O’zbekiston respublikasi oliy vа o’rta
Download 0.58 Mb.
|
Hayot faoliyati xavfsizligi fanidan glossariy728
|
O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VА O’RTA MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI QARSHI DAVLAT UNIVERSITETI “HAYOT FAOLIYATI XAVFSIZLIGI” FANIDAN TAYYORLAGAN GLOSSARIY QARSHI GLOSSARIY (Tayanch so’zlar, iboralar va asosiy tushunchalar) Abiotik omillar – iqlim, edofogen (mexanik tarkib, zichlik, tuproqning nam va havo o’tkazuvchanligi), orografik (relef, dengiz sathidan balandlik), ximik (havoning gaz tarkibi, tuproq tarkibi). Adaptatsiya - ko'zning yorug'likda va qorong'ida ko'rishga moslashish qobiliyati, yoki organizmlarni o‘rologik omillar ta’siriga moslashuv xususiyati. Affekt (emotsional) holat – qattiq hayajon, jazavaga tushish holati. Akkomodatsiya - ko'zning bar xil uzoqlikdagi narsalarni ravshan ko'rish Atmosfera - yerni o’rab turgan havo qobig’i. Yunoncha “atmos-bug’”, “sfera-shar” manosini bildiradi. Atmosfera yer bilan birga aylanadi. Atmosfera bo’lmasa yer yuzi kunduzi +120 0 C gacha qizib, kechasi -180 …-120 0C gacha sovub ketar edi. Аvаriya - halоkаt mаhsulоt tаyyorlаshgа ishlаtilаdigаn mаshinаlаr , jihоzlаr, tеxnоlоgik tizimdаgi uskunаlаr mаjmuаsidаgi nоsоzlik, elеktir bilаn tа'minlаshdаgi nоsоzlik, binоlаr, qurilmаdаgi nоsоzliklаr tufаyli vujudgа kеlаdigаn vоkеа аytilаdi. Antropogen halokatlar (ta’sirlar)– insoniyatning xo’jalik faoliyati tufayli yuzaga keluvchi antropogen fakorlar ta’sirida biosferaning sifat jihatidan o’zgarishi va natijada insonlar hayotiga, o’simlik va hayvonot dunyosiga hamda atrof-muhitga tahdid va katta xavf tug’diruvchi hodisalar. Argatik tizim -tizimni elementlaridan bittasini inson tashkil qilingan tizim. Aspekt – aspect, jihat, tomon, qirra. Atmosfera elektr zaryadlari – kuchli yashin va momoqaldiroq vaqtida hosil bo’ladi. Bunda ularning kuchlanishi 2 V dan 8 mln V gacha, tok kuchi miqdori 200000 A gacha yetishi mumkin. Biosfera – “bios” – hayot, “sfera” – shar ma’nosini bildirib, er yuzidagi barcha organizmlar tarqalgan va ular ta’siridagi hayot qobig’i tushiniladi. Biotop – yashash sharoitlari yig’indisi. Biosenoz – ekosistemadagi organizmlarning alohida to’plami. Biogeosenoz – “bio” –hayot,”geo”-er, “senoz”- birlik degan ma’noni bildiradi. Dinamik sinov-yuk ko’tarish mehanizmlari, tormozlar, ajratgichlar va harakatni cheklovchi moslamalar tekshiriladi. Sinov nominal yuk ko’tarish qobilyatidan 10% ortiq bo’lgan yukda, yukni 300 mm balandlikka bir necha marta ko’tarib-tushirish o’tkaziladi.Barcha sinov natijalari dalolatnoma bilan hujjatlashtirilib, mexanizm pasportiga yoziladi. Domkratlar sinovi - har yili bir marta statik sinovdan o’tkaziladi. Sinov normal yuk ko’tarish qobilyatidan 10% ortiq yuk bilan 10 min davomida amalga oshiriladi. Bunda gidravlik yuk ko’targichlarda bosim kamayishi 5% dan ortiq bo’lmasligi zarur Ekologiya – grekcha “oykos” – uy, yashash joyi; “logos” – fan degan ma’noni bildiradi. Ekologik omillar turi: abiotik (jonsiz), biotic (jonli). Ekosistema – tirik organizmlar jamoasi va ularning yashash muhitini o’z ichiga olgan funksional sistema. Elektr xavfsizligi – insonlarni elektr toki, elektr yoyi, elektromagnit maydon va statik elektr tokidan himoyalashga qaratilgan tashkiliy va texnik tadbirlar hamda vositalar sistemasi. Elektr tokining ta’sir turlari – kimyoviy, issiqlik va biologik. Elektr toki ta’sirini belgilovchi omillar – tok kuchi va kuchlanishi miqdori, inson tanasining qarshiligi tok turi va chastotasi, tokni ta’sir etish vaqti, tokni o’tish yo’li va insonning shaхsiy xususiyatlari. Elektromagnit nurlar – ta’sirida markaziy nerv sistemasining faoliyati buziladi, bosh og’riydi, tanada umumiy horg’inlik, charchash sodir bo’ladi, uyqu keladi, puls va qon bosimi kamayadi. Elektr qurilmalarini yerga ulash – qurilmaning elektr toki ta’sirida bo’lmagan metall qismini yerga ko’milgan maxsus elektrodlar (sun’iy yoki tabiiy)ga ulash. Endеmiya - muаyyan hududdа birоntа yuqumli kаsаllikning dоimiy uchrаb turishi. Enzооtiya - bir jоydа yashоvchi hаyvоnlаr (mаsаlаn kеmiruvchilаr) оrаsidа birоr yuqumli kаsаllikning dоimiy uchrаb turishi (mаsаlаn o'lаt, lеyshmаniоz enzооtiyalаri). Epitsentr – yer silkinishining, yer ustki qatlamining eng maksimal silkinishi joyi. Epidеmiya - yuqumli kаsаlliklаrning birоr o'lkа, vilоyatdа yoki mаmlаkаtdа kеng tаrqаlib kеtishi. Bundа bеmоrlаr sоni оdаtdаgidаn 5-10 mаrtа ko'p bo'lаdi. Epidemeologik vaziyatlar – odamlar o‘rtasida xavfli infektsiyalar: o‘lat, vabo, isitma; epidemik toshma terlama, Bril kasalligi; zoonoz infektsiyalar: Sibir yarasi, quturish; bezgak kasalliklari; zaharli moddalar bilan zaharlanish; oziq-ovqatdan zaharlanish holatlari. Epizootiya – hayvonlarning ommaviy tarzda kasallanishiga yoki nobud bo‘lishiga olib keladigan vaziyat. Epifitotiya – o‘simliklarning ommaviy nobud bo‘lishiga olib keladigan vaziyat. Ekzоtik kаsаlliklаr - xоrijdаn kеltirilgаn yuqumli kаsаlliklаr. Ergonomika - mehnat qonuniyatlari va ishchi jarayonlar haqidagi fandir. Ergonomika tushunchasi grekcha “ish va qonun” degan so'zlardan kelib chiqqan. Ergonomika – insonning mehnat faoliyati davomida faoliyatni samarali bo’lishini va inson uchun qulay sharoitlar yaratilishini ta’minlay oladigan funksional imkoniyatlarni o’rganuvchi fan. Evribiont organizmlar – ekologik omillar ta’siriga chidamli organizmlar. Ezilish sindromi – zilzila ofatida odam tanasining ayrim qismlari, turar-joylardagi binolar, devorlar, dov-daraxtlar va boshqa narsalar ostida uzoq vaqt qolib ketishi. Favqulodda vaziyat – muayyan hududda o‘zidan so‘ng odamlarning qurbon bo‘lishi, odamlar sog‘lig‘i yoki atrof – tabiiy muhitga ziyon etkazishi, kishilarning hayot faoliyatiga kattagina moddiy zarar, hamda uning buzilishiga olib kelishi mumkin bo‘lgan avariya, halokat, tabiiy ofat, epidemiya, epizotiya, epifitotiyalar natijasida yuzaga keladigan holat. Fаvqulоddа vаziyatlаrning оldini оlish - оldindаn o'tkаzilаdigаn hamda fаvqulоddа vаziyatlаr ro'y berishi xаvfini imkоn qаbаr kаmаytirishgа, bundаy vаziyatlаr ro'y bergаn tаqdirdа esa, оdаmlаrning hаyotini аsrаb qоlish vа sоg'lig'ini sаqlаshgа, аtrоf tаbiiy muhitgа еtkаzilаdigаn zаrаr vа mоddiy tаlоfаtlаr miqdоrini kаmаytirishgа qаrаtilgаn tаdbirlаr kоmplеksi. Fаvqulоddа vаziyatlаrni bаrtаrаf etish - fаvqulоddа vаziyatlаr ro'y bergandа o'tkаzilаdigаn hamda оdаmlаrning hаyotini аsrаb qоlish vа sоg'lig'ini sаqlаshgа, аtrоf tаbiiy muhitgа еtkаzilаdigаn zаrаr vа mоddiy tаlоfаtlаr miqdоrini kаmаytirishgа, shuningdеk fаvqulоddа vаziyatlаr ro'y bergan zоnаlаrning kеngаyishigа yo'l qo'ymаslikkа hamda xаvli оmillаr tа'sirini tugаtishgа qаrаtilgаn qutqаruv ishlаri vа kеchiktirib bo'lmаydigаn ishlаr kоmplеksi. Favqulodda vaziyat oqibatlari – favqulodda vaziyat turiga, tusiga va tarqalish miqyosiga bog‘liq holda odamlarning kasallanishi, o‘limi, inshoat, bino va qurilmalarning buzilishi, radioaktiv ifloslanishlar, kimyoviy va bakterial zaharlanishlar, ekologik vaziyatni keskinlashishi, yong‘in portlashlar va insonlarning ruhiy jarohatlanishi. Favqulodda holatlar (FH) – kutilmaganda, qo’qqisdan sodir bo’luvchi, aholining hayot faoliyatiga katta salbiy ta’sir etuvchi, amalda o’rnatilgan jarayonlar turg’unligini buzilishiga, iqtisodga, sotsial sohaga va muhitga ta’sir etuvchi holat va hodisalardir. FHlarni xavfni tarqalish tezligiga ko’ra turlari – qo’qqisdan (yer qimirlashlar, portlashlar, transport avariyalari va b); shiddatli (yong’inlar, gidronomik avariyalar); o’rtacha (suv bosish, vulqon otilishi); tekis-sekin tarqaluvchi (epidemiya, qurg’oqchilik, tuproqlarni va suvlarni ifloslanishi va h.k.) FHlarning kompleks belgilari – local, mahalliy, regional, milliy, global. FHlarni