O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxus ta`lim vazirligi namangan davlat universiteti
Download 462.83 Kb. Pdf ko'rish
|
dunyo xojaligi va uning tarmoq tarkibi
|
Ikkinchidan, mashinasozlik majmuasi o’ziga xos miqdor va sifat
xususiyatlariga ega. Bu minglab nomdagi (60-yillarda 500-600 ming mashina va jixozlar, 90-yillarda 1 mln.dan ortiq mashina va jixozlar), turli xajmdagi (yakka, mayda va yirik seriyali, potok, ommaviy ishlab chiqarish) maxsulotlar ishlab chiqarishni o’z tarkibiga oldi. Konstruktiv jixatdan murakkab bo’lganligi uchun o’nlab va yuzlab mamlakatlarda minglab korxonalar kooperatsiyasini taqozo qiladi.
murakkab texnologik xususiyatlarga egadir. Milliy bozor bu maxsulotlarni ishlab chiqarishga torlik qiladi.
Ayni vaqtda, «xalqaro ixtisoslashgan tarmoq» va «xalqaro ixtisoslashgan maxsulot» tushunchalarini farqlash lozim. Xalqaro ixtisoslashgan tarmoq mamlakatlarning xalqaro ixtisoslashuvidagi xarakterini ifodalaydi, uning belgisi eksport xissasining boshqa tarmoqlardagiga nisbatan yuqoriligi va ichki tarmoqlar ixtisoslashuvi xamda kooperatsiyaning rivojlanganligidir. Xalqaro ixtisoslashgan maxsulot ICHXIK va ishlab chiqarish dasturlarining taqsimlanishi to’g’risidagi ikki va ko’p tomonlama shartnomalar asosidagi tovarlardir (maxsulotlardir).
Xalqaro ixtisoslashgan tarmoq darajasi ko’rsatkichlariga nisbatan eksport ixtisoslashuviga ixtisoslashgan tarmoq koeefitsienti va tarmoq ishlab chiqarishning eksport kvotasi kiradi. Tarmoqning eksport ixtisoslashuvi quyidagi formula bilan aniqlanadi.
т k Э Э T
(2)
Bu yerda, E t - mamlakat eksportida tovarning xissasi (tarmoq tovarlarning umumlashmasi);
E j - jaxon eksportida tovarning xissasi.
xalqaro tarmoqlar ixtisoslashuvi darajasini (xolatini) aniqlash mumkin. Milliy eksport tarkibida aniq tovar va tovar guruxi xissasi yuqori bo’ladi, yoki aksincha jarayon bo’lishi mumkin. Eksport kvota esa milliy sanoatning qanchalik tashqi bozorga yo’naltirilganligini yoki tashqi bozordan ajralib qolganligini ko’rsatadi. Ishlab chiqarishda eksport kvota xissasining o’sishi mamlakatning sanoatida xalqaro aloqalarning intensivlashuvi xorijiy iste’molchiga qaratilgani va xalqaro ixtisoslashgan maxsulotning raqobatbardoshligini yaxshilanganligidan dalolat beradi.
Xalqaro ixtisoslashgan tarmoq eksport maxsulotlarida ishlov beruvchi tarmoq maxsulotlari xissasining yuqori bo’lishi ijobiy baxolanadi. Eksport maxsulotlarida qazib beruvchi sanoat va qishloq xo’jaligi maxsulotlari xissasining yuqori bo’lishi esa mamlakatning XMT dagi roli passiv ekanligini ifodalaydi.
Xalqaro ishlab chiqarish kooperatsiyasining (XICHK) ob’ektiv asosi ishlab chiqarish kuchlarining rivojlanishi darajasi va ayni vaqtda uning tarmoqlarga, ishlab chiqarish korxonalarga bo’linishidir. Tarixan qisqa muddatda ishlab chiqarishning birinchi bo’g’ini - korxona jiddiy o’zgardiki, bu ijtimoiy (xalqaro) mexnat taqsimotida o’z ifodasini topdi. Korxona tarkibida texnologik jarayonlar bosqichlari butlovchi qismlarni ishlab chiqarishning aloxidalashuvi va uni qisman boshqa korxonalarga berish bilan sanoat mexnat taqsimotida sifat o’zgarishlari yuz beradi. Bu esa kooperatsion aloqalarning rivojlanishiga kuchli turtki berdi.
Umumiy, xususiy va yakka mexnat taqsimoti aloqadorligining xarakteri xam o’zgardi. Ayniqsa, yakka mexnat taqsimoti mamlakat ichida va mamlakatlar o’rtasidagi ijtimoiy mexnat taqsimotida sifat o’zgarishlarini yuzaga keltirdi va rivojlanishning o’ziga xos «epitsentri» vazifasini bajarmoqda.
Bu jarayon ta’sirida ijtimoiy ishlab chiqarishning nafaqat yangi tarmoqlari, balki detallar bo’yicha va texnologik ixtisoslashgan kichik tarmoq va tarmoqlar yuzaga kelmoqdaki, natijada kooperatsiya ijtimoiy ishlab chiqarishning barcha sektorlari ishlab chiqarish faoliyatining tarkibiy ajralmas qismi bo’lib qolmoqda.
ITI ta’sirida ishlab chiqarish kooperatsiyasining moddiy asoslari yaratildi. ITI xalqaro ishlab chiqarishga fanni (nou-xau) tadbiq qilish bilan uning xarakterini xam o’zgartirdi. Natijada, XICHK ning bosh vazifasi - mexnatning kooperatsiyasi - moddiy ishlab chiqarishning va mexnat unumdorligining o’sishdan tashqari g’oyat muxim, yangi bir-nechta mamlakatlar ishlab chiqaruvchilarini birlashtirish orqali yechiladigan vazifalarni xam qo’ydi.
XICHKning asosiy belgilari:
SHartnomalar asosida birgalikda faoliyat olib borish uchun tomonlarning oldindan kelishuvi;
O’zaro kelishilgan soxalardagi sherik-korxonalar faoliyatini muvofiqlashtirish;
Turli mamlakatlarda ishlab chiqarish kooperatsiyasiga tortiladigan sanoat korxonalarining (firmalar) mavjudligi;
texnologiyalar bo’yicha shartnomalar asosida mustaxkam kelishuvlar;
O’zaro kelishilgan dasturlardagi vazifalarning kooperatsiya maqsadlaridan kelib chiqib sherik - partnerlar o’rtasida taqsimlanishi;
yetkazib berishning bir tomonlama yoki kelishilgan aloqalarining amalga oshirilishi. Ko’rinib turibdiki, birgalikdagi faoliyat kooperatsiya a’zolaridan maxsulotlarni ishlab chiqarish, yetkazib borish, uning sifati, xajmi va kelishilgan muddatlariga qat’iy amal qilishni taqozo qiladi. XICHK keyingi yillarda «xalqaro sanoat xamkorligi» nomini olmoqda. CHunki, bu jarayon tarkibiga xilma-xil ishlab chiqarish, tadbiqiy fanlar, texnika, savdo, texnik xizmat ko’rsatish va boshqa soxalar xam kirmoqda xamda majmuali xarakter kasb etmoqda (3-jadval).
Download 462.83 Kb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|