O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’limvazirligi

O’quv mashg’ulotlarining shakllari

Shu bilan birga o’quvchilarning bilim faoliyatini uzluksiz boshqarish usullari bo’lgan mashg’ulotlarning tashkiliy shakllariga quyidagilar kiradi: ma’ruzalar,seminarlar, pro-seminarlar, maxsus seminarlar,kollokiya,laboratoriya ishlari,ustaxonalar va maxsus ustaxonalar,mustaqil ish,talabalarning ilmiy-tadqiqot ishlari,ishlab chiqarish, pedagogik, diplom amaliyoti va boshqalar.

Universitetda ro’yxatga olingan ish shakllari orasida eng muhim rol ma’ruzalarga beriladi, ular bir vaqtning o’zida eng qiyin ish turi hisoblanadi va shuning uchun eng malakali va tajribali o’qituvchilarga ishonib topshiriladi (qoida tariqasida professor va dotsentlar).
Universitet ma’ruzasi ta’limning didaktik tsiklining asosiy bo’g’inidir. Uning maqsadi o’quv materiallarini talabalar tomonidan keyinchalik o’zlashtirish uchun indikativ asosni shakllantirishdir.
Ta’lim jarayonida ma’ruza o’qitish shaklini boshqasi bilan almashtiribbo’lmaydigan bir qator vaziyatlar yuzaga keladi.
Ma’ruza quyidagi funktsiyalarni bajaradi:
- axborot (kerakli ma’lumotlarni belgilaydi);
- rag’batlantiruvchi (mavzuga qiziqish uyg’otadi);
- tarbiyalash;
- rivojlanayotgan (hodisalarni baholaydi, fikrlashni rivojlantiradi);
- yo’naltirish (muammoda, adabiyotda);
- tushuntirish (birinchi navbatda fanning asosiy tushunchalarini shakllantirishga qaratilgan);
- ishonarli (dalillar tizirniga e’tibor qaratgan holda).
Ma’ruza ushbu fan bo’yicha barcha bilimlarni tizimlashtirish va tizimlashtirishflinktsiyasida ham ajralmasdir.
Quyidagi ma’ruza turlarini ajratish mumkin.
Umurniy maqsadlar uchun: tarbiyaviy, tashviqotchi, tarbiyaviy, rivojlantiruvchi.
Ilmiy darajasi: ilmiy va ommabop.
Didaktik vazifalar uchun: kirish, joriy, yakuniy umumlashtirish, sozlash, umurniy nuqtai, ma’ruza-konsultatsiya, ma’ruza-vizualizatsiya (ravshanlikning kuchaytirilgan elementi bilan).
Materialni taqdim etish usuli bilan: ikkilik yoki ma’ruza-munozaralar (har xil pozitsiyalarni himoya qiluvchi ikki o’qituvchining suhbati), muammoli, ma’ruza-konferentsiyalar.
Hozirgi vaqtda o’quv materialni ma’ruza qilish tarafdorlari bilan bir qatorda muxolifatchilar ham bor. Universitetda o’qitishning asosiy shakli sifatida ma’ruza "muxoliflari" fikri:
Ma’ruza boshqalarning fikrlarini passiv idrok etishga o’rgatadi, mustaqil fikrlashga xalaqit beradi. Ma’ruza qanchalik yaxshi bo’lsa, bu ehtimollik shunchalik katta bo’ladi.
Ma’ruza o’z-o’zini o’rganishga xalaqit beradi. Ma’ruzalar darsliklar bo’lmasa yoki ular kam bo’lsa kerak.
Ba’zi talabalar tushunish uchun vaqt topadilar, boshqalari - faqat ma’ruzachining so’zlarini mexanik ravishda yozib olish uchun.
