O‘zbekiston respublikasi oriental universiteti himoyaga tavsiya etilsin fakultet dekani X. M. Yusupova

 
2.2. XXI asr boshlarida Xitoy Xalq Respublikasi iqtisodiyotining yuksak 
taraqqiyoti 
Xitoy Xalq Respublikasi Davlat kengashining 2007-yil 26-dekabrdagi 
“Korxonalarga daromad solig‘i bilan bog‘liq imtiyozlar berishning o‘tish siyosati 
to‘g‘risidagi” qaroriga ko‘ra foyda solig‘i 2008-yilda 18 %, 2009-yilda 20 %, 
2010-yilda 22 %, 2011-yilda 24 % va 2012-yilda 25 %ga ko‘tarildi. 2012-yildan 
boshlab qat’iy 25 % qilib o‘rnatildi. Savdo, qayta ishlash va import-eksport 
faoliyati bilan shug‘ullanuvchi maxsus iqtisodiy zonalar rezidentlari uchun 
Qo‘shilgan qiymat solig‘i 17% deb belgilangan. Ammo maxsus iqtisodiy zonalar 
hududiga olib kirilayotgan texnologiya va xomashyo uchun QQS va boj 
undirilmaydi. Lekin aksiz, shaxsiy daromad solig‘i va boshqa soliq turlari 
imtiyozlardan xoli.
22
21
M.Lafasov. “Jahon tarixi (1918-2008)” darslik, “Turon Iqbol” .: Toshkent – 2010-yil, 245-bet; 
22
X.Qichqilov, M.Fayzullayeva. “Eng yangi tarix (1945-2010)” o`quv qo`llanma, “Yangi Nashr” .: Toshkent – 
2011-yil, 349-bet; 

---

20 
Bundan tashqari, maxsus iqtisodiy zonalar rezidentlari uchun soliq bilan 
bog‘liq bo‘lmagan imtiyozlar ham joriy etilgan, ular yer, suv, elektr energiyasi, 
gaz, internet, bino ijarasi kabi to‘lovlardan to‘liq yoki qisman ozod etiladi. Xitoy 
YaIMi hajmini 2014-yilda tahlil qiladigan bo‘lsak, provinsiyalar bo‘yicha 
Guangdong, Jiangsu va Shandong mos ravishda 10,6 %, 10,2 % va 9,3 % ulush 
bilan yuqori o‘rinlarni egallagan. Jadvaldagi ma’lumotlarga ko‘ra, YaIMda eng 
ko‘p ulush maxsus iqtisodiy zonalar va boshqa erkin iqtisodiy zonalar joylashgan 
Xitoyning sharqiy va janubiy qirg‘oqbo‘yi hududlariga to‘g‘ri keladi 
Yuqoridagi ma’lumotlardan ko‘rinib turibdiki, Xitoyga kiritilgan to‘g‘ridan-
to‘g‘ri xorijiy investitsiyalar hajmi o‘sish tendensiyasiga ega. Ayniqsa, 2011-2013-
yillarda eng yaxshi natija 124mlrd. AQShdoll.ni ko‘rsatgan.
23
Xitoy savdo aloqalarida maxsus iqtisodiy zonalar katta rol o‘ynaydi. 2013-
yilda ular tomonidan amalga oshirilgan savdo hajmi o‘tgan yilgiga ko‘ra 14,7% 
o‘sgan. Bunda eksport – 394,98 mlrd. AQSh doll. (+13,6 %)ni, import esa – 
304,85 mlrd. AQSh doll. (+16,2 %)ni tashkil etgan.
1990-2011-yillarda xorijiy investitsiyalar ishtirokidagi korxonalar sanoat 
mahsulotlarining Xitoy jami ishlab chiqarishidagi ulushi Xitoyda xorijiy 
investitsiyalar ishtirokidagi korxonalar sanoatning asosiy ulushini egallaydi. U 
1990-2011-yillar davomida 2,3 %dan 25,9 %ga ko‘tarilgan hamda ushbu 
sohaning YaIMdagi ulushi ham sezilarli darajada o‘sganligini ko‘rishimiz
mumkin.
2013-yilda xorijiy investitsiyalar ishtirokidagi korxonalar Xitoy umumiy
eksportining 47,3 % va importining 44,8 %ini tashkil etgan. Ular yuqori
texnologiyalar eksportida ham muhim rol o‘ynaydi. 2002-2010-yillarda xorijiy
investitsiyalar ishtirokidagi korxonalar tomonidan yuqori texnologiyalar eksporti
79 %dan 82 %ga ko‘tarildi.
Xitoyda iqtisodiy islohotlar natijasida keng qamrovli iqtisodiy o'zgarishlar 
amalga oshirildi. Taqqoslash iqtisodiy holat 1978 va 2014-yillarda bunday 
o‘zgarishlarni yaqqol ko‘rishimiz mumkin va u asosan quyidagi jihatlarda 
23
S.B.Djabborova. “Xitoy iqtisodiyoti” o`quv qo’llanma, III qism .: Toshkent – 2011-yil, 6-bet; 

