O`zbekiston respublikasi oliy va

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

] 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

---

 

23 

3. Suv bo’yoqda natyurmort ishlashda ranglarning o’ziga hosligi 

 

Narsani  kuzata  bilish  va  uni  tasvirlash  malakalarini      egallash  uchun  va 

tartiblik  bilan  ongli  ravishda  ish  yuritish  kerak  bo`ladi.  YOzish  va  o`qishni 

o`rgangandek qunti bilan, chidam bilan muntazam mashq qilgan kishi to`g’ri rasm 

chizishni ham o`rgana oladi.  

Tevarak  atrofimizdagi  narsalar  shakl  jihatidan  turli-tumandir.  Ularni 

tuzilishiga ko`ra shartli ravishda yassi va hajmli  narsalarga ajratish mumkin. 

Narsalarni  haqqoniy  tasvirlashda  ularning  shaklini,  tuzilishini  to`g’ri    topa 

bilishning  ahamiyati  kattadir,  chunki  narsa  rasmda  to`g’ri  ta`sir  etilmasa  u  hech 

qachon  aslida  o`xshatmaydi.  Narsani  o`ziga  qarab  rasm  chizganda  u  kishiga 

qanday  ko`rinsa,  shunday  tasvirlanadi.  Narsaning  rasmini  chizish  uchun  ularni 

chizuvchiga  nisbatan    pastroq  yoki  balandroqqa,  chaproq  yoki  o`ngroq  tomonga 

yoki  uning  chorasidga  qo`yish  mumikn.  SHuningdek  to`g’ri  burchakli  narsalarni 

masalan: kitob, jamadon, stul rasm chizuvchiga nisbatan burchak qilib qo`yish ham 

mumkin.  

Narsaning  o`ziga  qarab  rasm  chizishdan  avval  ularni  yaxshilab  kuzatish  va 

tahlil  qilish  zarur.  So`ngra  tasvirni  qog’ozga  qanday  joylashtirish  haqida  o`ylab 

olish va shundan keyingina rasm chizishga keltirish zarur. 

Narsaning  o`ziga  qarab  rasm  chizganda  quyidagi  tartibga  amal  qilinadi. 

CHiziladigan  narsani  to`g’ri  chizilmasa  hech  qachon  asliga  o`xshamaydi. 

Nnarsaning  o`ziga  qarab  rasm  chizganda  quyidagi  tartibda  amalga  oishiriladi: 

qo`yish va uni sinchiklab kuzatish, rasm chizish uchun kerakli hamma sharoitlarni 

yaratish,  rasmga  qalamni  qattiq  bosmasdan  engil  chiziqlar  bilan  chizish,  rasm 

chizganda yordachmi chiziqlardan keng foydalanish. Ish jarayonida  umumiyatdan 

bo`laklarga, bo`laklardan yani umumiylikka borish tamoyiliga rioya qilish, narsani 

uning rasmi bilan va aksincha, rasmni narsa bilan tez-tez solishtirib turish, yorug’, 

soya,  yarim  soya  va  reflekslarni  tasvirlashda  yorug’  soya  qoidalariga  amal  qilish, 

hamda  narsalarning  shaklini    proportsiya  va  o`lchov  nisbatlarini  qismlarning

 

Tabiiyki  narsalarning  o`ziga  qarab  rasmini  chizish  darsi  deganda 

---

 

24 

chizilayotgan  narsalarni  har  bir  o`quvchiga  kuzata  oladigan  holatda  shartli 

joylashtirish kerakligi tushuniladi.  

Hozirgi mavjud sinflardagi o`quvchilar o`tiradigan partalar asosan uch qator 

qilib  qo`yilgan  holatda,  agar  bitta  natryumort  sinfda  o`rnatilsa  va  buning  ustiga 

asosiy  metodik  talablarga  rioya  qilingan  holda  o`sha  natryumort  rasm  chizuvchi 

o`quvchining  ko`z  ufq  chizig’idan  balandlikdan  pastroqqa  o`rnatilgan  bo`lsa 

sinfdagi  barcha  o`quvchilar  bu  natryumortni  kuzatish  imkoniyatiga  ega 

bo`lmaydilar.    SHuning  uchun,  xozirgi  sinf  xolatidan  kelib  chiqadigan  bo`lsak, 

bunday  darslarni  tashkil  qilishda  natryumort  eng  kamida  ikki  joyga,  agar  iloji 

bo`lsa uch yoki to`rt joyga qo`shish zarur bo`ladi.  