yuzaga kelish sababiga ko’ra turlari: tabiiy ofatlar, texnogen halokatlar, antropogen va ekologik halokatlar, sotsial-siyosiy va harbiy-siyosiy mojarolar. Fоjеа - halоkаt bo'lib, оldingisidаn fаrqli hоldа halоkаt qаmrоvi kеngrоq vа оdаmlаr hаlоk bo'lishigа оlib kеlgаn vоqеа Fuqaro muhofazasi – favqulodda vaziyatlarni, xalokatlarni oldini olish va ularni oqibatlarini bartaraf etish, aholini hududlarini va moddiy boyliklarini muhofaza qilish maqsadida o‘tkaziladigan tadbirlarni amalga oshiruvchi davlat tizimi; Fuqaro muhofazasi xizmati – fuqaro muhofazasi maxsus tadbirlarini bajarish, fuqaro muhofazasi tizimlarining harakatlarini ta’minlash uchun kuchlar va vositalarni tayyorlash maqsadida tuzilgan funktsional bo‘linmalar majmui. Fuqaro muhofazasi kuchlari – qutqaruv va boshqa kechiktirib bo‘lmaydigan ishlarni (QBTI) amalga oshirish uchun tuziladigan fuqaro muhofazasi harbiy qismlari, umumiy va maxsus hududiy, funktsional va ob’ekt tizimlari. Funksional holat fazalari bosqichlari – mobilizatsiya, birlamchi reaksiya, giperkompetsatsiya, kompetsatsiya, subkompetsatsiya, dekompetsatsiya va uzilish fazasi FVDT kuchlаri - fаvqulоddа vаziyatlаrdа ahоlini vа hududlаrni muhofaza qilish funktsiyasigа ega bo'lgаn bаrchа dаvlаt, mаhalliy, оb'еkt tuzilmаlаri vа bo'linmаlаrining mаjmuidir. Geologik xavfli hodisalar – odamlar o‘limiga, ma`muriy – ishlab chiqarish binolarini, texnologik asbob – uskunalarni, energiya taminoti, transport komunikatsyalari va infratuzilma tizimlarining, ijtimoiy yo‘nalishdagi binolarini va uy joylarini turlicha darajada buzilishiga, ishlab chiqarish va odamlar xayot faoliyatining izdan chiqishiga olib keladi. Gidrometerologik xavfli hodisalar – odamlar o‘limiga, aholi yashash joylarini, bazi sanoat va qishloq xo‘jaligi obektlarini suv bosishiga, infratuzilma va transport komunikatsyalari, ishlab chiqarish va odamlar hayot faoliyatini buzilishiga olib kelgan va shoshilinch ko‘chirish tadbirlari o‘tkazilishi talab qiladigan tabiiy ofatlardir. Gipotsentr – yer silkinishining chuqur ichki qismidagi o‘chog‘i markazi. Gomosfera – faoliyat davrida ishchi turadigan yoki harakat qiladigan joy, ishchi zona. Gomeostaz – ekosistemada komponentlarni o’zaro bog’liqligi va dinamik muvozanati. Hayot faoliyati xavfsizligi – xavfsiz hayotni ta`minlash uchun insonning mehnati faoliyatida, atrof – muhit musaffoligi (ekologiya) izdan chiqqanda, favqulodda vaziyatlar yuz berganda yuzaga keladigan xavf – xatarlarni yo‘qotish yoki kamaytirish, jarohatlangan, shikastlangan fuqarolarga birinchi tibbiy yordam ko‘rsatish chora – tadbirlari majmui. Hayot muhiti – organizmni o’rab turuvchi va u bilan doimiy munosabatda bo’ladigan tabiatning ma’lum bir qismi. Halоkаt (аvаriya) - ishlаb chiqаrish kоrxоnаsining xususiy energоzаhirаsini vаyrоnаli chiqаrib yubоrish; bundа xоm аshyo, o'tkinchi mаhsulоtlа, kоrxоnа mаhsulоti vа ishlаb chiqаrish chiqindisi, ishlаb mаydоnchаsidа o'rnаtilgаn tеxnоlоgik uskunаlаr halоkаtli jаrаyon tufаyli ahоli, xizmаtchilаr, insоnlаrni o'rаb turgan muhit vа ishlаb chiqаrish kоrxоnаsining o'zi uchun ham zаrаrli fаktоr yarаtishi tushunilаdi Himoya inshoatlari – aholini va ishlab chiqarish xodimlarini hamma ta’sir omillaridan: yuqori harorat, radioaktiv, portlovchi va kuchli zaharli moddalardan, inshoatlar buzilganda ularning qismlaridan hamda qirg‘in qurollar ta’sirlaridan saqlashga mo‘ljallangan muhandislik inshoatlar majmui. Himoya vositalari – ishlab chiqarish jarayonida ishtirok etadigan insonlarga zararli va xavfli ishlab chiqarish omillarining ta`sirini kamaytirish yoki uni oldini olish uchun qo‘llaniladigan vositalar majmui. Hudud – er, suv, havo makoni, ishlab chiqarish Identifikatsiya- hayot faoliyatini ta'minlashga yo'naltirilgan oldini olish va tezkor tadbirlarni yaratishga zarur va yetarli bo’lgan sonli, vaqtinchalik, fazoviy va boshqa tavsiflarni topish va aniqlash jarayonini tushunamiz. Immobilizatsiya qilish – singan suyakni o‘rnidan siljitmasdan faner bo‘laklari, qattiq karton qog‘oz, yupqa taxta va boshqa vositalar yordamida qimirlamaydigan qilib bog‘lashdir. Insonning tabiiy analizatorlari-tabiiy sezgi a’zolari: ko’rish, eshitish, titrashni sezish, taktil analizatori (mehanik tasirni sezish), haroratni sezish, og’riqni sezish, ta’m va hidni sezish, organik sezgi, harakat analizatori. Ingаlyatsiоn tоksоdоzа - nаfаs оrgаnlаri оrqаli vа insоnning zаrаrlаngаn hаvоdа bo'lish vаqtidа tа'sir etuvchi o'rtаchа kоntsеntrаtsiyali zаharli mоddаning hоsil bo'lishi Iоnlаshtiruvchi nurlаnish- rаdiоаktiv pаrchаlаnishdа, yadrоviy еmirilishlаrdа, mоddаdаgi zаryadlаngаn zаrrаchаlаr harаkаtlаnishini sеkinlаshuvidа hоsil bo'ladigаn hamda muhit bilаn o'zаrо tа'sir etish chоg’idа har xil qutbli iоnlаrni hоsil qilаdigаn nurlаnish Iоnlаshtiruvchi nurlаnish mаnbаi- o'zidаn iоnlаshtiruvchi nurlаrni chiqаruvchi qurilmа yoki rаdiоаktiv mоddа Ishlarni xavfsizlik-zararlilik bo’yicha turlari – zararli, xavfli, o’ta xavfli. Ishlab chiqarishdagi baxtsiz hodisa – ishchi hizmatchilarni xavfli va zararli ishlab chiqarish omillari ta’sirida sog’ligi va ish qobilyatini bir kun va undan ortiq vaqtga yo’qotish holati. Ichki qon ketish – puls sekinlashishi, kamdarmonlik, bosh aylanishi, rang oqarishi, kuchli suvsash va hushsiz bo’lishi mumkin. Bunda jarohatlangan kishiga to’liq tinchlik berish va jarohatlangan joyga sovuq bosish lozim. Suv berish mumkin emas. Izоtermiya-hаvо muvоzаnаtining bаrqаrоrligi bilаn tаvsiflаnаdi. U ko'prоq bulutli hаvоgа hоs, lеkin invyersiyadаn kоnvеktsiyagа (ertаlаbki vaqtlаrdа) vа аksinchа (kеchqurungi vaqtlаrdа) o’tish sоаtlаridа ham vujudgа kеlishi mumkin. Jarohatlanish ko’rsatkichlari – jarohatlanish chastotasi (Kch), jarohat og’irligi (Ko), ish kunining yo’qotilishi (Kich). Jgut – kuchli qon ketganda qon oqayotgan joyni qon bilan ta’minlovchi tomirlarni bog’lash uchun ishlatiladigan mahsus bog’ich yoki tasma. Kanatlar, zanjirlar va yuk ushlash moslamalar sinovi – nominal yuk quvvatidan 2 barobar katta kuchlanishda sinab tekshiriladi. Kimyoviy xаvf - kimyoviy mоddаlаr vа jаrаyonlаr bilаn bоg’liq xаvf. Kimyoviy xаvfning аsоsiy shаkllаri, ko'rinishi quyidаgilаr: yong’in, pоrtlаsh, tоksik zаharlаnish Kimyoviy zаharlаnish zоnаsi - zаharli mоddаlаrning zаrаrli tа'siri pаydо bo'lаdigаn hudud Klassifikatsiya tamoyili - bu xavf bilan bog’liq belgilariga qarab obyektlarni sinf va toifalarga bo’lishdan iborat Kuchli tа'sir qiluvchi zаharli mоddаlаr (KTZM) - mа'lum miqdоrdа hаvоdа yoki jоylаrdа mumkin bo'lgаn dаrаjаdаgi kоntsеntrаtsiyadаn yuqоri bo'lib, insоnlаr, qishlоq xo'jаlik jоnivоrlаr vа mаdаniy o'simliklаrgа zаrаrli tа'sir ko'rsаtuvchi, hamda ulаrni o'limgа оlib kеlishi mumkin bo'lgаn kimyoviy mоddаlаr KTZM ning ekvivаlеnt miqdоri - zаrаrlаnish mаsshtаbi, birlаmchi (ikkilаmchi) bulutgа аylаngаn ushbu mоddа miqdоri bilаn hаvоning vertikаl turg’unligini dаrаjаsigа ekvivаlеnt bo'lgаn xlоrning shundаy miqdоri. Kriosfera – yer yuzini muzliklar va qorliklar bilan qoplagan qismi. Kuyish – termik, elektrik va kimiyaviy ko’rinishlarda bo’ladi. Kuyish og’irlik holatiga ko’ra 4 darajaga bo’linadi: 1- darajali kuyishda teri qizarib shishadi; 2- darajali kuyishda suv pufaklari hosil bo’ladi; 3-darajali kuyishda teri jonsiz bo’lib, sezish qobilyatini yo’qotadi; 4-darajali kuyishda teri qorayadi, muskullar va suyaklar shikastlanib qurib qoladi. Kuzаtuv zоnаsi - rаdiаtsiyaviy mоnitоring o'tkazilаdigаn sаnitаriya muhofaza zоnаsidаn tаshqаridаgi hudud Kvantifikatsiya - murakkab tushunchalarning sifatini aniqlashda sonli tavsiflarni joriy qilishdir. Litosfera – yerning qattiq qobig’i. Yunoncha “litos -tosh”, “sfera-shar” degan ma’noni bildiradi. Mezosfera va termosfera – atmosferaning yuqori