O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxus ta`lim vazirligi namangan davlat universiteti

3. Xalqaro ishlab chiqarish ixtisoslashuvi va kooperatsiya 

 

 

XTM  va  xalqaro  ishlab  chiqarish  ixtisoslashuvi  va  kooperatsiya  (XICHIK) 

bir-biriga  bog’liq  va  ajralmas  jarayon  bo’lib,  murakkab  va  ziddiyatli  xarakterga 

egadir. XMT xalqaro kooperatsiyaga nisbatan kengroq iqtisodiy tushuncha bo’lib, 

xalqaro  kooperatsiya  XMTining  shakllanishida  muxim  rol’  o’ynaydi.  O’z  vaqtida 

ishlab  chiqarishning  xalqaro  iktisoslashuvi  kooperatsiyaning  shakllanishiga  olib 

keladi.  SHuning  uchun  xam  xalqaro  ixtisoslashuv  va  xalqaro  kooperatsiya 

XMTning  oddiy  shakli  bo’libgina  qolmay,  balki  uning  moxiyatini  ifodalovchi 

jarayonlardir. 

 

Ishlab  chiqarishning  xalqaro  ixtisoslashuvi  (ICHXI)  mamlakatlar  o’rtasidagi 

mexnat  taqsimotining  o’ziga  xos  shakli  bo’lib,  milliy  ishlab  chiqarishning 

tabaqalanishi  asosida  bir  xil  ishlab  chiqarish  kontsentratsiyasi  va  mexnatning 

umumlashuvi,  xamda  aloxida  mustaqil  texnologik  jarayonlarning  mustaqil  ajralib 

chiqishi,  ichki  extiyojlardan  yuqori  turgan  maxsulotlar  ishlab  chiqaruvchi  tarmoq 

va  kichik  tarmoqlarning  bo’linishi  orqali  o’zaro  tabaqalashgan  milliy  xo’jalik 

majmualarini  to’ldirishdir.  Yuqoridagi  jarayonlar  xalqaro  tovar  ayirboshlash, 

xizmatlar  va  ilmiy-texnik  bilim  va  ishlanmalar  (nou-xau)  ayirboshlashni  yanada 

intensivlashuviga olib kelmoqda. 

 

ICHXIning  asosiy  turlari  predmetlar  (tayyor  maxsulotlar  ishlab  chiqarish), 

detallar  (maxsulotlar  qismi  yoki  komponentlar)  va  texnologik  yoki  bosqichma-

bosqich  (aloxida  operatsiya  yoki  aloxida  texnologik  jarayonlar)  ixtisoslashuvidir. 

ICHXI  turli  tarixiy  bosqichlarda  barqaror  o’zgarishlarni  boshidan  kechirmoqda. 

Bunga  ijtimoiy  ishlab  chiqarishdagi  chuqur  o’zgarishlar,  iste’molning  xalqaro 

tarkibining o’zgarib borishi va ITI ta’siri katta bo’lmoqda. 

 

30-yillarda  dunyo  xo’jaligida  xalqaro  tarmoqlararo  ishlab  chiqarish 

ixtisoslashuvida  bir  tarmoq  majmuasi  (ishlov  beruvchi  sanoat)  boshqa  tarmoq 

(qazib beruvchi tarmoq yoki qishloq xo’jaligi) maxsulotlariga asoslangan edi. 50-

60  yillarda  ICHXIda  birinchi  tarmoqlar  (avtomobilsozlik,  samolyotsozlik, 

---

plastmassalar  ishlab  chiqarish,  podshipniklar,  radioapparaturalar  va  boshqalar 

asosiy  o’rinni  egallasa,  70-80  yillarda  ICHXI  da  ichki  tarmoqlararo  va  iste’mol 

yo’nalishidagi maxsulotlar kuchaydi. 

 

Ishlab  chiqarishning  xalqaro  ixtisoslashuvi  va  kooperatsiyasining  (ICHXIK) 

milliy  ishlab  chiqarish  samaradorligining  oshishi  va  xalqaro  tovar  aylanmasining 

barqaror  o’sish  omili  sifatidagi  axamiyati  katta.  70-80  yillarda  mashinasozlik 

maxsulotlari  xalqaro  savdosining  40%  gachasi  (60-yillarda  4%)  butlovchi 

maxsulotlar  xisobidan  ta’minlandi,  60-90  yillarda  iqtisodiy  rivojlangan 

mamlakatlarda  mashinasozlik  sanoatining  detal  va  o’zellari  va  boshqa  butlovchi 

maxsulotlari  xalqaro  savdosi  2  marta  o’sdi.  Ayniqsa,  mashinasozlik  sanoatida 

barcha turlarga ixtisoslashuv kuchaydi. 

 

Bu  jarayon,  birinchidan,  konstruktiv  xususiyatlar  bilan  belgilangan  ya’ni 

mashinalar,  jixozlar,  mexanizmlar,  ko’plab  komponentlardan  (agregat,  qism, 

detal’) iborat bo’lib, ishlab chiqarish ixtisoslashuvini taqozo qiladi.