Parta qatorlari orasiga talab qilingan balandlikka o`rnatilgan natryumortlarni  

sinfdagi o`quvchilarning kuzatishlariga ozigna bo`lsa ham qulay sharoit yaratilgan 

deb hisoblanishi mumkin. Bu usulni qo`llashdagi qo`shimcha talablar: 

Natryumort tuzish uchun kerakli bo`ladigan narsalarni  va tagliklarning etarli 

miqdorda  bo`lishini  ta`minlash  zarur  bo`lib  qoladi.  Bunda  bitta  tema  yuzasidan 

natryumort  tuzishda  har  turli  narsalardan  ham  foydalanish  mumkinmi  yo`qmi 

degan  savol  kelib  chiqadi.  Bunga  javoban  tanlangan  narsalar  eng  avvalo  shakli 

jihatidan o`tiladigan darsning asosiy temasiga mos keladigan bo`lishi shart. 

Rasm  chizmachilik  uchun  chiqarilgan  tagliklar  uch  tekislikda  bo`lib,  bu 

asosan  chizmachilik  uchun  yaratilgan.  Hozirgi  kunda  rasm  darslarida  qo`lda 

tayyorlangan  tagliklardan  foydalaniladi.  CHunki,  bunday  tagliklarni  biron 

korxonalarda chiqarish yo`lga qo`yilgan emas. 

SHuning  uchun  bunday  tagliklarni  balandlatish  va  pastlatish  mumkin 

bo`ladigan qilib maktab ustaxonasida yasatib olinsa maqsadga muvofiq bo`ladi.  

Sinfda narsnaing o`ziga qarab rasmini chizish darsining tuzilishi. 

Darsning maqsadi: O`quvchilarda tematik natryumortning umumiy ko`rinishi 

kompozitsion tuzilishi va qurilish texnikasi bilan tanishtirish. 

O`quvchilarda  sportga  bo`lgan  qiziqish  va  sport  buyumlari  shakllarini 

qalamda asosan belgilab chizish va uni rangda bo`yash  texnikasini hosil qilish. 

---

 

25 

Darsning  jihozlanishi:  O`qituvchi  uchun  uchta  bir  hildagi  tematik  ishlangan 

etapli jadvallar osib qo`yiladi.  

Doskaning  chap  tomoni  ustki  qismida  esa  ishlab  tugallagan  shakli  ilib 

qo`yiladi. 

Doskaning pastki qismi ochiq qoldiriladi. 

Darsning borishi: 

1. Tashkiliy qism  

2. O`tilgan darsni mustaxkamlash 

3.YAngi temani tushuntirish  

4.O`quvchilarning mustaqil ishlari  

5.Darsni yakunlash 

O`qituvchi sinfga kirib o`quvchilar bilan salomlashadi, davomatni aniqlaydi, 

o`tilgan  mavzuni  so`raydi,  o`quvchilarning  mustaqil  ishlarini  ko`radi  va  yangi 

mavzuni tushuntiradi.     

Bolalar siz bu kunga qadar murakkab bo`lmagan natryumortlarni chizdingiz. 

Bugungi  darsimizda    ilgargi  darslardagi  chelak,  olma,  nok  emas,  balki  bir  necha 

shakllarni  o`zida  mujassamlashtirgan,  murakkabroq  kubok,  futbol  to`pi  va  gantel 

kabilarni  rasmini  ishlaymiz.  Quyidagi  natryumort  rasmni  ishlashda  siz  ko`p 

narsalarning tasvirini ishlashni bilib olasiz. 

-Kubokka e`tibor bering, uning shakli qanday ko`rinishga ega? 

- Gantel’ qanday turibdi? 

Savollarga javoblar olingach bolalar diqqati doskaga jalb qilinadi. Jadvaldan 

natryumortni  chizish  yo`llari  hamda  uni  al’bom  varag’iga  qanday  joylashtirish 

zarurligi  tushuntiriladi.  Natryumortni  al’bom  varag’iga  vertikal  yoki  gorizantal 

joylashtirish  kerakligi  va  nima  uchunligi  isbotlab  beriladi.  CHizishda 

qo`llaniladigan asosiy va yordamchi chiziqlar o`quvchilarga o`rgatiladi. 

Bolalar  chizishga  kirishgach,  o`qituvchi  partalar  oralab  o`quvchilar  ishini 

kuzatib boradi. Tushunmagan o`quvchilarga yordam beradi.  