---

21 
namoyon bo‘lmoqda: iqtisodiyotning importga yo‘naltirilgan modeldan eksportga 
yo‘naltirilgan modelga o‘tishi; “ishlab chiqarish” modelidan “ishlab chiqarish-
xizmat ko‘rsatish sohasi” modeliga o‘tish; virtual iqtisodiyotning jadal rivojlanishi. 
Iqtisodiyotning importga yo'naltirilgan modeldan eksportga yo'naltirilgan modelga 
o'tishi: 1978 yilda Xitoyning iqtisodiy faoliyati asosan Xitoy ichida, 2014-yilda esa 
deyarli barcha muhim yo'nalishlar bilan cheklandi. 
iqtisodiy faoliyat
 jahon 
iqtisodiyoti bilan bog‘liq. Bu oʻtish koʻp jihatlarda namoyon boʻladi: 1978-yilda 
“islohot va ochilish” siyosati boshlanganidan soʻng, Xitoyga chetdan koʻp 
miqdorda texnik jihozlar olib kirildi va tashqi savdo defitsiti 1,14 milliard dollarni 
tashkil etdi.
Uzoq vaqt davomida Xitoy. defitsitni boshdan kechirdi 
xorijiy valyuta
, 
2014-yilda esa Xitoyning valyuta zaxiralari 3,843 trillion dollarni tashkil qildi. 
Va 
faol balans
 savdo balansi – 222,56 mlrd. Shu bilan birga, eksport va importning 
umumiy hajmi 20,64 milliard dollardan oshdi. 1978-yilda 4,303 trln. 2014-yilda. 
Bundan tashqari, import va eksportning tovar tarkibi ham o'zgardi. 1978-yilda 
qishloq xo'jaligi mahsulotlari va qayta ishlangan qo'shimcha mahsulotlar 
eksportning asosiy qismini egallab, umumiy eksportning 62,6% ni tashkil etdi. 
Asosiy import tovarlari esa ishlab chiqarish vositalari (poʻlat, kimyoviy oʻgʻit, 
qogʻoz va boshqalar) boʻlib, 81,4% ni egallaydi. 2014-yilda esa qishloq xo‘jaligi 
mahsulotlarining eksport aylanmasidagi ulushi esa 2,8 foizga kamaydi, qolgan 
barcha 
tovarlar 
sanoat 
foydalanish
. 
Muayyan 
import-eksport 
tovarlarini 
solishtirganda, Kiai allaqachon qishloq xo'jaligi mamlakatidan sanoat mamlakatiga 
aylangan degan xulosaga kelish mumkin. 
Aytish mumkinki, XXI asrning boshida Xitoy allaqachon o'tishni amalga 
oshirgan 
rejalashtirilgan iqtisodiyot
 sotsialistik bozor iqtisodiyotiga. Islohotlarning 
asosiy xususiyati bozorga bosqichma-bosqich o'tishdir. Sekin-asta yondashuv 
institutsional disfunktsiyalarning oldini olishga imkon berdi. 30 yil davomida 
iqtisodiy islohot o‘z oldiga qo‘ygan vazifalarni bajardi. 1978-yildan beri Xitoyda 
jadal iqtisodiy o'sish kuzatildi, yalpi ichki mahsulotning o'rtacha o'sish sur'ati 
1979-yildan 2014-yilgacha 9,7% va 2001-yildan 2014-yilgacha 9,8% ni tashkil 

---

22 
etdi. Aholining farovonlik darajasi muttasil oshib bormoqda. 2014-yilda shahar 
aholisining jon boshiga real daromadi 29 381 yuanga yetdi va o'rtacha o'sish sur'ati 
1979-yildan 2014-yilgacha 7,4% va 2001 yildan 2014-yilgacha 9,2% ni tashkil 
etdi. 2014-yilda qishloq aholisining jon boshiga sof daromadi 9 892 yuanga etdi. 
va o'rtacha 1979-yildan 2014 yilgacha o'sish sur'ati 7,6%, 2001-yildan 2014-
yilgacha - 7,9%. Bu davrda iqtisodiy tuzilmada islohotlar amalga oshirildi. 
Narxlarni erkinlashtirish, tashqi savdoni liberallashtirish, mulk islohoti va agrar 
islohotlar shular jumlasidandir.
Iqtisodiy islohotlar natijasida Xitoy jahon savdosida muhim o‘rin tutadi. 
Hozirgi vaqtda Xitoyda ishlab chiqarish sanoati rivojlangan. Xitoy esa elektronika, 
kompyuterlar, axborot uskunalari va boshqalar kabi ko'plab zamonaviy 
texnologiyalarni ishlab chiqarish bo'yicha dunyoda etakchi hisoblanadi. Ammo 
ikkinchi tomondan, bugungi sotsialistik bozor iqtisodiyoti mukammallikdan yiroq. 
Davlat korxonasini isloh qilish va 
moliyaviy islohot
 yutuqlarga erishildi, ammo 
islohotlarni har tomonlama chuqurlashtirish hali ham talab etiladi. Bundan 
tashqari, iqtisodiy o'sish jarayonida Xitoyning iqtisodiy islohotlarini tahlil qilganda 
e'tibordan chetda qoldirib bo'lmaydigan ijtimoiy-iqtisodiy muammolar paydo 
bo'ldi.
24