O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta

—
0
0.
7
0
3.
7
—
0
2.
7
0
5.
7
—
0
3.
7
0
2.
8
—
0
5.
7
0
3.
2
1
—
0
2.
8
0
0.
3
1
—
0
3.
2
1
0
3.
3
1
—
0
0.
3
1
0
3.
4
1
—
0
3.
3
1
0
0.
6
1
—
0
3.
4
1
0
0.
7
1
—
0
0.
6
1
0
0.
9
1
—
0
3.
7
1
0
0.
0
2
—
0
0.
9
1
0
3.
0
2
—
0
0.
0
2
0
3.
7
—
0
3.
0
2
0
0.
7
0
3.
7
—
0
0.
7
0
5.
7
—
0
3.
7
0
2.
8
—
0
5.
7
0
3.
3
1
—
0
2.
8
0
0.
4
1
—
0
3.
3
1
0
3.
4
1
—
0
0.
4
1
0
0.
7
1
—
0
3.
4
1
0
0.
9
1
—
0
0.
7
1
0
3.
0
2
—
0
0.
9
1
0
0.
1
2
—
0
3.
0
2
0
0.
7
—
0
0.
1
2
0
0.
7
0
3.
7
—
0
0.
7
0
5.
7
—
0
3.
7
0
2.
8
—
0
5.
7
0
0.
4
1
—
0
2.
8
0
3.
4
1
—
0
0.
4
1
0
0.
5
1
—
0
3.
4
1
0
0.
7
1
—
0
0.
5
1
0
0.
9
1
—
0
0.
7
1
0
0.
1
2
—
0
3.
9
1
0
3.
1
2
—
0
0.
1
2
0
0.
7
—
0
3.
1
2
0
0.
7
0
3.
7
—
0
0.
7
0
5.
7
—
0
3.
7
0
2.
8
—
0
5.
7
0
0.
4
1
—
0
2.
8
0
0.
5
1
—
0
3.
4
1
0
0.
5
1
—
0
3.
4
1
0
0.
7
1
—
0
0.
5
1
0
0.
0
2
—
0
0.
7
1
0
3.
1
2
—
0
0.
0
2
0
3.
1
2
—
0
0.
1
2
0
0.
7
—
0
3.
1
2
0
0.
7
0
3.
7
—
0
0.
7
0
5.
7
—
0
3.
7
0
2.
8
—
0
5.
7
0
3.
4
1
—
0
2.
8
0
0.
5
1
—
0
3.
4
1
0
3.
5
1
—
0
0.
5
1
0
0.
7
1
—
0
3.
5
1
0
0.
9
1
—
0
0.
7
1
0
3.
1
2
—
0
0.
0
2
0
0.
2
2
—
0
3.
1
2
0
0.
7
—
0
0.
2
2
0
0.
7
0
3.
7
—
0
0.
7
0
5.
7
—
0
3.
7
0
2.
8
—
0
5.
7
0
3.
4
1
—
0
2.
8
0
0.
5
1
—
0
3.
4
1
0
3.
5
1
—
0
0.
5
1
0
0.
7
1
—
0
3.
5
1
0
0.
9
1
—
0
0.
7
1
0
3.
1
2
—
0
0.
0
2
0
0.
2
2
—
0
3.
1
2
0
0.
7
—
0
0.
2
2
14
-jadval
Ertalab o‘qiydigan o‘quvchilar uchun taxminiy kun tartibi (mashg‘ulotlar soat 8Ertalab o‘qiydigan o‘quvchilar uchun taxminiy kun tartibi (mashg‘ulotlar soat 8Ertalab o‘qiydigan o‘quvchilar uchun taxminiy kun tartibi (mashg‘ulotlar soat 8Ertalab o‘qiydigan o‘quvchilar uchun taxminiy kun tartibi (mashg‘ulotlar soat 8Ertalab o‘qiydigan o‘quvchilar uchun taxminiy kun tartibi (mashg‘ulotlar soat 8
3030303030
 da boshlanadi). da boshlanadi). da boshlanadi). da boshlanadi). da boshlanadi).
