О‗zbekistоn respublikasi оliy va о‗rta maxsus ta‘lim vazirligi

Modellashtirish 
Ko‗zatish, so‗roq, ekseriment yoki boshqa usullar yordamida o‗rganilayotgan 
hodisaning tub mohiyati ochilmagan sharoitlarda modellashtirish usuli qo‗llaniladi. 
Bunda o‗sha hodisaning umumiy xossasi yoki asosiy arametrlari modellashtirilib, 
o‗sha model asosida tadqiqotchini qiziqtirgan jihat o‗rganiladi va xulosalar 
chiqariladi. 
Modellar texnik, mantiqiy, matematik yoki kibernetik bo‗lishi mumkin. 
Matematik model asosida o‗rganilgan hodisaga mashhur tadqiqotchilar Veber-
Fexnerlarning sezgirlikning quyi va yuqori chegarasini aniqlashga qaratilgan 
matematik formulasi va shu asosda to‗langan ma‘lumotlar tahlilini misol qilish 
mumkin. Mantiqiy modellar yordamida ko‗incha inson aqli va tafakkuri jarayonlari 
va qonunlarini hisoblash mashinalari ish tamoyillari bilan qiyoslash orqali 

---

to‗zilgan g‗oyalar va simvollar ishlatiladi. Kibernetik modellashtirishda esa 
g‗oyalar psixologiyasini EHM dagi matematik rogrammalashtirish tamoyillariga 
moslashtirish nazarda tutiladi. Hozir ko‗gina murakkab shaxs xususiyatlari ham 
dasturlashtirilgan bo‗lib, ular algoritmlar asosda qisqa fursatda ko‗gina sifatlarni 
ko‗lab arametrlar nuqtai nazaridan hisoblab, natijalarni umumlashtirishga imkon 
bermoqda. Ko‗pincha matematik o‗yinlar g‗oyasi odamlar o‗rtasidagi o‗zaro 
munosabatlar sohasini o‗rganishda ham qo‗llanilmoqda. Ma‘lum bo‗lishicha, 
odamning fikrlash operatsiyalari bilan EHM larning ishlash tamoyillari o‗rtasida 
ma‘lum uyg‗unlik bor ekan, bu esa murakkab psixik jarayonlarni modellashtirish 
orqali inson aqlu zakovati chegarasini yanada kengpaytirish istiqbolini beradi. 
Umuman psixologiyaning va uning har bir alohida tarmoqlarining o‗ziga xos 
metodlari bor. Ular ijtimoiy xulq va alohida individ ichki dunyosini komleks tarzda 
o‗rganish imkonini beradi. Ga shundaki, ularni o‗z vaqtida va professional tarzda 
qo‗llay bilish va olingan natijalardan to‗g‗ri xulosalar chiqara olishdir. 
«Shaxs» va «individuallik» tushunchalari qanchalik darajada birlikdan iborat 
bo‗lganiga qaramay, bir-biriga mos kelmasligining o‗zi ham shaxsning tuzilishini 
kishining individual-psixologik xislatlari va fazilatlaridan tarkib topadigan 
allaqanday shakl sifatida tasavvur qilish imkoniyatini bermaydi. «Shaxs» va 
«individuallik» tushunchalari (xuddi «individ» va «shaxs» tushunchalari singari) 
aynan bir-biriga o‗xshaydi, deb tan olinadigan va shaxsga tabiatan ijtimoiy 
munosabatlar subyekti sifatida, individnnng sistemasi tarzidagi sotsial fazilat 
sifatida qaraladigan G‗arb psixologiya shaxs bilan individuallikning strukturasi
bir-biriga tamomila mosligi tan olinadi. Bunday psixologik maktablar va 
yo‗nalishlarning vakillari individuallikning tuzilishi aniq ta‘riflab berilsa bas, 
bukishining shaxsini to‗laligicha o‗z ichiga oladiva ta‘riflab beradi, degan nuqtai 
nazarni ilgari surishadi. Jumladan, psixologlar maxsus shaxsiy so‗roqnomalarni 
qo‗llashadi (bular sinaluvchining o‗ziga, o‗zining individual-shaxsiy fazilatlariga 
o‗zi baho berishini taklif etadigan savollardan tashkil topgan o‗ziga xos 
anketalardir). Ulardagi javoblar mazmunini tahlil qilgan va so‗roq natijalarini 
matematik amallar vositasida qayta ishlagan holda tadqiqotchi biron bir hislatning 
(tipning) ana shu hislatga mos keladigan darajasida namoyon bo‗lishining sonlar 
bilan ifodalanadigan belgisiga ega bo‗ladi. Lekin bunday metodlar yordamida nari 
borsa kishining individualligi tavsiflanishini tasavvur qilish mumkin. Biroq kishi 
jalb etilgan ijtimoiy munosabatlarning «yaxlit birligida» shaxsni har tomonlama 
tavsiflab bo‗lmaydi. 
Haqiqatda esa, agar shaxs hamisha o‗zining aniq sotsial muhiti bilan «haqiqiy 
munosabatlari» subyekti sifatida namoyon bo‗lishi inobatga olinadigan bo‗lsa, 
«shaxsning tuzilishiga aniq sotsial guruhlar va jamoalar faoliyati va munosabatida 
tarkib topadigan ana shu «haqiqiy munosabatlar» va aloqalar muqarrar tarzda 
kiritilishi shart.
Jumladan, psixologiyada individuallikning ko‗gina hislatlari- moslashuvchanlik, 
tajovuzkorlik, mayillik darajasi, tashvishlanish va shular kabilar aniqlantandir. 
Bular jamlanib individning o‗ziga xosligini ko‗rsatadi. Bu psixologik hodisalar o‗z 
mohiyatiga ko‗ra o‗zaro munosabatda bo‗lib, oshkorayoki oshkora bo‗lmagan 
holda allaqanday muhitning mavjudligini taqozo etadi. Shaxs itxn ana shunda 

