O„zbekiston respublikasi oliy va o„rta maxsus ta‟lim vazirligi z. Nishanova, D. Qarshieva

 
Norasmiy
Rasmiy
K
it
o
b
lar
Maq
ol
ala
r 
Ju
rna
ll
ar
 E
lek
tro
n
n
as
h
rl
ar
T
ex
n
ik
h
is
o
b
o
tl
ar
 To
‘g
ara
k
lar
Lab
o
rat
o
ri
ya
ke
n
gash
lar
i 
Il
mi
y
ma
sl
ah
at
ch
il
ar
Tadq
iq
o
tchi gu
ru
h
lar
Te
zisl
ar
to
‘ 
p
la
m
i 

---

253 
Amaliy tajribalar uchun eksperimental farazlar odatda zaruriy ehtiyojlar, yoki hech bo‘lmasa 
nimanidir yaxshilash maqsadida yuzaga keladi. Ular bevosita doimiy hayotdan dunyoga 
keladilar. To‘qimachilik tsexidagi shovqin, fortepyano pessalarini o‘rganish usullari, 
samalyotning kechki payt qo‘nishi bilan bog`liq eksperimentlar aynan shunday vujudga kelgan. 
Xatti- harakatni anglashni yaxshilash kabi ilmiy tadqiqotlar uchun avvalgi tadqiqotlarga 
asoslanish xosdir. Barcha tadqiqotlarning ilmiy asosi albatta ilmiy manbalardan olinadi. Inson 
miyasiga juda zo‘r g`oyalar kelsa ham o‘sha vaqtdayoq tadqiqot sxemasini tuzmaslik lozim, 
chunki, kimdir aynan shu sohada birinchi bo‘lgan bo‘lishi mumkin. Shuning uchun ilmiy 
adabiyotlarni ko‘rib chiqish maqsadga muvofiqdir. 
Ilmiy manbalar – ma`lum bir fan doirasidagi tasdiqlangan bilimlar tizimi hisoblanadi. 
Eksperiment jarayonida ilmiy manbalar bilan ishlash katta ahamiyat kasb etadi. Ilmiy manbalar 
o‘z navbatida ikki turga bo‘linadi:
A) Rasmiy manbalar
B) Norasmiy manbalar 
Rasmiy manbalarga psixologiya sohasidagi turli xil kitoblar, ma`lum mavzudagi 
ma`lumotlarni jamlovchi kitob va maqolalar, texnik hisobotlar, elektron nashrlar, jurnallardagi 
maqolalar kiradi. Norasmiy manbalarga konferentsiya tezislari to‘plami, to‘garaklar, 
labaratoriya kengashlari, og`zaki maslahatlari, tadqiqotchi guruh kiradi.
Kitob 
Kitoblarda faqat ancha oldin boshlangan tadqiqotlar haqida yozilganligi uchun, kitoblarni 
foydalanish mumkin bo‘lgan manbalar ichida eng yomoni deb o‘ylash mumkin. Lekin aynan shu 
narsa ularni eng yaxshi manba bo‘lishiga sabab bo‘ladi. Tadqiqot yakunlangandan to uning 
manbalarda paydo bo‘lguniga qadar davr davomida muxim jarayon: tadqiqot sifati va ilmga 
keraklilik jihatlari tekshiriladi. Shunga ko‘ra, tadqiqot haqidagi ma`lumotlar kitobga kirguncha u 