qatlami. Qutb yog’dulari, “yulduz uchishi” hodisalari shu qatlamda ro’y beradi. Muhаndislik muhofazasi - fаvqulоddа vаziyatlаrning оldini оlish, оqibаtlаrini bаrtаrаf etish, аhоli vа hududlаrni muhofaza qilish, mаmlаkаt iqtisоdiyotigа еtаdigаn zаrаrni kаmаytirishgа qаrаtilgаn fuqаrо muhofazasi Muhаndislik-tеxnik tаdbirlаrining mаjmui. Muhofaza inshооtlаri pаnаjоylаr, rаdiаtsiyadаn yashirinish jоylаri vа eng оddiy yashirinish jоylаri (xаndаklаr). Murakkab zararlanish o’chog’i – bir necha omillarni birgalikdagi ta’siri natijasida yuzaga keladi. Noosfera – biosferaning inson tomonidan boshqariladigan yangi sifat holati, biosferaning oliy bosqichi. Nollashtirish – elektr qurilmasini elektr toki ta’sirida bo’lmagan metall qismi bilan nol fazani birlashtirish. Noksosfera – doimiy yoki davriy ravishda xavf sodir bo’ladigan zona. Nomenklatura - ma'lum belgilariga ko'ra tizimlashtirilgan xavfli nom va so'zlar ro'yxatidir (alanga, buzilish, gaz, gerbitsid, dinamik zo'riqish, yemirilish, yong'in, zahar, zilzila, ifloslanish, kuyish, lat yemoq, loyqalanish, lazer nurlari, magnit maydoni va boshqalar). Obyektning yonish xavfliligi-ob’ektning yong’in sodir bo’lishi mumkin bo’lgan holati va yong’inning oqibatlari. Obyektning yong’in xavfsizligi – ob’ektning belgilangan me’yorlar va talablar asosida ob’ektda yong’in sodir bo’lish xavfi hamda uning xavfli va zararli omillarini inson hayotiga ta’siri cheklangan, ob’ektdagi materiallar to’liq himoyalangan holati. Oddiy zararlanish o’chog’i – bitta zararlovchi omil ta’sirida yuzaga keladigan FH markazi. Operatorning funksional holati (OFH) – insonning mehnay faoliyatini bevosita yoki bilvosita ifodalovchi shaхsiy fazilatlari va inson organizmining ishni bajarish davridagi turli xil funksional holatlari. Ozon (O3) qatlami – atmosferaning 20-30 km oraliqda joylashgan o’ziga hos himoya qobig’i. Ozon qatlamining yemirilgan maydoni – 1999 yilgi ma’lumot bo’yicha Yevropa qitasi maydoni (20507000 km2) ga teng. Pаndеmiya - bir vаqtdа xalqаrо miqyosdа, ya'ni bir nеchtа mаmlаkаt vа qit'аlаrdа birоr infеktsiоn kаsаllikning kеng tаrqаlib kеtishi (mаsаlаn xоlerа, gripp, tеpqili terlаmа pаndеmiyalаri). Paroksizmal holat – turli toifadagi hushdan ketish (bosh miyaning organic kasallanishi, epilepsiya, hushdan ketish), ya’ni bir necha sekunddan bir necha minut oralig’ida hushni yo’qotish. Po’rtana va bo’ronlar – shamolning katta tezlikda harakat qilishi. Po’rtanalarda shamol tezligi 18-29 m/s, bo’ronda 29m/s dan yuqori bo’ladi. Qon ketish – shikastlangan tomirlardan tashqariga qon chiqib turishi (oqishi) bo‘lib, jarohatlarni bevosita hayotga xavf soluvchi eng xatarli asoratlaridan biridir. Qutqаruvchi - muаyyan dаstur bo'yichа qutqаruv ishlаrigа tаyyorlаngа vа bеlgilаngаn tаrtibdа аttеstаtsiyadаn o'tgаn O'zbеkistоn Rеspublikаsi fuqаrоsi. Qutqаruv vоsitаlаri - qutqаruv ishlаrini оlib bоrish uchun mo'ljаllаngаn tеxnik, ilmiy-tеxnik vа intеllеktuаl mаhsulоt, shu jumlаdаn mаxsus аlоqа vа bоshqаruv vоsitаlаri, tеxnikа, аsbоb-uskunаlаr, аslаhа-аnjоmlаr, mоl-mulk, qutqаruv ishlаrini bаjаrish tеxnоlоgiyasigа dоir uslubiy mаteriаllаr, vidеоmаtyeriаllаr, fоtоmаteriаllаr, elеktrоn xujjаtlаr, shuningdеk elеktrоn-hisоblаsh mаshinаlаri uchun dаsturiy mаhsulоtlаr vа mа'lumоtlаr bаzаlаri, bоshqа vоsitаlаr. Qutqаruv ishlаri - fаvqulоddа vаziyatlаr zоnаsidа оdаmlаrning hаyotini аsrаb qоlish vа sоg'lig'ini sаqlаsh, yuridik hamda jismоniy shаxslаrning mоl-mulkini, аtrоf tаbiiy muhitni muhofaza qilish, fаvqulоddа vаziyatlаrni bаrtаrаf etish vа ulаrgа xоs bo'lgаn xаvfli оmillаr tа'sirini yo'qоtish yoki imkоn qаdаr kаmаytirishgа qаrаtilgаn harаkаtlаr. Qutqаruv tuzilmasi - fаvqulоddа vаziyatlаrning оldini оlish vа ulаrni bаrtаrаf etish ishlаrini оlib bоrish uchun mo'ljаllаngаn, аsоsini mаxsus tеxnikа, аsbоb-uskunаlаr, аslаhа-аnjоmlаr vа bоshqа qutqаruv vоsitаlаri bilаn tа'minlаngаn qutqаruvchilаr bo'linmаlаri tаshkil etgаn mustаqil tuzilma yoki qutqаruv xizmаti tаrkibigа kiruvchi tuzilma. Qutqаruv xizmаti - fаоliyati bo'yichа yagоnа tizimgа birlаshtirilgаn, аsоsini prоfеssiоnаl qutqаruv tuzilmalаri tаshkil etgаn, fаvqulоddа vаziyatlаrning оldini оlish vа ulаrni bаrtаrаf etishgа dоir vаzifаlаrni hаl qilish uchun mo'ljаllаngаn bоshqаruv оrgаnlаri, kuchlаr vа vоsitаlаr mаjmui. Radiatsiyaviy avariya – uskuna nosozligi, xodimlarning xatti- harakatlari (harakatsizligi), tabiiy va texnogen xususiyatli favqulodda vaziyatlar tufayli kelib chiqqan, fuqarolarning belgilangan me’yordan ko‘proq nurlanish olishga yoki atrof-muhitning radioaktiv ifloslanishiga olib kelishi mumkin bo‘lgan yohud olib kelgan ionlashtiruvchi nurlanish manbai ustidan boshqaruvning izdan chiqishi. Radiatsiyaviy xavfsizlik – fuqarolar va atrof-muhitning ionlashtiruvchi nurlanishning zararli ta’siridan muhofazalanganlik holati. Reanimatsiya (jonlantirish) – organizmning muhim hayotiy funksiyalarini tiklash. Ruhiy jarayonlar – bilish, emotsional va irodaviy sezish (his qilish, idrok qilish, xotirlash va b.) Ruhiy hususiyatlar (shaхsiy fazilatlar) – insonning harakteri, dunyo qarashi, fikrlash qobilyati, temperamenti, intellectual, emotsional, ahloqiy, mehnat qobiliyati va irodasi kiradi. Xususiyatlar doimiy va turg’un bo’ladi. Ruhiy holat – ruhiy jarayonlarga ijobiy yoki salbiy ta’sir etuvchi ruhiy faoliyat hususiyati. Sel ofati – tog‘li hududlarda kuchli yomg‘irlarni yog‘ishi, muzlik va qorlarning tez erishi natijasida hosil bo‘ladigan daryo toshqinlari tog‘ yon – bag‘rilarida nuragan tog‘ jinsi bo‘laklarining, daraxt ildizlari va shox – shabbalari bilan pastlik tomon oqizib kelishi. Sezgi organlari -analizatorlarning periferik qismi yoki retseptorlari Shaxsiy himoya vositalari – (ShHV) ichki a’zolarga, teriga va kiyimga radiaktiv va zaharlovchi moddalar va bakteriyalar tushmasligini oldini olishga xizmat qiluvchi vositalar. Shikastlanish o‘chog‘i – yuzaga kelgan favqulodda vaziyatning zararli va xavfli omillari ta’siri ostida joylashgan aholi, hayvonlar, bino-inshoatlar, moddiy resurslarning barchasi. Smog – zaharli tuman, tutun aralashmasi hamda havoning harakatsiz turib qolgan holati. Sof toza havo tarkibi – 77% azot, 21% kislorod, 1% inert gazlar va 1% CO2 gazdan iborat. Sotsial-siyosiy va harbiy-siyosiy mojarolar – ikki davlatning o’zaro qarama- qarshiligi natijasida harbiy urushlarni kelib chiqishi, urushda ommaviy qirg’in qurollaridan foydalanish xavfining tug’ilishi va shunga bog’liq boshqa muammolar (qochoqlar muammosi, yuqmli kasalliklarni kelib chiqishi, milliy krizislar, mintaqaviy muammolarni yuzaga kelishi va h.k.) Stratosfera – yer yuzidan 40-50 km uzoqlikdagi qatlam, uning quyi qismi harorati - 450C…-750 C gacha pasayadi. Statik elektr toki - tuzilishi va tarkibi jihatidan bir xil bo’lmagan ikki materialni o’zaro ishqalanishi va ayrim suyuqlik yoki gazlarni quvurlarda katta tezlikda harakatlanishi oqibatida yuzaga keluvchi elektr zaryadlari. Statik sinov - balka(to’sin)larning mustahkam-ligini tekshirish maqsadida o’tkaziladi. Buning uchun ishchi yuk 200 mm. balandlikka ko’tarilib 10 minut ushlab turiladi, keyin esa yuk miqdori foydalanishdagi kranlar uchun 10% , yangi va kapital ta’mirlangan kranlar uchun 25 % oshiriladi hamda yuk ko’tarilgan holatda balkaning egilishi tekshiriladi. Stenobiont organizmlar – ekologik omillar ta’siriga chidamsiz organizmlar. Sun’iy nafas berish – “og’izdan-og’izga” yoki “og’izdan-burunga” berilishi mumkin. Sun’iy nafas berish chastotasi minutiga 10-12marta bo’lishi lozim. Sun’iy nafas berish va yurak massaji – bir kishi bir vaqtda bajarganda dastlab 2-3 marta sun’iy nafas berish, keyin 10-12 marta yurakni tashqi massaj qilish lozim. Suvga cho‘kish – nafas olish yo‘llarining suyuqlikka, suvga to‘lib, havo