Ammo, tajriba shuni ko’rsatadiki, ma’ruzalardan voz kechish talabalar tayyorgarligining ilmiy darajasini pasaytiradi, semestr davornida ishlarning izchilligi va bir xilligini buzadi. Shu sababli ma’ruza universitetda o’quv jarayonini tashkil etishning etakchi shakli bo’lib qolmoqda. Yuqoridagi kamchiliklarni asosan to’g’ri metodologiya va materialning oqilona qurilishi bilan bartaraf etish mumkin. Seminar- o’rganilayotgan masalalar, ma’ruzalar, tezislar bo’yicha jamoaviy munozara tarzidagi tarbiyaviy dars. Seminarlarning boshqa ta’lim shakllaridan farqi shundaki, ular tinglovchilarni o’quv va bilim faoliyatida katta mustaqillikka yo’naltiradi. Seminarlar davornida talabalarning boshlang’ich manbalar, hujjatlar, qo’shimcha adabiyotlar bo’yicha mustaqil ravishda olib boriladigan sinfdan tashqari ishi natijasida olingan bilimlari chuqurlashtiriladi, tizimlashtiriladi va nazorat qilinadi, dunyoqarash pozitsiyalari tasdiqlanadi va qadriyatlar bo’yicha xulosalar shakllantiriladi.
Seminar oldidan uzoq muddatli tayyorgarlik ko’riladi: dars rejasi, asosiy va qo’shimcha adabiyotlar haqida xabar beriladi. Seminarlar, qoida tariqasida, o’qituvchi tomonidan qisqa kirish bilan boshlanadi (mavzu bilan tanishtirish), so’ngra e’lon qilingan masalalar ketma-ket muhokama qilinadi. Dars oxirida o’qituvchi xulosa qiladi, umumlashtiradi. Agar xabarlar yoki ma’ruzalar tayyorlangan bo’lsa, unda munozara ularning asosida oldindan tayyorlanayotgan muxoliflarning faol ishtirokida quriladi.
Seminarlarning o’tkazilish uslubiga qarab bir necha turlari mavjud. Eng keng tarqalgan turi - suhbat seminari. O’qituvchining qisqa kirish va xulosasi bilan reja bo’yicha batafsil suhbat shaklida amalga oshiriladi. Bu rejani barcha masalalari bo’yicha barcha talabalarniseminarga tayyorlashni o’z ichiga oladi, bu esa mavzuni faol muhokama qilishni tashkil etishga imkon beradi. Rejaning aniq masalalari bo’yicha ma’ruzalar tinglanadi, muhokama qilinadi, boshqa ma’ruzachilar tomonidan to’ldiriladi.
Ba’zan savollar seminar ishtirokchilari o’rtasida oldindan taqsimlanadi, ular ma’ruzalar, xabarlar tayyorlaydilar. To’g’ridan-to’g’ri seminarda ular tinglanadi, muhokama qilinadi (seminar-tinglash).
Seminarning maxsus shakli bu seminar-munozara. Bu muammoni hal qilish yo’llarini belgilash uchun jamoaviy muhokamani o’z ichiga oladi. Seminar- munozara ishtirokchilar o’rtasida dialogik muloqot shaklida o’tkaziladi. Uning maqsadi - qadr-qimmatga oid fikrlarni shakllantirish, dunyoqarash pozitsiyalarini o’matish, polernika o’tkazish, qarashlar va e’tiqodlarni himoya qilish, o’z fikrlarini ixcham va aniq ifoda etish qobiliyatini rivojlantirish.
O’qituvchining pedagogik rahbarligi shundan iboratki, u talabalarga nutq rejasini tayyorlashda, xulosa va bayonotlarni asoslash uchun zarur adabiyotlarni topishda yordam beradi va paydo bo’layotgan masalalar bo’yicha maslahat beradi. Konferentsiya (ta’lim) - bu bilimlarni kengaytirish, mustahkamlash va takornillashtirishga qaratilgan o’quv mashg’ulotlarining tashkiliy shakli. Odatda, u bir nechta o’quv guruhlari bilan olib boriladi. Konferentsiyaga tayyorgarlik mavzuni aniqlashdan, savollarni tanlashdan, yig’ilgan holda, tanlangan mavzuni ochib berishdan boshlanadi.