boshqa tadqiqotlar qatoriga hamda yagona bilimlar majmuasiga kirib boradi. Kitob muallifi 
bunda biz qilishimiz kerak bo‘lgan ishning ko‘p qismini bajarib bo‘lgan bo‘ladi, faqat ular bir 
oz eskirib qolganligi uchun bizdan uni yangi ma`lumotlar bilan to‘ldirish talab qilinadi xolos. 
Adabiyotlarni qidirishning asosiy nuqtasi aynan bizni qiziqtirayotgan ilmiy mavzu bo‘yicha 
yaqinda chop etilgan kitob xisoblanadi. Agar muallif kitobni yaxshi yozgan bo‘lsa, hamma ilmiy 
ishlarning xulosalari yaxshi bo‘lish haqida qayg`urmasa ham bo‘ladi. 
Muammolardan biri muallif kitobga psixologiya paydo bo‘lgandan boshlangan hamma 
tadqiqotlarni ham kirita olmaydi. Hamda qandaydir yo‘l bilan tanlashga to‘g`ri keladi. Har bir 
muallif o‘zining nazariy va metodologik yo‘nalishiga ega, tadqiqotlarni tanlashda ham aynan 
shunga asoslanadi. Ko‘pchilik kitoblar jurnal maqolasi uchun kerakli talablarga mos kelmay, 
ekspert baholashidan o‘ta olmaydi. Ekspert baholash deganda bir necha hurmatga sazovor 
olimlar maqolani o‘qib o‘zaro kelishib unga ―sifat belgisini‖ berishadi. Ko‘pchilik jurnallar chop 
etishga tanlangan maqolalar shu bosqichdan o‘tishi talab etadi, lekin kitob nashr etuvchilar buni 
kamdan- kam talab etadilar.
Kutubxonadan kitob qidirish. Ko‘pchilik kutubxonalarda mavjud kitoblarning elektron katalogi 
mavjud. Bunday hollarda ishni kerakli kitob nomi, muallifi yoki mavzu nomini kompYuterga 
kiritishdan boshlash kerak. Monitor ekranda berilgan talabga javob beruvchi kitoblar haqidagi 
ma`lumotlar chiqadi. Internetga ulangan kompyuter orqali ham kitob qidirish mumkin ammo uni 
qo‘lga kiritshga bir qadar muammollar bo‘lishi mumkin.
Kutubxonaga borishdan avval psixologiya asoslaridan aynan o‘sha mavzuga bag`ishlangan 
turli xil kitoblarni ham ko‘rib chiqish mumkin. 
Ko‘pchilik o‘quv qo‘llanmalari shu mavzuni boshlanishiga kerakli matnlarni tavsiya etishi 
mumkin.
Ma`lum mavzudagi ma`lumotlarni jamlovchi kitob va maqolalar 
Ba`zi manbalar psixologiyaning ba`zi sohalarini birlashtirishga xizmat qiladi. Bu manbalar 
kitoblarga nisbatan hozirgi davr ruhiga yaqinroqdir shu bilan birga tadqiqotlarning istiqbollilik 
darajasini baxolashga ham ko‘p vaqt ajratmaydi.