19 — Gigiyena
www.ziyouz.com kutubxonasi

290
I
BI
T
R
A
T
N
U
K
R
A
L
F
N
I
S
4
—
36
—
57
8
1
1
—
9
hs
ir
ut
n
a
d
u
q
y
U
v
us
,
a
yi
br
at
n
a
d
a
b
i
k
b
al
at
r
E
hs
i
ni
yi
k
,i
r
al
aj
al
o
u
m
hs
ir
it
hs
i‘
gi
y
i
n
ni
r‘
O
hs
i
hs
ar
a
q
a
g
al
i
o
a
v
at
hs
u
n
o
N
hs
i
,
hs
ir
aj
a
b
i
ni
r
al
af
i
z
a
v
y
U
hs
ir
it
hs
i‘
gi
y
i
ni
nr
‘
o
qi
h
c
o
a
v
r
al
t
ol
u‘
g
hs
a
m
ni
kr
E
hs
ir
u
y
a
d
o
v
a
h
ki
l
hs
u
T
)r
y
as
(
hs
ir
o
b
a
g
b
at
k
a
M
-
u‘
g
hs
a
m
v
u
q‘
o
i
g
a
d
b
at
k
a
M
,
hs
i
ir
a
q
hs
at
n
a
df
ni
s
,i
r
al
t
ol
.i
hs
i
t
a
o
m
aj
hs
it
y
a
q
a
g
y
U
-
hs
a
m
ni
kr
e
a
v
t
a
q
v
o
i
k
h
c
e
K
b
ot
i
k
,t
a
yi
l
o
af
yi
d
oji
(
r
al
t
ol
u‘
g
)
hs
i
hs
ar
a
q
a
g
al
i
o
,
hs
i
q‘
o
hs
ir
‘
o
k
ki
lr
a
gr
o
y
y
at
a
g
hs
it
o
Y
,
hs
al
a
z
ot
i
nl
a
z
b
a
y
o
p
,
mi
yi
k(
)
hs
i
ni
v
u
y
,
hs
it
al
l
o
m
a
hs
i
n
a
n
o
x
hs
al
x
U
0
3.
7
0
0.
8
—
0
3.
7
0
0.
9
—
0
0.
8
0
0.
1
1
—
0
0.
9
0
3.
1
1
—
0
0.
1
1
0
3.
3
1
—
0
0.
3
1
0
0.
4
1
—
0
3.
3
1
0
0.
9
1
—
0
0.
4
1
0
3.
9
1
—
0
0.
9
1
0
3.
0
2
—
0
3.
9
1
0
0.
1
2
—
0
3.
0
2
0
3.
7
—
0
3.
1
2
0
3.
7
0
0.
8
—
0
3.
7
0
0.
9
—
0
0.
8
0
3.
1
1
—
0
0.
9
0
3.
3
1
—
0
3.
1
1
0
3.
3
1
—
0
0.
3
1
0
0.
4
1
—
0
3.
3
1
0
3.
9
1
—
0
0.
4
1
0
0.
0
2
—
0
3.
9
1
0
0.
1
2
—
0
0.
0
2
0
3.
1
2
—
0
0.
1
2
0
0.
7
—
0
3.
1
2
0
3.
7
0
0.
8
—
0
3.
7
0
0.
9
—
0
0.
8
0
3.
1
1
—
0
0.
9
0
0.
3
1
—
0
3.
1
1
0
3.
3
1
—
0
0.
3
1
0
0.
4
1
—
0
3.
3
1
0
0.
0
2
—
0
0.
4
1
0
3.
0
2
—
0
0.
0
2
0
3.
1
2
—
0
3.
0
2
0
0.
2
2
—
0
3.
1
2
0
3.
7
—
0
3.
2
2
0
3.
7
0
0.
8
—
0
3.
7
0
0.
9
—
0
0.
8
0
0.
2
1
—
0
0.
9
0
0.
3
1
—
0
0.
2
1
0
3.
3
1
—
0
0.
3
1
0
0.
4
1
—
0
3.
3
1
0
0.
0
2
—
0
0.
4
1
0
3.
