O`zbekiston respublikasi oliy va o`rta ta`lim

Asosan ikki turdagi modellar uchraydi: fizik va matematik.
1. Fizik modellar - bu aslning miqyosini kichraytirilgan namunasi yoki fizik jiqatdan aslga o`xshaш jarayonni ishlab chiqadigan, lekin boshqa guruqdaga fizik qonunlarga bo`ysunadigan model. Masalan: qatlamdagi jarayonlarni o`rganish uchun foydalaniladigan model, qovak muqitda suyuqlikni sizishи va potentsional elektirik maydondagi ionlarning oqimi orasidagi aloqaga asoslangan.
2.Matematik model - fizik nuqtai nazardan tadqikot qilinayotgan jarayonni qususiyatini tasvirlovchi matematik tenglamalar tizimini taqdim qiladi. Neft' konlarini ishlash jarayonlarini modellashtirishda bу tenglamalar umuman olganda murakkab differentsial tenglamalardan iborat. Tenglamalar tizimi o`lchamlarning kattaligi va bu matematik modellarining murakkabligi tufayli ularni qisoblash uchuн qisoblash texnikasini qo`llash zarur.
Kelgusida "model" so`zi ostida aynan jarayonni matematik modelini tushunamiz.
7.3.1-rasmda keltarilgan blok-tarxni ko`rib chiqamiz, Markaziy qism modelni bildiradi. Uni tuzish va ishlab chiqish matematika va qisoblash texnikasidan bir qancha bilimni talab qiladi. Biroq bu modeldan qar qanday ixtisoslashgan mutaxassis foydalanishi mumkin. Rasmda ko`rsatilgan modellashtirish jarayonida teskari aloqa zanjiri qo`llanilgan. Model qisoblash qisoblash texnikasi yordamida amalga oshiriladi.



7.3-rasm. Matematik modellashtirish jarayoni blok-tarxi.

Modelga boshlanqich ma`luot kiritish bilan jarayon boshlanadi. Ma`lumki model yordamida qayta ishlangandan keyin chiquvchi ma`lumot olinadi. Bu axborot bo`lgan o`zgarishlarni jarayonning ishlash xususiyatlariga ta`sirning samarasi nuqtai nazaridan tahlil qilinadi. Agar zarur bo`lsa tuzatish kiritiladi va keyin modellashtirish jarayoni takrorlanadi. Modellashtirish jarayonidan tsikldan tsiklgacha, ishлаш jarayonini bashorat qilish uchun, qatlam qaqida batafsilroq tasavvur olinadi.

Matematik modellashtirish masalasini qo`yilishи
Mahsuldor qatlam tizimlarida bo`ladigan jarayonlarni tahlil qilish uchun ishlash jarayonlarinи modellashtirish soqasida barcha kotseptsiya (qarashlar tizimi) va matematik modellashtirishnи vositalari qo`llaniladi. Tog’ ma`noda "modellashtirish" atamasi faqat qatlamdagi gidrodinamik oqimlarni modellashtirishni bildiradi. Keng ma`noda esa bu atama butun neft' qazib olish jarayonini va bu insonning u bilan bog’lik faoliyatini tavsiflaydi. Qatlam muqitidagi suyuqliklar va gazlarning barcha fazalarining beqaror oqimiining asosiy modeli differentspal tenglamalar bilan tasvirlanadi. Bu tenglamalarni echish uchun modelga kerakli algoritmlar kiritiladi. Natijada u komp'pyuter (qisoblash mashinasi)da amalga oshiriladigan dasturlar yiqindisini mujassamlaydi. Modelning tarkibiy qismlari va ularning bir butunga bog’langani 5.1-rasmda ko`rsatilgan. Neft' va gazli uyumlarni ishlash jarayonin modellashtirish amaliyotida avval qam neft' (gaz) qatlam mexanikasini, neft' olish jarayonini vа konni ishlashning samarali usulini tanlashni o`rganish uchun matematik usuldan foydalanilgan.
Keyinchalik qatlamlarning ishlash jarayonlarini tahlil qilishda boshqa usullardan ham foydalanilgan.
Masalan:
1) O`xshash rezistiv-siqim to`rlar (ularni odatda elektro integratorlar deb ataladi), ularda neft' qatlamining modelini qosil qilish uchun eletrotexnika va gidravlika qonunlari qo`llaniladi. Эlektrik ko`rsatgichlarni har xil ta`sirlar ostida vaqt bo`yicha o`zgarishini taxhil qila turib; oddiy o`tkaziluvchi koeffitsientlar yordamida qatlamni ishlash jarayonini baholash mumkin;
2) Eletrolitik modellar - bu modellarning ishlash tamoyillari o`tkazuvchidagi elektr toki uchun Om qonuni va g’ovak muhit uchun Darsi qonuni orasidagi o`xshashlikka asoslangan.
3) Potentsiometrik modellar - Flyuidning muhim oqim modeli, qatlam chegaralari shaklini o`zida takrorlovchi idish. Bu idishning chuqurligi o`rganilayotgan ob`ektning o`tkazuvchanlik va qalinlik kattaliklariga mutanosiblir. quduqlar elektrolit bilan to`ldirilgan muhitda joylashtirilgan mis elektrodlardan modellashtariladi. Ishlatuvchi va qaydovchi quduqlar maqsudorligi elektrolizdan eqtiyot bo`lish uchun o`zgaruvchan tokning o`rnatilgan qiymatlarida modellashtiriladi. Potentsiometrik modellar poteniiallarni statsionar taqsimlanishni aniqlash uchun mo`ljallangan. Bu taqsimlanish qatlamda bosimning taqsimlanishiga o`xshash ekan, unda potentsiallar chiziqiga to`qri burchak ostida nuqtalar guruqini ko`rish yo`li bilan tok chiziqini o`tkazilishi mumkin. Tok chiziqi olingandan keyin suv qaydash frontini holatini haydovchi quduqlardan chiqayotgan har bir tok chiziqi bo`ylab haydalayotgan suv tomonidan o`tilgan qisoblash yo`li orqali aniqlash mumkin.
Yuqorida keltirilgan barcha modellar uchun ba`zi kamchiliklar xususiyatli. Asosiy muammo shundaki har bir qatlam uchun yagona o`ziga xos model yaratiladi. Bu juda qimmat, shuningdek modellarni xususiyatlarini ularni tadqiqot qilish jarayonida o`zgartirib bo`lmaydi. Bundan tashqari tizimning qisimlardagi, masalan, jiqozlarning nomukammalligi tufayli kondensatorlardagi kamayishlar, o`lchashlardagi xatoliklar va b. echimlarning natijalariga katta ta`sir qiladi. Nihoyat, elektrik turli modellar katta o`lchamlarda bo`lishi mumkin, bu esa ular bilan ishlashni juda qiyinlashtiradi.