---

254 
Byulletendagi maqola boshlang`ich nuqta sifatlarda oldingi jamlovchi maqolani yaralish 
muddatini olishi mumkin hamda psixologiyaning paydo bo‘lish muddatini emas va har doim 
to‘liq yoritavermaydi. Bundan tashqari, jamlovchi maqolalar sizning izlanish mudatingizni 
iqtisod qilib berishi mumkin Shuningdek jamlovchi maqola kitoblarga nisbatan dolzarbdir.
Agar ish tadqiqot borasida bo‘ladigan bo‘lsa jamlovchi maqoladagi tadqiqot tafsilotlari siz uchun 
etarli bo‘lmasligi mumkin Bunda dokladni eshitishdan ko‘ra o‘qib uni anglash osonroq 
kechishi ham mumkin. Bunda ham muammolar mavjud. Maqolaning sifatiga Kim javob beradi? 
Jurnallarni chiqaruvchi prfessional assotsiatstsiyalar redaktor tanlashga alohida e`tibor berishadi, 
redaktor esa ko‘rib chiqish uchun berilgan ilmiy maqolalarning qo‘lyozmalarini rettsenzentlarga 
tekshirishga taqdim etishadi. Ba`zan berilgan maqolalar qo‘lyozmalarning 10-20% chop etish 
uchun tanlanadi, ammo ulardan ham muxarrir maqolalarni yaxshilab ko‘rib chiqib,xatolarini 
to‘g`irlamaguncha chop etilmaydi. Internetda esa internetga ulangan hoxlovchi shaxs o‘z 
sahifasini yaratib ilmiy dokladlarni unga kiritish mumkin. Yana bir muammo sahifadagi 
maqolalarni bir necha qoralamalari bo‘lishi, bunda qay biri so‘nggisiligini topish qiyin.
Jurnallardagi maqolalar 
Psixologik maqolalar- bu ilmning tayanch nuqtalaridandir. 
Ularni birlamchi manbalari deb atashadi chunki ular eksperimentator interpretatsiyalarining 
asosiy natijalarini taqdim etadilar to‘liq adabiyotlar qidiruvi olib borish uchun jurnal 
maqolalarini ko‘rib chiqish zaruriy shartlardir. Bilamizki u zamon talabiga javob beruvchi 
ma`lumotlarni etkazadi. Maqola mualliflariularning maqolalari bilimlar tizimida ma`lum bir 
o‘rin egallashga intiladilar, ularning intilishlari ma`lum ma`noda oqlanishi mumkin, chunki shu 
vaqtning o‘zida boshqa tadqiqotlar o‘tkazilayotganini bilmaydilar.
Texnik hisobot 
Texnik hisobotlar odatda psixologik adabiyotlar qatoriga qo‘shilmaydilar, lekin har xil 
vaziyatlarda ulardan foydalanish mumki bo‘ladi. Agar ilmiy ish davlat ayniqsa, mudofaa 
vazirligi tomonidan qo‘llanilayotgan bo‘lsa olim texnik hisobot sifatida dokladlar qilishi kerak. 
Bu hisobotlar jurnallardagi maqolalarga o‘xshaydi, ammo unda odatda tavsilotlar ayniqsa, 
jarayon va tadqiqot uskunalariga taalluqli tavsilotlar ko‘p bo‘ladi, ba`zida dastlabki 
ko‘rsatkichlar ham keltiriladi. Ushbu proektni qo‘llayotgan davlat agentligi avtomatik tarzda 
texnik hisobotlarni barcha shunga o‘xshash tadqiqot o‘tkazayotganlarga tarqatadi. Taxminan 
jurnal muallifining 10 dan biri shunday texnik hisobotlar yozadi va shu hisobotlarni uchdan 
birigina e`lon qilinadi. Ko‘pchilik kutubxonalar texnik hisobotlarga buYurtma bermaydi, chunki 
bu ish qilingan kutubxona javonlari hisobotlariga to‘lib ketib, ularni tizimlashtirish va 
klassifikatsiya qilish anchayin qiyinlashgan bo‘lar edi. Mudofaa vazirligi bilan grand bo‘yicha 
yoki kontrkat asosida ishlaydigan tadqiqotchilar xar oyda texnik hisobotlarni qisqa mazmunini 
olib turadilar. Bu hisobotlarning ko‘pchiligi ilmiy jurnallarda chop etiladi. Afsuski texnik 
hisobotlarni topish juda qiyin bo‘ladi. Ularni topish uchun kerakli joylarga so‘rov berish, xujjat 
tartib raqami va narxini ham bilishingiz lozim bo‘ladi. 
Ba`zi tadqiqotlar uchun texnik hisobotlardan axborotlar qidirish bekor vaqt o‘tkazish bilan teng. 
Lekin siz davlat tomonidan qo‘llab quvvatlanadigan yirik agentliklarda ilmiy yo‘nalishda 
ishlasangiz texnik hisobotlar siz uchun qimmatli ma`lumot bo‘lishi mumkin. 
Elektron nashrlar. 
Elektron ma`lumotlarni ham rasmiy manbalarga kiritish biroz oshirib Yuborish bo‘lsada uni ham 
kiritamiz. Elektron ma`lumotlar o‘z xarakteriga ko‘ra turli xil bo‘lishi mumkin: o‘z veb saytida 
maqolasini qoralama nusxasi kiritilgan shaxsiy ma`lumotlar, ekspert baholashdan o‘tgan 
maqolalarga ega bo‘lgan, chop etilgan jurnallardan sifat jihatdan bir xil bo‘lgan elektron 
jurnallar. Shuning uchun ham topilgan material sifatani aniqlashda qiyinchiliklar bo‘ladi. 
Ba`zilarni aytishicha elektron ma`lumotlar ilmiy kommunikatsiyalarning asosiy turiga aylanib 
oxir oqibat kitoblarni chetga surib qo‘yadi deyishadi. Lekin bu xali amalga oshmaydi. 
Ammo bu erda internetning ustunlik taraflari ko‘rinib turibdi. Vaqt tejaladi. Insonlar Internet 
orqali maqola topib uni faqat chop etish puliga qo‘lga kiritishlari mumkin. Olimlar o‘z 

---

255 
maqolalarining qoralama versiyasini internetga kiritib, maqola o‘quvchilarning talablariga ko‘ra 
uni o‘zgartirib, to‘g`irlashlari mumkin.