushunchani ifodalaydi. Boshqa tomondan, so’rov o’tkazilayotgan sub’ektlarning jinsi, kasbiy ta’limi va afzal ko’rgan turmush tarziga qarab, ushbu 22 ta metafora manbasi doirasida chastotadagi sezilarli farqlarni topish mumkin. Uchinchi darajada, metafora foydalanishda individual imtiyozlar topildi. Ushbu individual farqlar miqdoriy jihatdan (turli xil metafora manbalarining chastotasi), shuningdek, bitta amaliy tadqiqotlarda sifat jihatidan tahlil qilingan (batafsil ma’lumot uchun MOSER 1998 ga qarang). [15]