---

muhitga nisbatan moslashuvchanlik, tajovuzkorlik tashvishlanish va hokazolarni 
namoyon qiladi. Bordiyu, agar ‗damlarning individual fazilatlari bu tadqiqotlarda 
izchil, o‗zgaruvchan, rang-barang mazmunli tarzda namoyon bo‗lsa,- u holda 
sotsial muhit o‗zgarmaydigan, shakllanmagan (amorf), mazmuksiz, «umuman 
muhit» sifatida tasavvur qilinadi. Sotsial muhitnnng «shaxs-muhit»dan iborat 
o‗zaro munosabatiga qiyosan anhana bo‗lib qolgan mexaiistik tarzda talqin 
qilinishi muhitni yo faol shaxsning o‗z kuch-g‗ayratlarini ishga soladigan mpaydon 
sifatida, sxud guruh tarzida shaxsga tazyiq ko‗rsatuvchi kuch sifatida izohlaydi. 
Shaxsning va uni qurshab turgan sotsial muhitning o‗zaro birgalikdagi harakatining 
faol xususiyati to‗g‗risidagi tasavvur g‗arb fanida na shaxs psixologiyasining 
nazariy qismlari to‗qimalariga va na shaxsni tadkiq etishning psixologik 
metodlariga kiritilmagandir. 
Lekin sotsial muhitga nisbatan «umuman muhitga» bo‗lgani kabi yondashuv 
shaxs yashaydigan, harakat qiladigan va rivojlanadigan hamda sotsial jihatdan bir-
biriga bog‗liq o‗zaro munosabatlar sistemasiga dahli bo‗lmagan umuman shaxs 
haqidagi nazariy tasavvurni keltirib chiqardi. G‗arbning an‘anaviy shaxs 
psixologiyasi qurol qilib olgan barcha shaxsiy so‗roqnomalar o‗sha shakllanmagan 
(amorf) sotsial muhitga qarab tuzilgan bo‗ladi. 
Shu bilan birga aniq sotsial guruh sharoitlarida indnvidual-psixologik fazilatlar 
shaxsning unga hamisha ham mos kelavermaydigan fe‘l-atvori shaklida mavjud 
bo‗ladi. Kishining individualligi birgalikdagi aniq faoliyat va munosabatning 
guruh rivojlanishining muayyan darajasi uchun xarakterli bo‗lgan sharoitlarida 
jiddiy ravishda qayta o‗zgaradi. Bunday sharontlarda individual-psixologik 
xususiyat shaxsiy fazilat, shaxslararo munosabatning jihati sifatida o‗zgaradi. Bu 
gipoteza hozirgi aytda tekshirilgan va qator aniq ilmiy ishlarda tasdiqlangan. 
Bir tadqiqotning vazifasi, jumladan, yuqorida ko‗rsatilgan gipotezani shaxsnnng 
hislati sifatidagi gaga ko‗nish (moslashuvchanlik) ‗datiga moslab, shunnngdek 
bunda qarama-qarshi hodisaga guruhdagi shaxslararo munosabatlarning hodisasi 
sifatida jamoaning o‗zini o‗zi belgilashiga moslab tekshirishdan iborat qilib 
qo‗yilgan edi. Gipoteza tajribaning quyidagicha tartibida aniqlashtirildi. Real 
tarzda mavjud bo‗lgan bir qancha guruhlar guruh tarzida rivojlanishning hali 
uyushmagan guruhdan tortib to jamoaga qadar darajalar ierarxiyasini hosil qiladi. 
Har bir guruhda sinaluvchilarning uchdan bir qismiga yaqini, tajriba 
mahlumotlariga qaraganda, guruhning uyushganligi darajasiga bog‗liq bo‗lmagan 
holda ahamiyatsiz vaznyatda moslashuvchanlnkka mayillik ko‗rsatishdi. Shaxsiy 
so‗roqnomalarning ma‘lumotlari ham ana shundan dalolat beradi. Hamma ga 
sinaluvchilar rivojlanish darajasi har xil bo‗lgan guruhlarda jamoaning o‗zini-o‗zi 
belgilash hodnsasini aniqlash maqsadida o‗tkaziladigan tajriba sharoitida o‗zlarini 
qanday tutishlarida edi. Tajriba mahlumotlari rivojlanish darajasi har xil bo‗lgan va 
o‗zlariga nisbatan uncha ahamiyatsiz taosir o‗tkazilganda guruh tarzidagn tazyiqqa 
ko‗nadm degan xulosaga kabi xususiyati borligini, yaoni jamoa qadriyatlarni 
himoya qila borib, guruh tarzidagi tazyiqqa yon bermaslik kabi qobiliyati 
mavjudligini ko‗rsatnshinn tasdiqladi. Boshqacha so‗z bilan aytganda, gaga 
ko‗nish kabi individual-psixologik fazilat jamoa a‘zosi sifatida individning 
shaxsida tubdan o‗zgarib qolishi mumkin. Guruhlarga kiradigan individlar 