tanqisligi boshlanib, nafas olish va yurak faoliyatining to‘xtashi. Tabiiy ofat – tabiatda yuz beradigan favquloddagi o‘zgarish bo‘lib, u birdan, katta tezlikda insonlarning mo‘tadil yashash, ishlash sharoitlarini buzilishi, odamlarning va qishloq xo‘jalik xayvonlarining o‘limi, moddiy boyliklarning buzilishi yoki yo‘q bo‘lib ketishi va boshqa salbiy oqibatlarga olib keluvchi hodisalardir. Tabiiy omillar – geomagnit maydon, kosmik nurlar, vazinsizlik, tabiiy nurli kuchlanishlar, tabiiy ofatlar. Taksonomiya - xavfning kelib chiqish tabiati, turi, oqibatlari, tuzilishi, insonga ta’sir etishi va boshqa shu kabi belgilari asosida tasniflanib bir tizimga keltirilishi. Tavakkal - xavflarni son jihatidan baholashdir. Sonli baholash- u yoki bu ko'ngilsiz oqibatlar sonining ma’lum davr ichida bo'lishi mumkin bo'lgan soniga nisbatidir. Tavakkal ijtimoiy va individual (yakka) turlarga bo'linadi. Tavakkalchilik-xavfni yuzaga kelish, amalga oshish chastotasi, xavfni sonli baholash mezoni. Tavakkalchilikni aniqlash uslublari-muhandislik, modelli, ekspert, sotsiologik. Tavakkalchilikning maqbul konsepsiyasi-ma’lum bir davrda va sharoitlarda ayrim xavfli va zararli omillarga ruxsat berilishi (tan olinishi). “Absolyut xavfsiz” konsepsiyasidan voz kechilishi. Tektonik er silkinishi – yerning chuqur qisimida yuzaga keladigan tektonik kuchlarning tarqalish jarayonida yerning ustki qatlamining tebranishini harakterlaydigan o‘zgarishdir. Texnogen halokatlar – katta hududlarda portlash, yong’in, radioktiv, Кimyoviy va biologik zararlanishlarni keltirib chiqaruvchi, insonlar hayotiga xavf solib, guruhli o’limlarga olib keluvchi hamda ishlab chiqarish jarayonini keskin ishdan chiqishi bilan kechadigan hodisalar. Tizim -elementlar majmuasi tushuniladi. Tizimning tashkil qiluvchilari (elementlari, qismlari) deganda nafaqat moddiy obyektlar tushunilmasdan, yana ular orasidagi o'zaro munosabatlar va bog'lanishlar. Tovush intensivligining o’lchov birligi – “Bel”. U telefon yaratilishining asoschisi Aleksandr Greyama Bel (1847-1922 y.) sharafiga atalgan. Tоksоdоzа - tirik оrgаnizmgа tа'sir qilish dаrаjаsigа muvоfiq, mоddаning (zаrаlоvchi vа KTZM) zаharlilik miqdоririy harаkteristikаsi; Travmatik shok – og‘ir jarohatlarning hayot uchun xavf soladigan asorati bo‘lib, markaziy asab tizimi, qon aylanishi, modda almashinuvi va boshqa hayotiy faoliyatlarning buzilish majmui. Triaj – katta miqyosdagi tabiiy ofat, avariya va halokatlarda fuqarolarning olgan jarohat darajalariga qarab tibbiy saralanishi. Troposfera - atmosferaning 10-16 km balandlikgacha bo’lgan quyi qismi. Urbanizatsiya – shaharlar salmog’ning va shahar turmush tarzining ortishi. Xavf – inson xayotiga va sog‘lig‘iga zarar keltirishi, yong‘in, portlashlarni yuzaga keltirishi, zararli va zaharli moddalarni atrof – muhitga tarqalishi, bino – inshoatlarning buzilishi, hududlarning suv bosishi va boshqa ko‘ngilsiz oqibatlarga olib kelishi. Xavfsizlik – inson faoliyatining holati bo‘lib, u muayyan ehtimollikda yuzaga keladigan xavflarni bartaraf qilishga yo‘naltirilgan xavflar majmui. Xavfsizlik psixologiyasi-mehnat jarayonida yuz beradigan ruhiy jarayonlarni, ruhiy hususiyatlarni va ruhiy holatlarni o’rganuvchi fan. Xavfsizlikni tizimli tahlili-murakkab muammolar, jumladan xavfsizlik sistemasi bo’yicha qarorlar, meyoriy hujjatlar tayyorlash va uni asoslash uchun foydalaniladigan uslubologik vositalar majmui. Xavfsizlikni tahlil qilish uslublari-aprior, apostior. Aprior (to’g’ri) uslub-baxtsiz hodisalarga olib keluvchi sabablar va xavf turlarini o’rganilib, sodir bo’lishi ehtimol qilinayotgan ko’ngilsiz hodisalar oldindan tahlil qilinadi. Apostior (teskari) uslub-sodir bo’lgan baxtsiz hodisalar o’rganilib, tahlil qilinib uning sabablari aniqlaniladi. Xavfning nomenklaturasi-xavfning ma’lum bir belgilarga ko’ra tartibga solinib tizimlashtirilgan ro’yhati. Xavfning kvantifikatsiyasi-xavfning sifat darajasi aniqlanib va baholanib unga sonli harakteristika berilishi. Xavfning identifikatsiyasi-xavfni va uning soniy hamda vaqtli ko’rsatkichlarini aniqlash jarayoni. Xavfli va zararli omillar (fizikaviy, himiyaviy, biologik, psixifiziologik) – jarohatlanish, shikastlanish va kasallanishlarni keltirib chiqaruvchi vositalar hamda shart-sharoitlar. Xavf turlari – real va yashirin. Xavfli zonalar – doimiy yoki vaqtincha xavfli omillar yuzaga keladigan joylar. Xavfsizlikni ta’minlovchi vositalar – to’siqlar, saqlash qurilmalari, blokirovkalash moslamalari, tormozalar, signalizatsiya, masofadan boshqarish vositalari va xavfsizlik belgilari sistemasi. Xavfsiz elektr toki miqdori – 10mA gacha o’zgaruvchan va 50mA gacha o’zgarmas tok. Yadrоviy xаvfsizlik - yadrоviy mаtyeriаldаn xаvfsiz fоydаlаnishni tа'minlоvchi chоrа-tаdbirlаr mаjmui. Yer surilishi – tog‘ jinslari qatlamlarining qiya sath bo‘ylab o‘z og‘irligi, gidrodinamik, gidrostatik va seysmik kuchlar ta’sirida pastlik tomon surilishi. Yer yuzining tarkibi - 71% suv va 21% quruqlikdan iborat. Yong’in – bu maxsus manbadan tashqarida sodir bo’ladigan va katta material zarar hamda talofatlar keltirib chiqaradigan nazoratsiz yonish jarayonidir. Yonish deb, yonuvchi moddalardagi murakkab oksidlanish jarayonida bir moddaning ikkinchi moddaga aylanishi natijasida katta miqdorda issiqlik va nurlanish ajralishi bilan kechadigan hodisaga aytiladi. Yong’inga qarshi himoya sistemasi – yong’inni xavfli omillarini insonga ta’sirini bartaraf etishga va yong’in vaqtida material zararlar miqdorini cheklashga qaratilgan tashkiliy tadbirlar va texnik vositalar majmui. Yong’inni tarqalishini oldini olish sistemasi – yong’inni bir ob’ektdan ikkinchi ob’ektga o’tkazishni cheklashga qaratilgan tadbirlar va texnik vositalar tizimi. Yong’inning xavfli va zararli omillari – ochiq alanga, atrof-muhit yoki materiallarning yuqori harorati, yong’in vaqtida sodir bo’lgan gazlar va bug’lar, kislorodning kam konsentrasiyada bo’lishi,qurilish konstruksiyalari va materiallarni qulab tushayotgan qismlari,yong’in vaqtida sodir bo’ladigan portlash va b. Yurak-o‘pka reanimatsiyasi – insonning klinik o‘lim holatidan qayta jonlantirish uchun nafas oldirish va yurakni bilvosita uqalash tadbirlarining majmui. Yurakni sun’iy massaj qilish – jarohatlangan shaxsning ko’z qorachig’i kengaygan va puls urishi sezilmagan holatlarda amalga oshiriladi. Massaj qilishda o’ng qo’l kafti jarohatlangan shaxsning ko’kragiga qo’yiladi va minutiga 60 martagach bosiladi. Zaharlanish – zaharli modda og’iz orqali oshqozonga tushgan bo’lsa kaliy permanganat (“margansovokisliy”) ning iliq suvdagi kuchsiz eritmasidan bir necha stakan ichirish va 2-3 marta qayd qildirish kerak, yoki 1-2 osh qoshiq suyuq magneziyni bir stakan suvga solib ichirish kerak. Qorinda qattiq og’riq bo’lsa isitgich (“grelka”) qo’yish mumkin. Zaharli modda teriga tushish - terini yumshoq material bilan tozalab, suv bilan yuvib ichimlik sodasining 2% li eritmasi bilan ishlov berish. Zaharli modda ko’zga tushsa – bir stakan suvga bir choy qoshiq ichimlik sodasi solib ko’zni yuvish lozim. Zararlanish o’chog’i – FH lar vaqtida xavfli va zararli omillar ta’sir etuvchi chegara, u oddiy va murakkab turlarga bo’linadi. Zararli moddalarni standart bo’yicha tasniflanishi: sinf - favqulodda xavfli moddalar, REM<0,1 mg/m3 sinf – yuqori xavflilikdagi moddalar, REM=0,1-1,0mg/m3 sinf – o’rtacha xavlilikdagi moddalar, REM=1,0-10 mg/m3 sinf – kam xavflilikdagi moddalar,REM>10 mg/m3 Chеgаrаviy tоksоdоzа - zаrаrlаnishning bоshlаng’ich simptоmlаrini chаqiruvchi ingаlyatsiyali tоksоdоzа.