0
2
—
0
0.
0
2
0
0.
2
2
—
0
3.
0
2
0
3.
2
2
—
0
0.
2
2
0
3.
7
—
0
3.
2
2
0
3.
7
0
0.
8
—
0
3.
7
0
0.
9
—
0
0.
8
0
3.
1
1
—
0
0.
9
0
0.
3
1
—
0
3.
1
1
0
3.
3
1
—
0
0.
3
1
0
0.
4
1
—
0
3.
3
1
0
0.
0
2
—
0
0.
4
1
0
3.
1
2
—
0
0.
0
2
0
0.
2
2
—
0
3.
1
2
0
3.
2
2
—
0
0.
2
2
0
3.
7
—
0
0.
2
2
15
-jadval
Tushlikdan keyin o‘qiydigan o‘quvchilar uchun taxminiy kun tartibi Tushlikdan keyin o‘qiydigan o‘quvchilar uchun taxminiy kun tartibi Tushlikdan keyin o‘qiydigan o‘quvchilar uchun taxminiy kun tartibi Tushlikdan keyin o‘qiydigan o‘quvchilar uchun taxminiy kun tartibi Tushlikdan keyin o‘qiydigan o‘quvchilar uchun taxminiy kun tartibi (
mashg‘ulotlar soat 14.00 da boshlanadimashg‘ulotlar soat 14.00 da boshlanadimashg‘ulotlar soat 14.00 da boshlanadimashg‘ulotlar soat 14.00 da boshlanadimashg‘ulotlar soat 14.00 da boshlanadi)
www.ziyouz.com kutubxonasi

291
O‘quvchi qancha yosh bo‘lsa, mehnat qobiliyati tiklanishi
uchun shuncha ko‘p vaqt kerak bo‘ladi. O‘quvchining yoshiga
qarab, tungi uyqu muddatining fiziologik me’yorlari belgilangan
(16-jadval).
16-j a d v a l
Bolaning yoshiga nisbatan uyqusi
Bolaning yoshiga nisbatan uyqusi
Bolaning yoshiga nisbatan uyqusi
Bolaning yoshiga nisbatan uyqusi
Bolaning yoshiga nisbatan uyqusi
i
h
s
o
y
g
n
i
n
a
l
o
B
)
t
a
o
s
(
u
q
y
U
7
9
—
8
0
1
2
1
—
1
1
4
1
—
3
1
5
1
6
1
1
i
z
u
d
n
u
k
+
1
1
a
d
n
u
T
5
,
0
1
—
1
1
0
1
—
5
,
0
1
9
—
0
1
9
—
5
,
9
5
,
8
—
9
8
—
5
,
8
Sinfdan tashqari ish va jamoat binolarini tozalashni tushlikdan
so‘ng ochiq havoda dam olib bo‘lgandan keyin o‘tkazish kerak.
Aqliy mehnat bilan shug‘ullangandan keyin, albatta, dam ol-
ish, badantarbiya mashqlari bilan shug‘ullanish lozim (kerishish,
gavdani pastga egish, o‘tirib-turish) va hatto, uy ichida aylanib
yurish charchoqni yozib, ish qobiliyatini tiklaydi.
Dam olish kunlari va maktab ta’tillari paytida imkoni boricha
ko‘proq ochiq havoda bo‘lish, sport o‘yinlari, ekskursiyalar, sayo-
hatlar uyushtirish organizmni chiniqtiradi va aqlni peshlaydi.
Kuni uzaytirilgan sinflarda bolalar uchun mo‘ljallangan kun
tartibi o‘rta umumta’lim maktabidagidan birmuncha boshqacha-
roq tuzilishi kerak.
Kuni uzaytirilgan sinf bolalari uchun
Kuni uzaytirilgan sinf bolalari uchun
Kuni uzaytirilgan sinf bolalari uchun
Kuni uzaytirilgan sinf bolalari uchun
Kuni uzaytirilgan sinf bolalari uchun
taxminiy kun tartibi
taxminiy kun tartibi
taxminiy kun tartibi
taxminiy kun tartibi
taxminiy kun tartibi
8.30–9.00 — bolalarning  yig‘ilishi . Ertalabki gimnastika.
