O`zbеkiston Rеspublikasi Oliy va o`rta ta'lim vazirligi

Тилшуносликнинг тарих фани билан муносабати

Тил жамиятнинг алоқа – аралашув қуроли сифатида жамият тарихи билан узвий алоқададир. Чунки жамиятда рўй берган ҳар бир ўзгариш шу жамиятнинг тилида ўзининг маълум изини қолдиради. Шунинг учун жамият тарихнинг муайян жиҳатларини ёритишда тарихий ҳужжатлар, ёзма ёдгорликлар ожизлик қилиб қолган жойда лингвистик материаллар ёрдамга келиши мумкин. Айни пайтда, маълум лингвистик фактларни тарихий материалларга суянмасдан туриб изоҳлаш етарли бўлмайди. Бу эса жамият тарихи билан шу жамият тилининг ва уларни ўрганувчи тарих фани билан тилшунослик фанининг нақадар алоқадор эканини кўрсатади.

Жамият узлуксиз ҳаракатда, ривожланишда, ўзгаришда бўлганидек, унинг тили тинимсиз ҳаракатда ўзгаришда, ривожланишдадир. Шунинг учун тилшунослик тарихида тилни ўрганишда унинг тарихий тараққиётига турлича муносабатда бўлдилар. Хусусан, қиёсий-тарихий тилшунослик мактаби вакиллари тилни тарихий аспектда ўрганишга кўпроқ эътибор берган бўлсалар, ёш грамматикачилар мактаби вакиллари уларга танқидий ёндашган ҳолда, тилнинг статик ҳолатига, асосан жонли нутқни ўрганишга жиддий эътибор бердилар.
Машҳур швейцар олими Фердинанд де Соссюр эса тилнинг ҳар икки жиҳатини ўзаро алоқада ўрганиш лозимлигини таъкидлайди. Шунинг учун у тилнинг икки ҳолатини фарқлаган ҳолда, тилшуносликнинг текшириш методининг ҳам икки хил бўлиши лозимлигини таъкидлади: синхрония ва диахрония. Ҳозирги кунда тил икки йўналишда ўрганилади: статик (синхрон) ҳолати ва динамик (диахрон) ҳолати.
Тил тараққиётининг муайян бир давридаги ҳолати синхрон ҳолат саналади. Тил синхрон ҳолатда ўрганилганда, унинг ҳозирги ҳолати тадқиқот объекти бўлади. Диахрон ўрганишда эса тил бирликларининг тарихий тараққиётига эътибор берилади. Лекин синхрония билан диахрония ўзаро алоқададир. Синхрония диахрония занжиридаги бир ҳалқа саналади. Шунинг учун кўп ҳолларда диахрониясиз тилнинг синхрон ҳолатини тушунтириш қийин бўлади.
Тил тарихи жамият тарихининг таркибий қисми, шунинг учун тил тарихини (тилни диахроник ўрганиш) жамият тарихидан узилган ҳолда ўрганиш мумкин эмас. Тилда мавжуд бир қатор ҳодисалар моҳияти жамият тарихи асосида очилади.
Лекин тил системасининг барча сатҳлари ҳам жамият тарихи билан бир хилда боғланмаган. Жамият ҳаётидаги турли хил янгиликлар шу жамият тилининг луғат таркибида ўз ифодасини топгани туфайли тил системасининг лексик сатҳи бошқа сатҳ бирликларига нисбатан кўпроқ жамият тарихи билан боғлиқ бўлади.
Тилнинг лексик сатҳида жамиятнинг турмуш тарзи ҳаётидаги ўзгаришлар ифодасини топгани боис сўзни таҳлил қилиш асосида мазкур тил эгаси бўлган жамият ҳаётига боғлиқ тарихий маълумотларга эга бўлиш мумкин. Масалан, Қозонни осмоқ ибораси бор. Ҳозирги кунда қозоннинг осилмаслиги, балки ўчоқ ёки газ плитаси устига қўйилиши маълум. Бу иборанинг маъносини тушунтириш жамиятнинг қадимги кўчманчилик ҳаёт тарзи ҳақидаги тасаввуримизни кенгайтиради. Қадимда ўтроқлашмаган жамият аъзолари турли жойларда овқат пишириш учун тагидан ўт ёқиладиган мосламага масаллиқ солинган идишни илганлар.
Тил материалларини ўрганиш тарихнинг уч хил муаммосини ҳал қилишда ёрдам бериши мумкин:
1) халқнинг келиб чиқиши;
2) тарихий тараққиётнинг турли босқичида халқ маданияти ҳолати;
3) бошқа халқлар билан муносабати.