“HAYOT FAOLIYATI XAVFSIZLIGI” FANIDAN RUS TILIDA GLOSSARIY Основные термины, определения и глоссарий по безопасности жизнедеятельности Жизнедеятельность – это повседневная деятельность и отдых, способ существования человека. Безопасность жизнедеятельности - это область знаний, в которой изучаются природа опасностей, угрожающих человеку и окружающему миру, закономерности их формирования и проявления, способы предупреждения проявления опасностей, защиты от них и ликвидации их последствий. Деятельность - это специфическая человеческая форма активного отношения к окружающему миру. Всякая деятельность включает в себя цель, средство, результат и сам процесс деятельности. Формы деятельности многообразны. Они охватывают практические, интеллектуальные, духовные процессы, протекающие в быту, общественной, культурной, трудовой, научной, учебной и других сферах жизни. Окружающая среда - это среда для человека, способная прямое, внезапное или дистанционное воздействие физической активности, здоровья и потомства человека (физическое, химическое, биологической, информационной, социальной). Опасность - это такие явления, процессы, объекты, свойства предметов, которые способны в определенных условиях причинить ущерб здоровью человека, т.е. вызывать нежелательные последствия. Охрана окружающей среды представляет собой комплекс мер по сохранению и рациональному использованию природного (растительного и животного мира) и мертвого (почвенного, водного, атмосферного, климатического) характера. В основе лежит идея, идея, цель. Метод является способом достижения цели, зная наиболее распространенные законы. Биосфера - это среда, в которой все виды организмов, включая людей, являются коркой сложной структуры. Биосфера сформировалась в течение нескольких миллиардов лет. Методы и средства контроля: планирование образовательной деятельности в виде технологической карты, определяющей этапы обучения, инструктора и согласованные усилия участника для достижения цели не только аудитории, но и аудитории управление работой. Периодическое руководство. Регулярное руководство по безопасным методам работы, не реже чем каждые 6 месяцев, независимо от квалификации и опыта работы сотрудников. Время отпуска - это время, когда работник не может выполнять свои служебные обязанности и может использовать его по своему усмотрению. Диалоговый подход. Такой подход требует создания психологической единицы и взаимосвязи между участниками. В результате увеличивается творческая активность, такая как самоактивация и самооценка. Экология - изучают законы взаимодействия организма с окружающей средой. Безопасность электричества - система организационных и технических мер по защите людей от вредного и вредного воздействия электричества, электрической дуги, электромагнитных полей. Ориентированный на деятельность подход. В нем описывается обучение, направленное на формирование творческих качеств человека, активизацию и усиление активности обучаемого, открытие всех его способностей и возможностей в учебной среде. Организация совместного обучения. Демократия, справедливость, преподаватели и стажеры должны сосредоточиться на сотрудничестве в субъективных отношениях, формировании целей и деятельности и оценке совместных результатов. Производственная среда представляет собой совокупность факторов, которые влияют на людей в процессе трудовой деятельности. Человеческая деятельность всегда является решением проблем, с которыми она сталкивается. Ритм исполнения (как показывают исследования и многолетние операции) определяется индивидуальностью, характером и целью личности. Опасный фактор в производстве является фактором, который может привести к травмам или серьезным нарушениям работоспособности на рабочем месте. Пагубным фактором в производстве является тот факт, что работники подвергаются работе на рабочем месте и могут привести к болезни или снижению работоспособности. Авария в производстве - деловое дело. Производственная санитария - это система инструментов, санитарно- гигиенических и организационных мер для предотвращения воздействия на работников вредных производственных факторов. Вентиляция в производстве - это система необходимых устройств для удаления избыточного тепла, влаги, пыли, вредных газов и паров из помещений и создания микроклимата в соответствии с требованиями этого государственного стандарта. Рекомендации по доступу - все новые участники будут допущены к стажировкам тех, кто зачислен в командировку (независимо от их квалификации и опыта) от других компаний. Профессиональные заболевания - заболевания, вызванные вредным воздействием условий труда на организм человека (хронический бронхит, вибрационная болезнь, отравление различными химическими веществами). Методы коммуникации: непосредственное взаимодействие с читателями на основе оперативной обратной связи. Живая среда является совокупностью всех факторов, которые влияют на людей в живой среде. Способность работать - это способность выполнять задачи, взвешенные в физической или умственной работе человека. Охрана труда представляет собой систему правовых, социально- экономических и санитарных норм, обеспечивающих условия труда и безопасность работников. Условия труда - это набор факторов, которые влияют на здоровье и трудоспособность рабочей силы. Проблемное образование. Один из способов активировать деятельность обучаемого, предоставляя проблематичное представление о содержании образования. Цель этого курса - обеспечить независимый творческий подход к объективным противоречиям научного знания и способам его решения, формированию и развитию диалектической интерпретации и их творческому применению к практической деятельности. Мониторинг и оценка: Регулярный мониторинг результатов обучения на протяжении всего курса и курса. По окончании курса студенты смогут оценить свои знания, используя тестовые задания. Нездоровое или энергонезависимое использование энергии в первую очередь связано с препятствием для всех человеческих органов и основных компонентов на рабочем месте. Фиксированные концентрации (градусы, количества) (REC, RED, REM) - Концентрации (в градусах, количествах), которые не вызывают изменений в ходе исследования или здоровья в течение 8-часового или другого рабочего дня, , Причина и последствия. Причина, вызывающая появление скрытых угроз, называется причиной. Вызывает травмы, распространение инфекционных заболеваний (эпидемии), ущерб окружающей среде и другие последствия. Санитарная и гостиная - это комната для настила, настила и приготовления пищи для личной и специальной одежды. Здоровый образ жизни - это переход к образу жизни, который является одним из самых важных и долговременных преимуществ для здоровья. Ущерб - нарушение физиологической целостности органов или кожи человека в результате вредного или вредного воздействия продукции. Средства индивидуальной защиты - средства защиты одного сотрудника. Средства индивидуальной защиты включают спецодежды, обувь, противогазы, респираторы, маски, щитки, защитные очки, серьги и т. Д. Лично-ориентированное обучение. Это обучение, по сути, обеспечивает всестороннее развитие всех участников образовательного процесса. Это означает, что при проектировании образования это не обязательно означает идентичность конкретного стажера, но в первую очередь из-за целей обучения, связанных с будущими специализациями. Техносфера - это регион, который в прошлом являлся биобезопасностью и прямо или косвенно затронуты техническими средствами для дальнейшего улучшения материальных и социально-экономических потребностей людей. Безопасность в окружающей среде является одной из областей экологии. Теория относительности. В сентябре 1950 года Кёльн, Германия, был признан мастером науки о безопасности жизни на Первом Всемирном конгрессе. Ученые использовали термин «риск» в своих лекциях, и каждый ученый интерпретировал