9 00–9.35 — ertalabki birinchi dars.
9.35–9.55 — birinchi tanaffus (serharakat o‘yinlar).
9.55–10.30 — ikkinchi dars.
10.30–10.50 — ikkinchi tanaffus, issiq ovqat bilan nonushta.
10.50–11.25 — uchinchi dars.
11.25–12.25 — dinamik mashg‘ulotlar (uyushgan serharakat
o‘yinlar, sayr, kiyimni o‘zgartirib olish uchun vaqt).
12.25–13.00— to‘rtinchi dars.
www.ziyouz.com kutubxonasi

292
13.00–13.30 — tushlik.
13.30–15.45 — uyqu.
15.30–15.45 — o‘rinni yig‘ishtirish, yuvinish.
15.45–16.20 — bolalarning qiziqishiga qarab o‘tkaziladigan
mashg‘ulotlar. Osoyishta o‘yinlar.
16.20–16.40 — kech tushlik.
16.40–18.00 — toza havoda sayr qilish. Serharakat o‘yinlar
o‘ynash.
Shanba kuni  o‘qilmaydi.
Internat maktablarning quyi sinflari tarbiyalanuvchilari uchun
sinfda o‘tkaziladigan va mustaqil mashg‘ulotlar kuniga uzog‘i bilan
4–5 soat, 5—8- sinf o‘quvchilarining mashg‘ulotlari 6,5 soat,
yuqori sinf o‘quvchilarining mashg‘ulotlari 8 soatdan oshmasligi
lozim.
Quyi sinflarda tarbiyalanuvchilar kuniga 3,5–4 soatdan, yuqo-
ri sinf o‘quvchilari 2–3 soatdan ochiq havoda bo‘lishlari kerak.
O‘QUV MASHG‘ULOÒLARI GIGIYENASI
O‘QUV MASHG‘ULOÒLARI GIGIYENASI
O‘QUV MASHG‘ULOÒLARI GIGIYENASI
O‘QUV MASHG‘ULOÒLARI GIGIYENASI
O‘QUV MASHG‘ULOÒLARI GIGIYENASI
Bola organizmining morfologik xossalari, pedagogika jarayoni
va o‘quv mashg‘ulotlari tufayli uning organizmida kuzatiladigan
o‘zgarishlar xususiyatiga qarab, maktabda o‘qishning butun dav-
rini bir necha bosqichlarga bo‘lish mumkin. 1- bosqich, bir qa-
dar, ma’lum vaqt qimirlamasdan o‘tirib, o‘qish va yozish malaka-
larini egallash bilan belgilanadi. Keyingi bosqichlarida bolalar bosh
miya po‘stlog‘i hujayralari ishtiroki hamda shartli refleks reaksi-
yalari asosida bilim oladilar.
Maktabda o‘qiy boshlagan 5–6 yashar bolalar dastlab maktab
sharoitiga o‘rganishga ancha qiynaladilar. Chunki ular o‘zlari uchun
notanish bo‘lgan yangi bolalar va kattalar jamoasiga, kun tarti-
biga, o‘qituvchining talablariga, darsda ko‘proq qimirlamasdan
o‘tirish zarurligiga asta-sekin o‘rganib, moslashib boradilar.
Birinchi sinf o‘quvchisi hali yozishga qiynaladi, yozish jarayo-
nida qo‘l panjasidagi  mayda chuvalchangsimon mushaklarga zo‘r
keladi, chunki 5–6 yoshda bu mushaklar yaxshi rivojlanmagan
bo‘ladi. Yozish paytida daftar qiyshiq qo‘yilsa, yoki o‘quvchi qiyshiq
o‘tirsa, bel mushaklari tez charchab qoladi, xatni chiroylik yoza ol-
maydi, barmoqlar qalamning uchidan 4—5 sm yuqori turishi ke-
rak (bosh, ko‘rsatkich va o‘rta) barmoqlar bilan qattiq qismasdan,
ohista ushlansa, qo‘l mushaklari charchab qolmaydi. Yozish vaqtida
daftar  bilan ko‘z orasidagi masofa 35–40 sm bo‘lmog‘i lozim.
www.ziyouz.com kutubxonasi

293
Yozish uchun, asosan, binafsha, qora, yashil siyoh yoki
pastalar tavsiya qilinadi. Qizil siyoh yoki ko‘zning sezuvchi nur-
larini kuchli ta’sirlanishi natijasida tez charchatadi.