---

jamoaning o‗zini-o‗zi belgilash kabi xususiyati borligini, yaoni jamoa qadriyatlarni 
himoya qila borib, guruh tarzidagi tazyiqqa yon bermaslik kabi qobiliyati 
mavjudligini ko‗rsatnshinn tasdiqladi. Boshqacha so‗z bilan aytganda, gaga 
ko‗nish kabi individual-psixologik fazilat jamoa a‘zosi sifatida individning 
shaxsida tubdan o‗zgarib qolishi mumkin. 
Boshqa tadqiqotlarda kishi individualligining ekstraunitivligi (o‗zining xususiy 
muvaffaqiyatsizliklari uchun aybni boshqa ‗damlarga ag‗darish mayli) kabi belgisi 
yaxshi jamoa a‘zosining fe‘l-atvoriga xos bo‗lish-bo‗lmasligi, yaoni bu uning 
shaxsida muqarrar namoyon bo‗lish-bo‗lmasligi aniqlandi. oldiniga maxsus shaxs 
testi yordamida ekstraunitivligi yaqqol sszilib turgan sportchilar (sportning 
o‗ynaladi ga turlariga oidkomandalarning a‘zolari orasida ular juda ham ko‗chilik 
edi) guruhi aniqlandi. Individuallikning ushbu belgisi ular uchun etakchi 
hisoblanmish sport faoliyatida ularning shaxsiga oidfazilatlarni aniq ko‗rsatib 
beradigandek tuyuladi. Haqiqatda esa sportchilarning yaxshi uyushgai guruhlarida 
(haqiqiy jamoalarda), shaxsiy test ma‘lumotlariga bin‘an ekstraunitiv shaxslar o‗z 
komandasi a‘zolariga nksbatan jamoaning aynan bir xil bo‗lib qolishiga qaratilgan 
munosabatda bo‗la boshlashibdi, yaoni shaxsnig ekstraunitiv belgisiga tamomila 
qarama-qarshi fazilatni namoyon qilishibdi, 
Shunday qilib, inson shaxsining tuzilishi individuallikning tuzilishiga qaraganda 
keng ekanligi shubhasizdir. Shu boisdan bunga, birinchi navbatda, uning 
individualligini ko‗rsatadigan va faqat ehtirosda, ichki qiyofada qobiliyatlarda va 
hokazolarda ancha keng ifodalanadigan fazilatlari va umumiy tuzilishinigina emas, 
balki shaxsning rivojlanish darajasi har xil bo‗lgan guruhlarda, ana shu guruh 
uchun etakchi hisoblangan faoliyat orqali ifodalanadigan individlararo 
munosabatlarda o‗zini namoyon etishini ham qo‗shish shart. Psixologiyasi nuqtai 
nazaridan olganda, individuallik tarzidagi shaxsni tadqiq etish natijasida olingan 
ma‘lumotlar individlararo munosabatlar subyekti sifatidagi shaxsning ta‘rifiga 
bevosita kuchirilishi mumkin emas: individul-tipik xususiyat shaxs yashayotgan va 
shakllanayotgan birlikning rivojlanishiga va individlararo munosabatlarning 
bilvosita ifodasn hisoblangan faoliyatning xarakteri, qadriyatlari va maqsadlariga 
bog‗liq tarzda jiddiy ravishda turli xil ko‗rinishda namoyon bo‗ladi.