O`zbekiston respublikasi oliy va o`rta ta`lim

Mikroprotsessor arxitekturasi – foydalanuvchi nuqtai nazaridan qaraladigan 
mantiqiy tuzilish bо‘lib, MP tizimini tuzish uchun zarur bо‘ladigan funksiyalarning 
apparatlar va dasturlar vosita amalga oshirilishiga kо‘ra mikroprotsessorda joriy 
etiladigan imkoniyatlarni belgilab beradi. Mikroprotsessor arxitekturasi tushunchasi 
quyidagilarni aks ettiradi: 
mikroprotsessor tuzilishini, ya’ni mikroprotsessorni tashkil etadigan tarkibiy 
qismlar komponentlarining majmui va ular orasidagi aloqalarni (foydalanuvchi uchun 
mikroprotsessorning registrli modeli bilan cheklanish kifoyadir); ma’lumotlarning 

---

=-56-= 
taqdim etilish usullari va ularning formatlarini; tuzilishning dasturiy jihatdan 
foydalanuvchi uchun tushunarli bо‘lgan barcha elementlariga murojaat qilish 
usullarini (registrlarga, doimiy va tezkor xotiralar uyalariga, tashqi qurilmalarga 
ma’lum manzil bо‘yicha murojaat qilish); mikroprotsessor tomonidan bajariladigan 
operatsiyalar tо‘plamini; mikroprotsessor tomonidan shakllantiriladigan va uning 
ichiga tashqaridan kirib keladigan boshqaruvchi sо‘zlar va signallar tavsifini; tashqi 
signallarga bildiriladigan munosabatlarni (uzilishlarga ishlov berish tizimi va shu 
kabilar). 
Mikroprotsessor tizimining xotira bо‘shlig‘ini shakllantirish usuliga kо‘ra MP 
arxitekturalari ikkita asosiy turga bо‘linadi. 
Dasturlar va ma’lumotlarni saqlash uchun bitta xotira bо‘shlig‘i qо‘llanilgan 
tuzilish fon Neyman arxitekturasi deb ataladi (dasturlarni ma’lumotlar formatiga 
muvofiq keladigan formatda kodlash taklifini kiritgan matematik nomi berilgan). 
Bunda, dasturlar ham, ma’lumotlar ham yagona bо‘shliqda saqlanib, xotira uyasidagi 
axborot turiga ishora qiluvchi biror-bir alomat bо‘lmaydi. 
Bunday arxitekturaning afzalliklari jumlasiga mikroprotsessorning ichki tuzilishi 
nisbatan soddaligi va boshqaruvchi signallar sonining kamligi kiradi. 
Dasturlar xotirasi CSEG (ingl. Code Segment) va ma’lumotlar xotirasi DSEG 
(ingl. Data Segment) о‘zaro ajratilgan hamda har biri о‘zining manzilli bо‘shlig‘i va 
kirish usullariga ega bо‘lgan tarzda yaratilgan tuzilish garvard arxitekturasi deb 
ataladi (shunday arxitekturani yaratish taklifini kiritgan Garvard Universiteti 
laboratoriyasining nomi berilgan). Ushbu arxitektura nisbatan murakkab bо‘lib, 
qо‘shimcha boshqaruv signallarini talab qiladi. Biroq, u axborot bilan ancha 
uddaburon harakatlar bajarish, ixcham kodlashtiriladigan mashina komandalari 
tо‘plamini joriy etish va qator hollarda mikroprotsessor ishini jadallashtirish imkonini 
beradi. Intel firmasining MCS-51 oilasiga mansub mikrokontrollerlar mulohaza 
yuritilayotgan arxitekturalarning bir vakili sanaladi. 
Bugungi kunda aralash arxitekturali mikroprotsessorlar ishlab chiqarilib, ularda 
CSEG va DSEG yagona manzilli bо‘shliqqa joylangan, ammo ular turli murojaat 

---

=-57-= 
mexanizmlariga ega. Bunga aniq misol tariqasida Intel firmasining80x86 oilasiga 
mansub mikroprotsessorlarni keltirish mumkin. 
Jismonan mikroprotsessor xotira qurilmasi hamda kiritishchiqarish tizimi bilan 
tizim shinalarining yagona tо‘plami – tizim ichidagi magistral orqali hamkorlik 
qiladi. Ushbu magistral aksariyat hollarda quyidagilardan tashkil topadi: 
DB (ingl. Data Bus) rusumli ma’lumotlar shinalaridan (ushbu shinalar orqali MzP, 
xotira va kiritish-chiqarish tizimi о‘rtasida ma’lumotlar almashinuvi amalga oshadi); 
AB (ingl. Address Bus) rusumli manzillar shinalaridan (murojaat qilinayotgan 
xotira va kiritish-chiqarish portlari uyalarining manzillarini uzatish uchun 
qо‘llaniladi); 
CB (ingl. Control Bus) rusumli boshqaruv shinalaridan (axborot almashinuvi 
sikllarini amalga oshirib, tizim ishini boshqaradigan signallar ayni shu shinalar orqali 
uzatiladi). 
Shinalarning ayni shunday tо‘plami XTTK kanalini tashkil toptirish uchun ham 
qо‘llaniladi. Bunday turdagi magistral demultipleks magistrali yoki ayiruvchi