Biroz yozgandan so‘ng  ko‘z, qo‘l, bel mushaklari, ayniqsa
kichik yoshdagi o‘quvchilarda tez charchaydi. Shuning uchun 5–6
yashar bola 5 minutgacha 7–10 yoshda 10 minutgacha, 10–12
yoshda 15 minutgacha,12–15 yoshda 20 minutgacha,15–18 yoshda
25–30 minutgacha yozishi kerak. Bu rasm va chizma ishlari uchun
taalluqli.
Ko‘zga yaqin tutib o‘qish tufayli ko‘zdagi akkomodatsiya mu-
shaklari hamda harakatlantiruvchi mushaklar zo‘riqadi.
O‘qish paytida ko‘z bilan kitob orasidagi masofa 30 sm dan
kam bo‘lmasligi kerak. Ko‘z charchab qolmasligi uchun har 20–
30 minutlik o‘qishdan so‘ng 1–2 minut tanaffus qilib, uzoq-
uzoqlarga, yashil daraxtlarga qaralsa, ko‘z ichi bosimi pasayib,
ko‘z dam oladi.
Birinchi sinf o‘quvchilarining darsga moslashishi uchun bi-
rinchi yarim yillikda darslar muddatini kamaytirish maqsadga mu-
vofiqdir. 5–6 yashar bolalarning funksional imkoniyatlariga ko‘ra
o‘quv yilining ikkinchi yarmida darslar muddati asta-sekin
qo‘shilib borishi kerak, sentabr, oktabr oylarida 30 minutli 3 ta
darsdan, noyabr, dekabrda 4 ta darsga, ikkinchi 2 yarim yillikda 35
minutlik 4 ta darsga o‘tiladi. Shunda bolaning fiziologik faoliyati va
o‘zlashtiruvchanligi butun o‘quv yili davomida bir maromda
saqlanib turadi.
O‘quv mashg‘ulotlari maktab o‘quvchilarining organizmiga
(o‘qishning boshlang‘ich davrlarida) ma’lum talablar qo‘yadi.
Shuning uchun o‘quv muddati bolalar  yoshi imkoniyatlariga
mos kelishi  zarur. Kichik yoshda ish qobiliyatli darslar boshlan-
gan vaqtdan hisoblaganda 1,5 soatdan keyin, o‘rta va katta maktab
yoshida esa 2–3 soatdan so‘ng qobiliyati pasaya boshlaydi, ayniq-
sa, 6- darsga kelib keskin pasayib ketadi.
Shu munosabat bilan darslarni qancha davom etishi o‘quv
jarayonini gigiyenik jihatdan tashkil etishning muhim omili
hisoblanadi.Jahonning turli mamlakatlarida shu jumladan, biz-
ning mamlakatimizda o‘qitish yuzasidan to‘plangan ko‘p yillik
tajriba 45 minutlik darsni eng qulay muddat deb e’tirof etadi. Bi-
roq, dars to‘g‘ri tashkil etilgan taqdirdagina bu muddat samarali
natija berishi mumkin. Psixologlarning ma’lumotlariga qaraganda,
6–10 yashar bola 20 minut  atrofida, 10–12 yashar bola 25
minut  atrofida diqqatini bir joyga to‘plab o‘tirishi mumkin. Mana
www.ziyouz.com kutubxonasi

294
shu tadqiqotlar darslarning ish turlarini almashinib turadigan
qilib, alohida tuzish zarurligini tasdiqlaydi. Bir turdagi faoliyat-
dan boshqa bir turdagi faoliyatga o‘tilganida ishda biroz to‘xtalish,
go‘yo kichik bir tanaffuslar bo‘ladi. Ba’zi darslarda bu kichik tanaf-
fuslar birmuncha  uzoqroq bo‘lishi va jismoniy hordiq lahzalari
ko‘rinishida o‘tkazilishi kerak. Mana shunday tanaffuslardan keyin
bolalarning mashg‘ulotlarga yana  bajon-u dil kirishib ketishlari
ko‘pdan-ko‘p kuzatuvlardan ma’lum.