его. Например, В. Маршалл сказал, что «риск представляет собой количественную оценку угрозы». Количественная оценка - это отношение количества ежедневных событий к вероятному количеству дней. Техническая безопасность - это система технических средств производства, превентивных мер и технических средств предотвращения. Систематический подход. Технология образования должна обладать всеми функциями системы: логикой жюри, его взаимосвязью, целостностью. Методы и средства обратной связи: диагностика обучения на основе наблюдения, блиц-опроса, промежуточных и текущих и закрывающих результатов контроля. Методы и методики преподавания. Лекция (введение, тема, визуализация), проблемный метод, ключи-стадионы, пинборд, парадоксы и методы проектов, метод практической работы. Формы организации: диалог, многогранное, лобное, коллективное и групповое обучение. а также традиционные формы учебных материалов (учебники, лекционные тексты) - компьютерные и информационные технологии. Опасность заключается в возникновении инцидентов, которые наносят прямой или косвенный вред здоровью человека. Таксономия риска - это научный фантазионист, который классифицирует сложные события, концепции и классификации деятельности людей. Количественная оценка риска - это процесс определения количественных, временных, пространственных и других признаков, которые достаточно важны для деятельности, направленной на обеспечение безопасности жизни. Меры безопасности - это практическая, организационная, материально- принудительная реализация этих методов и принципов. Жизненная деятельность - это ежедневная деятельность, отдых и образ жизни человека. Пожарная безопасность - это предотвращение опасности пожара в объекте, а также защита материальных ценностей. Системный анализ - это совокупность методологических средств, используемых для подготовки и обоснования решений по сложным проблемам, в данном случае, безопасности жизнедеятельности. Система - это совокупность взаимосвязанных компонентов, взаимодействующих между собой таким образом, что достигается определенный результат (цель). Под компонентами (элементами, составными частями) системы понимаются не только материальные объекты, но и отношения, и связи. Любая машина представляет пример технической системы. Система, одним из элементов которой является человек, называется эргатической. Примеры эргатической системы: «человек-машина», «человек- машина-окружающая среда» и т.п. Вообще говоря, любой предмет может быть представлен как системное образование. “HAYOT FAOLIYATI XAVFSIZLIGI” FANIDAN INGLIZ TILIDA GLOSSARIY Environment is a human-being environment that is capable of direct, sudden, or remote exposure to physical activity, health and offspring of a person (physical, chemical, biological, informational, social). Environmental protection is a complex of measures for the conservation and rational use of natural (vegetative and animal world) and dead (soil, water, atmospheric, climatic) nature. The basis is the idea, the idea, the target. The method is the way to achieve the goal by knowing the most common laws. Biosphere is an environment in which all kinds of organisms, including human beings, are the crust of the complex structure. Biosphere has been formed over several billions of years. Methods and means of control: planning of educational activities in the form of technological card identifying the stages of training, the instructor and the participant's concerted effort to achieve the goal, not only audiences, but also the audience work control. Periodic Guidance - Regular guidance on safe working methods, no less than every 6 months, regardless of employee qualifications and work experience. Vacation time is the time when an employee is unable to perform his / her job duties and can use it at his / her discretion. Dialogue approach. This approach requires the creation of a psychological unit and interrelationship between the participants. As a result, creative activity such as self- activation and self-esteem increases. Ecology - study the laws of interaction of the organism with the environment. Electricity safety - a system of organizational and technical measures to protect people from harmful and harmful effects of electricity, electric arc, electromagnetic fields. Activity-oriented approach. It describes the training aimed at the formation of the person's creative qualities, the activation and intensification of the activity of the trainee, the discovery of all his abilities and capacities in the learning environment. Organization of collaborative education. Democracies, equity, educators and trainees need to focus on collaborating in subjective relationships, forming goals and activities and assessing collaborative results. The production environment is a combination of factors that affect human beings in the process of labor activity. Human activity is always the solution to the problems facing it. The rhythm of performance (as demonstrated by research and perennial surgery) is determined by the individual's personality, character, and purpose of the target. The hazardous factor in production is a factor that can cause injuries or serious health malfunctions in the workplace. The harmful factor in production is the fact that workers are exposed to work at the workplace, which can lead to illness or reduced work capacity. Accident in production - a case of business. Manufacturing sanitation is a system of tools, sanitary and hygienic and organizational measures to prevent workers from exposed to harmful production factors. Ventilation in production is a system of necessary devices for the removal of excess heat, moisture, dust, harmful gases and vapors from the rooms, and the creation of microclimate in accordance with the state standard requirement. Access Guidelines - All new entrants will be admitted to the internships of those who are enrolled in a business trip (regardless of their qualification and experience) from other companies. Occupational disease - diseases caused by the harmful effects of working conditions on the human body (chronic bronchitis, vibration disease, poisoning with various chemicals). Communication Methods: Direct interaction with readers based on operative feedback. The living environment is an aggregate of all the factors that affect human beings in the living environment. The ability to work is the ability to perform tasks that are weighted in the physical or mental work of a person. Labor protection is a system of legal, socio-economic and sanitary norms that ensures the working conditions and the safety of workers. Working conditions are a set of factors that affect the health and work ability of the workforce. Problematic education. One of the ways to activate the activity of the trainee by providing a problematic presentation of the content of education. The objective of this course is to provide an independent creative approach to the objective contradictions of scientific knowledge and ways of its solution, the formation and development of the dialectical interpretation, and their creative application to practical activities. Monitoring and Evaluation: Regular monitoring of the outcomes of the training throughout the course and in the course. At the end of the course, students will be able to evaluate their knowledge by using test assignments. Unhealthy or non-volatile energy use is primarily related to the obstruction of all human organs and the essential ingredients in the workplace. Fixed concentrations (degrees, quantities) (REC, RED, REM) - Concentrations (degrees, quantities) that do not cause changes in the course of the study or