Natryumortga  tushayotgan  yorug’  va  soya  farqlari  chegarasi  hamda  uning 

rangini engil qilib qalamda belgilab qo`yishlarini eslatiladi. Bolalarga bugungi dars 

---

 

26 

qalam tasvirdan iborat ekanligi, kelgusi darsda ranglar bilan ishlash kerak ekanligi 

aytib  o`tiladi.  Ish  tugallanishi  oldidan  bolalarning  eng  yaxshi,  o`rtacha  ishlangan 

ishlari ajratib olinib xato va yutuqlari ko`rsatiladi. Dars oxirida naturani qiynalmay 

chizish  uchun  uyga  vazifa  qilib  narsalardan  tashkil  topgan  tematik  natryumort 

qalamda chizib kelish topshiriladi. 

O`quvchilardan  ko`rgan  narsalarining  formasini,  rangini  va  ularning 

fazodagi  holatini    ajrata  bilish, idrok  eta  bilish:  rasmning  kishi  hayotidagi  amaliy 

ahamiyatini  ko`rsatib  berish.  O`quvchilarni  mehnat  faoliyatiga  ijtimoiy-foydali 

ishga,  texnika  va  badiy  sanoat  sohasidagi    bilimga  o`rgatish,  foydalana  bilishga 

o`rgatish,  o`quvchilarni  mehnat  sevarlik,  saramjonlik-sarishtalik,  puxtalik  va 

matonat ruhida tarbiyalash. 

YUqorida  aytib  o`tilganlarga  asosan  programmada  mashg’ulotning    4  xili 

olindi: narsaning o`ziga qarab rasm chizish, mavzu asosida rasm chizish, dekorativ 

rasm chizish, badiiy asarlar reproduktsiyalarini ko`rsatish yo`li bilan tasviriy san`at 

to`g’risida suxbatlar o`tkazish.  

Narsaning o`ziga qarab rasm chizish. 

1-2  sinflarda  narsaning  o`ziga  qarab  rasmini  chizish  mashg’ulotlarida 

tanlanadigan materiallar sodda bo`lishi kerak.   

 1-3  sinf    o`quvchilari  rasm    chizishda    endigina  ko`nikma  xosil 

qilayotganlari  uchun  ulardan  narsalarning  perspektiv  qisqarishlari    talab 

qilinmaydi. 

Rasmni  chiziladigan  model  sinfdagi  xamma  o`quvchiga  yaqqol  ko`rinib 

turishi lozim  

1 va 2 sinflarda narsaning o`ziga qarab rasm chizish uchun material sifatida  

o`quvchi, o`quvchi  daftari, papka, g’ildirakcha, bayroqcha barg kabi yassi narsalar 

olinadi. Bolalar sharini esa faqat aylana chizig’ini chizdirib ishlatish mumkun.   

SHuni  unutmaslik  kerakki,  o`quvchi  papkasi  o`yinchoq  baliq  kabilarning 

rasmini  chizdirganda  ularning  qalinligini  xisobga  olinmasdan,  shartli  ravishda 

yassi deb qabul qilinmog’i lozim.  

---

 

27 

3-chi  sinfda  o`quvchilar  narsalarini  perspektiva  asosida  tasvirlashga 

o`tadilar.  Rasm  chizdirgan  xajmli  narsalar  o`quvchilarga  nisbatan  turli  xolda 

to`g’ri burchagi bilan va ufq chizig’idan pasga qo`yiladi.  

Bunda o`quvchidan narsaning, masalan, tsilindir yoki kesik konus shaklidagi  

chelakning  ufq  chizig’idan  pasdagi  xolatning  rasmini  chizishda  chelak  og’zi 

aylanasining qisqarib, oval shaklida ko`rinishini            tushunib chizishini talab 

qilinadi.  Kub  to`g’ri  burchakli  narsa  bo`lishiga  qaramasdan,  uning  rasmini  ufq 

chizig’idan.  Pastda  rasm  ishlayotgan  o`quvchiga  to`g’ridan  ko`rinadigan  qilib 

qo`yilgan  xolatda  chizilsa,  uning  ustki  yuzasi  endi  oldi  yuzasiga  o`xshab  kvadrat 

xolatda emas, balki qisqarib trapesiya shaklda ko`rinadi.  

Ustki  yuzasining  oldi  tomonidagi  burchaklari  o`tkir  burchaklarga  o`xshab 

ko`rinadi. Ko`pchilik o`quvchilar pespektiva qoidalarini yaxshi tushunmaganliklari 

uchun  biror  buyumning  masalan:  kub  yoki  kelakning  rasmini  chizayotganlarida 

uning ustki yuzalaridagi perspektiv qisqarishni to`g’ri aks ettira olmaydilar.