Maktab ta’limini gigiyenik jihatdan tashkil etishda darslarning
soni katta ahamiyatga ega. Amaldagi o‘quv rejasiga muvofiq 1–3,
sinflarda kuniga 4 tadan, 4-sinfda 4–5 tadan, 5–9-sinflarda kuniga
5–6 tadan, 10–11- sinflarda 6 tadan dars o‘tish ko‘zda tutiladi.
Òa’limni to‘g‘ri tashkil etish uchun kun va hafta davomida
darslarni taqsimlash, boshqacha aytganda, dars jadvalini to‘g‘ri
tuzish juda muhim ahamiyatga ega.
Xo‘sh, maktabda darslarni tuzishda qanday gigiyena asoslari
hisobga olinishi kerak?
O‘quvchining ish qobiliyati, darslarni o‘zlashtirish darajasi ko‘p
jihatdan dars jadvalining gigiyenik talablarga muvofiq tuzilganligiga
bog‘liq. O‘zlashtirishning oson va qiyinligiga qarab, hamma fanlar
shartli ravishda juda qiyin, o‘rtacha va oson fanlarga bo‘linadi. Bi-
rinchi juda qiyin fanlarga: fizika, kimyo; o‘rtacha qiyinlikdagi fan-
larga: tarix, tabiatshunoslik, ona tili, adabiyot, geografiya; o‘z-
lashtirish oson bo‘lgan fanlarga: jismoniy tarbiya, mehnat, ashu-
la, rasm kabi fanlar kiradi. O‘qish kunining birinchi soatida,
ertalabki vaqtda yangigina o‘qishga o‘rgangan o‘quvchining miya hu-
jayralarining ish qobiliyati deyarli pastroq bo‘ladi. Shuning uchun
bu soatga o‘zlashtirilishi o‘rtacha qiyinlikdagi fanlar qo‘yilishi tavsiya
etiladi. 4-soatda esa o‘quvchilarda charchash belgilari paydo bo‘la
boshlaydi, shuning uchun dars jadvalining 4-soatiga aqliy mehnat,
chuqur fikrlash talab qilmaydigan fanlar (jismoniy tarbiya,
mehnat, rasm, ashula) qo‘yilishi ish qobiliyatining yana oshishiga
imkon beradi va nihoyat 5–6 soatlarga o‘rtacha qiyinlikdagi (tarix,
tabiatshunoslik, geografiya, ona tili va adabiyot) fanlari qo‘yilsa,
ularni o‘zlashtirish yaxshi bo‘ladi.
O‘quvchilarning o‘zlashtirishi hafta davomida ham o‘zgarib tura-
di. Dam olish kunidan keyin birinchi o‘qish kunida o‘quvchi or-
ganizmi hali ishga to‘liq safarbar qilinmagan bo‘ladi. Shuning uchun
ham qiyin fanlar iloji boricha birinchi o‘qish kuniga qo‘yilmasligi
kerak. 2–3- o‘qish kunlari organizmning ish qobiliyati eng yu-
qori darajada bo‘ladi va qiyin fanlar hamda kontrol ishlar shu
www.ziyouz.com kutubxonasi

295
kunlarda o‘tkazilgani ma’qul. 4-o‘qish  kunidan boshlab organizm-
ning ish qobiliyati pasaya boshlaydi, lekin o‘qishning 6-kuni
ko‘rsatkichlarning  deyarli pasaygani qayd qilinmaydi. O‘tgan asr-
da Kamzis o‘quvchilarda chorshanba kuni darsni  o‘zlashtirish qo-
biliyatining pasayganini aniqlagan. Lekin  bizning olimlarimizning