health during their 8-hour or other working day, . Reason and consequences. The conditions that lead to the occurrence of hidden threats are called the cause. Causes cause injuries, spread of infectious diseases (epidemic), environmental damage and other consequences. Sanitary and living room is a room for decking, decking and cooking for personal and special wear. Healthy lifestyle is the transition to a lifestyle, which is one of the most important and long-lasting health benefits. Damage - a violation of the physiological integrity of the human organs or skin as a result of the harmful or harmful effects of the production. Personal protective equipment means the means of protecting one employee. Personal protective equipment includes workwear, footwear, gas masks, respirators, masks, shields, protective goggles, earrings and so on. Personally-oriented learning. This training, in essence, provides for the full development of all participants of the educational process. This means that, while designing education, it does not necessarily mean the identity of a particular trainee, but primarily due to the learning objectives associated with future specialization activities. Technosphere is a region that has been biosafety in the past and has been directly or indirectly affected by technical means to further improve people's material and socio-economic needs. Safety in the environment is one of the areas of ecology. Theory of Relativity. In September 1950, Cologne, Germany, was recognized as the Life Safety Science Master in the First World Congress. Scientists used the term "risk" in their lectures, and each scientist explained this concept to himself. For ehample, V. Marshall said that "the risk is a quantitative assessment of the threat." The quantitative assessment is the ratio of the number of daily events to the probable number of days. The system is understood as communication and communication, except for one material object. Technical safety is a system of technical means of production, preventive measures and technical means of prevention. Systematic approach. Education technology should have all the features of the system: the logic of the jury, its interconnection, its integrity. Methods and means of feedback: The diagnostics of learning based on observation, blitz survey, interim and current and closing control results. Methods and techniques of teaching. The lecture (introduction, subject, visualization), problematic method, keys-stadiums, pinbord, paradoxes and methods of projects, method of practical work. Forms of organization: dialogue, multi-faceted, frontal, collective, and group- oriented learning. as well as traditional forms of instructional materials (textbooks, lecture texts) - computer and information technology. The danger is the occurrence of incidents that cause direct or indirect harm to human health. Risk Taxonomy is a science fictionalizer that classifies complex events, concepts, and classifications of people's activities. Risk quantification is the process of determining quantitative, temporal, spatial and other features that are sufficiently important for activities that aim at ensuring the safety of life. Security measures are practical, organizational, material-coercive implementation of these methods and principles. Life activity is a daily activity, recreation, and lifestyle of a person. Fire safety is to prevent the risk of fire in the object, as well as to protect the material wealth. “HAYOT FAOLIYATI XAVFSIZLIGI” FANIDAN O’ZBEK TILIDA GLOSSARIY Hayot faoliyati xavfsizligi – hayotda uchraydigan xavflarni bartaraf etish tadbirlari tizimi(bunga turli zararli, zaharli va xavfli omillar, kasb kasalliklari va baxtsiz hodisalarni bartaraf etish ham kiradi); Mehnat muhofazasi – mehnat jarayonida insonning xavfsizligini, sog‘ligi va ish qobiliyatini saqlashini ta’minlaydigan, qonunchilik hujjatlari va ularga mos ijtimoiy–iqtisodiy, texnikaviy, gigiyenik va tashkiliy tadbirlar tizimi; Mehnat muhofazasi qonunchiligi – mehnat qilish va dam olishning huquqiy meyorlari hamda ularning himoya qilinishini kafolatlovchi qonun (Bular asosan O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiya asosida ishlab chiqilgan O‘zbekiston Respublikasining mehnat Kodeksida XVI bob, 294 modda bilan ko‘rsatilgan. Korxona, tashkilotlarda mehnatni muhofaza qilish bo‘yicha XIII – bobda fikr yuritiladi); Ishlab chiqarish sanitariyasi – ishlovchilarga ishlab chiqarishdagi zararli omillar ta’sir etishining oldini oluvchi tashkiliy, gigiyenik va sanitariya-texnikaviy tadbirlar hamda vositalar tizimi(Bunda asosan korxona-tashkilotlar ishchi- xizmatchilarining o‘z sog‘liklarini saqlash, mustahkamlash yo‘lida qulay va sog‘lom mehnat sharoitlari yaratish ko‘rsatiladi); Mehnat gigiyenasi – tibbiyot fanining insonning ishlab chiqarish sharoitidagi mehnat faoliyatini o‘rganuvchi bir qismi(Bunga asoslangan holda korxona va tashkilotlarda ishlab chiqarish zararli omillarining ishlovchilarga ko‘rsatadigan ta’sirining oldini olish yuzasidan sanitariya-gigiyena va davolash tadbirlari ishlab chiqiladi; Ish joyi – ishchi uchun ishlash sharoiti yaratilgan joy, o‘rin(ish joyi maydonining minimal meyori 4,5 m2 , ish joyi hajmi 10 m3, og‘ir sharoitli ishlar uchun 30 m3 ); Xavfsizlik texnikasi – ishlovchilarga ishlab chiqarishdagi xavfli omillarning ta’sir etishining oldini oluvchi tashkiliy va texnikaviy tadbirlar hamda vositalar tizimi; Elektr xavfsizligi – ishlovchilarga ishlab chiqarishdagi elektr tokining xavfi, uning inson organizmiga ta’sirini o‘rgatuvchi va xavfni oldini oluvchi tashkiliy va texnikaviy tadbirlar hamda vositalar tizimi; Yong‘in xavfsizligi (yoki profilaktikasi) – ishlovchilarni olovdan (yong‘in va portlashdan)himoya qilishga qaratilgan texnikaviy va tashkiliy tadbirlar kompleksi; Yo‘l harakat xavfsizligi – ishlovchilarga yo‘l qoidalari, turli transport vositalaridan foydalanish qoidalari hamda harakat xavfsizligiga qaratilgan texnikaviy va tashkiliy tadbirlar tizimi; Birinchi tibbiy yordam ko‘rsatish – korxona va tashkilotlarda sodir bo‘lishi mumkin bo‘lgan baxtsiz hodisalar, jarohatlanishlar, kasbiy kasalliklar yuzaga kelgan vaqtda jarohatlanishni to‘xtatish, imkoni bo‘lsa og‘riqni to‘xtatish yoki kamaytirish uchun bajariladigan chora-tadbirlar tizimi; Mehnat vositalari – mashina, dastgoh, instrumentlar, qurollar, bino, yer, yo‘l, kanallar, energiya va boshqalar; Hayot faoliyatining optimal sharoitlari– ishchilarga yaratilgan qulay mehnat sharoitlari; Sog‘lom mehnat sharoitlari – ham ruhiy, ham fiziologik charchashga olib kelmaydigan mehnat sharoitlari; Mehnat muhofazasi bo‘yicha mehnat qonunchiligi - O‘zbekiston Respublikasining Mehnat Kodeksida mujassamlashtirilgan huquqiy meyorlar, mehnat muhofazasi, ayollar mehnati, yoshlar mehnatini muhofaza qilish, mehnat muhofazasi sohasida nazorat qilish o‘z ichiga oluvchi qonunlar; Ergonomika - mehnat muhofazasi fanining mehnat xavfsizligiga rioya qilgan holda eng yuqori mehnat unumdorligiga erishish va inson uchun eng qulay sharoit yaratish yo‘llarini qidiradigan bo‘limi; Ishlab chiqarish estetikasi – ishchining har taraflama bejirim kiyinishi, har bir yuksak did bilan bajarishi, ishlab chiqarish madaniyati - ish joyida zaruriy mikroiqlim sharoitlarini yaratish, ish joyi va ish o‘rnining tozaligi, ishchilarning qulay, ishlab chiqarish xududini obodonlashtirish, ishchi bilan rahbar xodim o‘rtasida hurmat-e’tiborli, odobli munosabat, xushmuomalalik; Mehnat muhofazasining asosiy obyekti - korxona-ishchi-ishlab chiqarish; Mehnat muhofazasining nazorat organlari – korxonadagi mehnat muhofazasi bo‘yicha qilingan ishlarni nazorat qiluvchi organlar(bunga