Laboratoriya va amaliy mashg’ulotlar, ustaxonalar - bu o’quvchilarni o’qituvchining topshirig’iga binoan va uning rahbarligi ostida laboratoriya, amaliy ishlarni bajarishni tashkil etish shakllari. Ular o’quv xonalarida, laboratoriyalarda va ustaxonalarda, o’quv va tajriba maydonchalarida, talabalar ishlab chiqarish zavodlarida va talabalar ishlab chiqarish jamoalarida amalga oshiriladi. Ushbu darslar dasturning katta bo’limlarida nazariy materiallarning o’zlashtirilganligini tekshirish uchun ham qo’llaniladi.
Fakultativ mashg’ulotlar talabalarning xohishi va xohishiga ko’ra o’quv fanlarini chuqur o’rganishni ta’rninlaydi. Ular tinglovchilarning ilmiy-nazariy bilimlari va amaliy ko’nikmalarini kengaytirishga qaratilgan.
Ekskursiya (tarbiyaviy) - o’quvchilar tomonidan haqiqatdagi turli xil narsalar va hodisalarni kuzatish va o’rganish uchun ishlab chiqarish, muzey, ko’rgazma, tabiiy landshaft sharoitida mashg’ulotlarni tashkil etish shakli. Dars singari, u o’qituvchi va talabalar o’rtasidagi o’zaro aloqalarni maxsus tashkil qilishni nazarda tutadi. Ekskursiyaning aharniyati shundaki, u vizual tasvirlar va hayotiy faktlarni to’plashga, o’quvchilarning hissiy tajribasini boyitishga xizmat qiladi; nazariya va amaliyot, hayot bilan o’rganish o’rtasidagi aloqani o’matishga yordam beradi. Ishlab chiqarish amaliyoti - bu oliy o’quv yurtlarida o’quv jarayonini tashkil etish shakllaridan biridir.
Ishlab chiqarish amaliyotining didaktik maqsadlari kasbiy ko’nikmalarni shakllantirish; bilimlarni real faoliyatida qo’llash orqali kengaytirish, mustahkamlash, umumlashtirish va tizimlashtirish.
Ishlab chiqarish amaliyoti - bu ham tashkiliy, ham uslubiy jihatdan o’quv jarayonining murakkab shakli, chunki uni amalga oshirish uchun mehnat dunyosi va ta’lim muassasasi manfaatlarini birlashtirish, o’quv jarayonini ma’lum bir amaliy vazifalarga moslashtirish zarur. korxona, muassasa, tashkilot. Ishlab chiqarish amaliyotining tuzilishi amaliy mashg’ulotlarning mazmuniga bog’liq bo’lib, mutaxassisni kasbiy faoliyatga har tomonlama tayyorlashni, ya’ni mutaxassisning malakaviy xususiyatlariga muvofiq foydalanilishi mumkin bo’lgan lavozimlarning asosiy kasbiy flmktsiyalarini bajarilishini ta’rninlashi kerak. Uyda mustaqil ishlash o’quv jarayonining ajralmas qisrnidir. Sinfdan tashqari ishlarga taalluqlidir. Ta’lim muassasalari oldida o’quvchilarning doirniy o’z-o’zini tarbiyalashga bo’lgan ehtiyojini, mustaqil bilim faoliyati ko’nikmalarini shakllantirish vazifasi turgan hozirgi paytda ushbu turdagi ta’lim faoliyatining roli ayniqsa o’sib bormoqda.
Uyda o’z-o’zini o’rganishning didaktik maqsadlari:
- sinfda o’qish paytida olingan bilimlarni mustahkamlash, chuqurlashtirish, kengaytirish va tizimlashtirish; yangi o’quv materialini mustaqil ravishda o’zlashtirish;
- mustaqil aqliy mehnat, mustaqil fikrlash ko’nikma va malakalarini shakllantirish. Ta’lim shakli sifatida u o’quvchilar o’zlari tomonidan yomon o’zlashtirilgan yoki umuman o’zlashtirilmagan o’quv materiallarini o’zlashtirishda yordam berish uchun ishlatiladi. Mavzuni chuqur o’rganishga qiziquvchi talabalar uchun ham konsultatsiyalar o’tkaziladi. Shuningdek, konsultatsiyalar talabalarga test sinovlari va imtihonlarga qo’yiladigan talablarni belgilab berdi.