Ўзбек халқи тарихан бир қанча этник гуруҳларнинг узоқ даврлар давомида бирга яшаб, ўзаро муносабатда бўлиш ва бирлашуви натижасида таркиб топган. Қандай этнослардан ташкил топгани ҳозирги ўзбек тилининг маҳаллий шевалари материаллари асосида ойдинлашади. Масалан, сўз бошида [й] нинг (ж) га алмашинуви, сўз ўртасида икки унли оралиғидаги г ундошининг й га (сигир // сийир) ёки, аксинча, й ундошининг г га (кейин // кегин) алмашинуви, шу ҳолатда бир қатор жарангсиз ундошларнинг жарангли ундошга айланиши (чиқиб // чиғиб) ва бошқалар мазкур тил эгаларининг қадимда қипчоқ қабиласига мансуб бўлганини билдиради.
Шунингдек, сўз бошида жарангсиз ундошларнинг жарангли ундошга алмашиниши (тоғ // дағ, туш // душ), чўзиқ унлиларнинг мавжудлиги (да: ғ) шу тилда гаплашувчиларнинг ўғиз қабиласидан келиб чиққанига ишора қилади.
Ёки бир қатор этнотопонимлар шу жойда яшаётган этносларнинг тарихан қайси уруғ ёки қабиладан келиб чиққанини билдириб туради. Масалан, Андижон атрофида Найман, Сулдуз, Мундуз, Сарой, Бахрин, Бешкалкаби қишлоқлар бор. Мазкур қишлоқларда яшовчилар ўзларининг тарихан қипчоқлардан келиб чиққанини ҳозирги кунда билмайдилар. Фақат топонимик маълумотларгина уларнинг генетик жиҳатдан қипчоқларга мансублигига ишора қилади. Қипчоқ элементлари бу қишлоқларда яшовчи аҳоли тилининг фонетик тузилишида ҳам сезилмайди.
Тил фактлари шу тил эгаларининг муайян бир даврдаги турмуш маданияти ҳақида ҳам маълумот беради. Масалан, қадимги туркий-руний ёзма ёдгорликларидаи «Култегин» ёдномасида бадиз чекмоқ, балбал, бадизчи каби сўз ва иборалар учрайди. Қадимги турк тилида бадиз «қабр устига ўрнатилган тошга ўйиб ёзилган хотира», бадизчи «тошга ўйиб хотира ёзувчи», балбал эса бал (балчиқ) «лой» ва бал (ш) «бош» ўзакларининг қўшилувидан ҳосил бўлган қўшма сўз бўлиб, «бюст», «лойдан қилинган инсоннинг бош қисми» маъноларини беради. Матнда баён қилинишича, Култегин вафотидан сўнг унинг қабри устига бадизчи томонидан бадиз чекилиб балбал қўйилади. Шу тил фактининг ўзиёқ ўша даврдаги туркий қавмлар нуфузли шахслар қабрига хотира ёзилган қабр тоши қўйганлари ва бюст ўрнатганлари ҳақида маълумот беради.
Лингвистик материаллар тил эгаларининг бошқа этнослар билан ўтмишдаги муносабатлари ҳақида ахборот беради. Масалан, ўзбек тилининг лексик қатламида бир қатор форсча-тожикча, арабча лексемалар мавжуд. Масалан, барг, гўшт, мушт, ғишт; маъно, раъно, вақт, китоб, қалам ва ҳ.к. Бу лексемалар ўзбек халқининг қадимдан форс-тожиклар билан бир ҳудудда қон-қардош бўлиб яшагани, шу билан бирга, араб истилосидан сўнг исломнинг таъсири ҳақида маълумот бериб туради.
Баъзан тарихий муаммоларни ҳал қилишда тарихчи билан тилшуноснинг ҳамкорлиги зарур бўлади. Хусусан, хронология муаммолари кўпинча ана шу йўл билан ўз ечимини топади.
Ўтган асрнинг 50 – 60-йилларида тил материалларининг ёшини аниқлаш бўйича Америка олими Моррис Сводеш томонидан тавсия этилган ва лексикостатистик метод деб номланган метод кенг қўлланилмоқда
У биология фанларидаги радиоуглерод ёрдамида ёшни белгилаш методини тилшуносликка олиб кирди. Ҳар қанлай жонли организмда (ҳайвонларда, ўсимликларда ва бошқ.) маълум миқдорда радиоактив углерод мавжуд. Бу модда организм ўлиши билан аста-секин муайян тезликда тарқала бошлайди. Ўлик организмдаги углерод миқдорини ўлчаш орқали унинг ўлганига қанча вақт бўлганини аниқлаш мумкин. Мазкур йўл билан археологик ёдгорликлар ёши аниқланади.