Gosgortexnadzor(Davlat tog‘ texnik nazorat) (nadzor-nazorat), gosenergonadzor(Davlat energiya nazorati), gossannadzor(Davlat sanitariya nazorati), gospojarnadzor(Davlat yong‘in nazorati)lar kiradi); Davlat tog‘ texnik nazorat (Gosgortexnadzor) - sanoatda ishlarni xavfsiz olib borish qoidalariga amal qilinishini tekshiruvchi davlat nazorati(U o‘zining quyidagi bo‘linmalariga ega: kotlonadzor(isitish qozon nazorati) va ko‘tarish qurilmalari, tog‘-texnik, gaz inspeksiyalari va shu kabi inspeksiyalar; qurilishda yuk ko‘tarish mashinalari bilan ishlashda, bosim ostida ishlovchi qozon qurilmalari va idishlardan, bug‘ va issiq suv quvur uzatmalaridan foydalanishda, portlatish ishlarini bajarishda ishlarning xavfsiz bajarilishini nazorat qiladi). Shular bilan birga Gosgortexnadzor – O‘zbekiston Vazirlar Mahkamasi qoshidagi ishlab chiqarishda ishni xavfsiz yuritish va tog‘ nazorati bo‘yicha Davlat qo‘mitasi Davlat organi(Bu korxonalarda ruda, noruda, kimyoviy ishlab chiqarishga kiirishishdan avval xavfsizlikni to‘la nazorat qilish, qozonxona qurilma va idishlarini, ko‘tarish qurilmalari, yuqori bosimli idishlar, yuqori bosimli bug‘ va issiq suv quvurlari, tashish ishlariga bog‘liq ishlar, tabiiy va neftegazlarni saqlash va ulardan foydalanishni nazorat qiladi) Davlat texnikaviy nazorati (Gostexnadzor) - Davlat texnikaviy nazorati korxona va tashkilotlarda ishga xavfsiz kirishish maqsadida davlat tog‘ texnik nazorat (Gosgortexnadzor) va korxona ishchilari kasaba uyushmasining texnik nazorat inspeksiyalari bilan birgalikda ishlaydigan nazorat organi(Bu dastgoh, qurilmalarning xavfsiz ishlashi ustidan nazorat o‘rnatadi); Gosenergonadzor – elektr va issiqlik yordamida ishlaydigan qurilmalarga xavfsiz xizmat ko‘rsatishni ta’minlaydigan tadbirlarni amalga oshirishdagi davlat nazorati(Davlat energiya nazorati); Gossannadzor – korxona va tashkilotlar tomonidan gigiyena meyorlari, sanitariya- gigiyena va sanitariya-epidemiologiya qoidalariga rioya qilinishini tekshiruvchi Davlat sanitariya nazorati; Gospojarnadzor – yong‘in xavfsizligining yuqori darajada bo‘lishini ta’minlash ustidan nazorat qiluvchi organ(Davlat yong‘in nazorati); Mehnat muhofazasi komissiyasi – Kasaba uyushmalarining mahalliy qo‘mitalarida tuzilgan komissiya(Bu komissiyaga sex va uchastkalarning mehnat muhofazasi bo‘yicha katta jamoatchi inspektorlari hamda ishlab chiqarishni yaxshi bilgan boshqa tashabbuskor xodimlar kiritiladi. Bular korxonadagi mehnat muhofazasi bo‘yicha tekshiruvlar o‘tkazadi); Pasportizatsiya – ish joylarida yuzaga kelishi mumkin bo‘lgan zararli omillar, ish obyektida qo‘llaniladigan elektr energiyasining turi, kuchli energiya va bosimda ishlovchi qurilmalar hamda idishlar, ishchilar uchun zarur bo‘lgan xona hajmi va maydoni, ish vaqti kabilarni ro‘yxatga olish (Buni korxona bosh muhandisi, mehnat muhofazasi muhandisi, sex yoki uchastka boshlig‘i birgalikda amalga oshiradilar); Mehnat muhofazasining yillik rejasi – korxona yoki tashkilotlarda mehnat muhofazasi bo‘yicha qilinadigan ishlarning bir yilga mo‘ljallangan hajmdagi rejasi(bu rejalar korxona yoki tashkilotlarning bosh rejasiga kiritilgan bo‘lib, boshlang‘ich oy – yanvar oyining 31-kunidan kechiktirmagan holatda tasdiqlanishi shart); Hayot faoliyati xavfsizligining tashkiliy masalalari Mehnat muhofazasining to‘g‘ri tashkil etilganligining parametr (ko‘rsatkich)lari - mehnat muhofazasini tashkil etilganlik darajalarini belgilovchi ko‘rsatkichlar(Bunga quyidagilar kiradi: -mehnat muhofazasi xonasining mavjudligi; -mavjud mehnat muhofazasi xonasining jihozlanganligi; -ishchi va xizmatchi xodimlarga qulay va sog‘lom mehnat sharoiti yaratilganligi; - ish joylarida zararli moddalarning meyoriy konsentratsiyadan oshib ketmaganligi, shu bilan birga zararli omillarga qarshi chora-tadbirlarning belgilanganligi; -ishni mehnat qonunchiligi asosida tashkil etilganligi; -mehnatning ilmiy tashkil etilganligi; -sifatli mahsulotlar ishlab chiqarilishiga e’tibor berilishi; -ishning yuqori unumdorligiga e’tibor berilishi; -ishchilarning baxtsiz hodisalarga va kasb kasalligiga kamroq uchrashi; -ishchilarning moddiy manfaatdorligi yuqori bo‘lishi va hokazo); Mehnat muhofazasi muhandisi – korxona va tashkilotlarda mehnat muhofazasi bo‘yicha faoliyat olib boruvchi muhandis lavozimi(Bu lavozim ishchi va xizmatchilarning umumiy soni 50 nafar va undan ortiq bo‘lgan korxonada bo‘lib, bu lavozimga uzluksiz 3 yil va undan ortiq ish stajiga ega bo‘lgan oliy yoki o‘rta- maxsus ma’lumotli kishilar tayinlanadi); II. Ishlab chiqarish sanitariyasi Ishlab chiqarish sanitariyasi – ishlab chiqarishda ishchi organizmiga alohida texnologik jarayonlarning kasb kasalliklariga olib keluvchi zararli ta’sirlarini ogohlantiruvchi va sog‘lom mehnat gigiyenasi bilan ta’minlovchi (Ishchilarga qulay mehnat sharoitini yaratib beruvchi)sanitar texnik tadbirlar tizimi; Chang – bu qattiq yoki suyuq moddalarning havoda muallaq suzib yurishi mumkin bo‘lgan mayda zarrachasi (Ko‘pchilik adabiyotlarda – «qattiq moddaning havoda muallaq holatda bo‘la oladigan eng mayda zarrachalari chang deb ataladi» - deb ko‘rsatilgan); Tabiiy chang – ishlab chiqarishga bog‘liq bo‘lmagan holda yuzaga keladigan chang; Ishlab chiqarish changi(sun’iy chang) – ishlab chiqarish jarayonlarida yuzaga keladigan chang; Organik chang – organik moddalar hamda o‘simlik changlar; Mineral(noorganik) chang – mineral moddalar changi; Aralash chang – organik va mineral moddalardan hosil bo‘lgan aralashgan holdagi chang; Cilikoz, silikatoz kasalligi – pnevmokonioz kasalligining tarkibida kremniy Si mavjud bo‘lgan changlardan kelib chiqadigan turlari(Silikoz - ozod kremniy qo‘sh oksidi (SiO2) mavjud bo‘lgan changlar ta’siridan yuzaga keladi; Silikatoz - kremniy qo‘sh oksidining alyuminiy, magniy, temir, kalsiy bilan bog‘langan holdagi moddalarning changlari ta’siridan yuzaga keladi. Buning koallenoz, talkoz, sementoz, slyuda pnevmokoniozlari kabi turlari bor); Asbestoz kasalligi – pnevmokonioz kasalligining asbest changlaridan kelib chiqadigan turi; Antrakoz kasalligi – pnevmokonioz kasalligining ko‘mir changlaridan kelib chiqadigan turi; Sideroz kasalligi – pnevmokonioz kasalligining temir changlaridan kelib chiqadigan turi; Allergoz kasalligi – pnevmokonioz kasalligining organik changlaridan kelib chiqadigan turi; Havoni zararli moddalardan tozalash – havo tarkibidagi chang va zararli gazlarni yo‘qotish; Yonuvchi chang – yonuvchi moddaning yuqori konsentratsiyadagi changlari; Radioaktiv nurlanish – radioaktiv moddadan chiqayotgan nurlarning inson organizmiga ta’siri; Metallkonioz kasalligi – pnevmokonioz kasalligining turli xil metallar changlaridan yuzaga keladigan turi; Karbokonioz kasalligi - pnevmokonioz kasalligining tarkibida uglerod va uning birikmalarini tutgan changlar (toshko‘mir, koks, qurum, grafitlar changlari) dan hosil bo‘ladigan turi; Agressiv moddalar – inson organizmiga shiddat bilan ta’sir ko‘rsatuvchi moddalar(bular kuchli oksidlovchi, kislotali va ishqoriy turlarda bo‘lishi mumkin); Shovqin - elastik muhit zarralarining to‘lqinsimon bo‘ylama tarqaladigan tebranma harakati(Bu zararli omil turiga kirib, yoqimsiz tovush deb atalishi mumkin. Shovqinlar turlicha balandlik va to‘lqin uzunlikdagi tovushlar aralashmasidan iborat deb yuritilishi ham mumkin); Titrash - elastik muhit zarralarining ko‘ndalang to‘lqinsimon tarqaladigan tebranma harakati (Bu zararli omil turiga kiradi); Tovush intensivligi – tovush to‘lqinining 1 s vaqt ichida tovushning tarqalish yo‘nalishiga perpendikulyar bo‘lgan 1 m2 maydon orqali olib o‘tadigan tovush energiyasining joul hisobidagi miqdori Download 0.58 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|