Shaxsiy va guruh maslahatlarini farqlash. Ikkala tur ham o’quvchilarga individual yondashish uchun qulay sharoit yaratadi.
Imtihon - o’quvchilar bilirnini tizimlashtirish, aniqlash va nazorat qilishga qaratilgan ta’lim shakli. Imtihonning tarbiyaviy aharniyati ekstremal vaziyatda talabaning aqliy kuchini safarbar qilish va intensiv ravishda rivojlantirishdan iborat. Imtihonlarning turli shakllaridan foydalaniladi: imtihon biletlari savollariga javob berish, ijodiy ishlarni bajarish, tanlovlarda qatnashish, tadqiqot natijalarini himoya qilish, test sinovlari va boshqalar.
Sinov - bu imtihonga o’xshash o’quv shakli. Kjreditni imtihonga tayyorgarlik bosqichi sifatida ham ko’rish mumkin.
Mavzular to’garaklari va shunga o’xshash boshqa ta’lim shakllari (ustaxonalar, laboratoriyalar, kafedralar, studiyalar) yo’naltirilganligi va mazmuni, ish uslublari, o’qitish vaqti va boshqalar jihatidan juda xilma-xildir. Talabalarning predmetli to’garaklardagi ishlari ularning qiziqishlarini rivojlantirishga yordam beradi va moyilliklar, o’rganishga ijobiy munosabat, uning sifatini oshirish. Tanlovlar va olimpiadalar. Ushbu ta’lim shakllari o’quvchilar faoliyatini rag’batlantiradi va kuchaytiradi, ularning ijodkorligini rivojlantiradi va raqobat ruhini shakllantiradi. Musobaqalar va olimpiadalar turli darajalarda o’tkaziladi: maktab, viloyat, respublika, xalqaro. So’nggi paytlarda Intemetdan foydalangan holda turli xil olimpiadalar va musobaqalar masofadan turib o’tkazilmoqda. O’quv rejalari va dasturlariga muvofiq, kasb-hunar ta’lirni muassasalarida talabalar kurs loyihalari va kurs ishlarini yozadilar. Kurs loyihalari umurniy ilmiy, matematik va maxsus fanlar sikllarida amalga oshiriladi; ularni tayyorlash jarayonida talabalar texnik, texnologik va matematik masalalarni hal qilishadi. Kurs ishlari gumanitar, umurniy kasb-hunar va maxsus fanlarga bag’ishlangan. Kurs ishlarini bajarish jarayonida talabalar o’quv va tadqiqot muammolarini hal qilishadi.
Kurs ishlarini tayyorlash bosqichma-bosqich tashkil etiladi: kurs ishi mavzusi aniqlanadi; uni amalga oshirishda rioya qilinishi kerak bo’lgan talablarni belgilaydi; kurs ishi uchun manba ma’lumotlari xabar qilinadi; o’quv, ilmiy, ma’lumotnomalar tavsiya etiladi; ish hajrni belgilanadi; ish jadvali tuziladi; konsultatsiyalar kunlari rejalashtirilgan; ishlarni bajarish uchun sharoitlar yaratiladi.
Diplom dizayni - bu ta’lim muassasasida o’qitishning yakuniy bosqichida ishlatiladigan tashkiliy shakl. U talabalar tomonidan diplom loyihalarini yoki diplom ishlarini bajarishdan iborat bo’lib, ularning asosida Davlat malaka kornissiyasi talabalarga mutaxassis malakasini berish to’g’risida qaror qabul qiladi. Diplom ishi mustaqil murakkab ijodiy ish bo’lib, uning davornida talabalar mutaxassisning faoliyat profili va ma’lumot darajasiga mos keladigan aniq kasbiy vazifalarni hal qilishadi.