O‘zbekiston respublikasi oriental universiteti himoyaga tavsiya etilsin fakultet dekani X. M. Yusupova

Kurs ishining obyekti sifatida Xitoy Xalq Respublikasi hayotidagi ijtimoiy 
o'zgarishlar va uning iqtisodiy islohotiga hamroh bo'lgan ijtimoiy muammolar 
belgilab olindi. 
1
V.Q.Furayev. “Eng yangi tarix 1939-1988)” darslik, “O`qituvchi” .: Toshkent – 1990; 
2
M.Lafasov. “Jahon tarixi (1918-2008)” darslik, “Turon Iqbol” .: Toshkent – 2010 M.Lafasov. “Jahon tarixi (1918-
2008)” darslik, “Turon Iqbol” .: Toshkent – 2010; 
3
E.Z.Nuriddinov, X.Qichqilov. “Eng yangi tarix (1989-2008)” o`quv darslik .: Toshkent – 2010; 
4
S.B.Djabborovna. “Xitoy iqtisodiyoti” o`quv qo’llanma, III qism .: Toshkent – 2011; 
5
X.Qichqilov, M.Fayzullayeva. “Eng yangi tarix (1945-2010)” o`quv qo`llanma, “Yangi Nashr” .: Toshkent – 2011; 
6
Q.Najmiddinov. “Mao Szedun – Xitoy kommunizmi asoschisi” ilmiy ish .: Namangan – 2022; 

---

5 
Kurs ishining predmetini jahon tarixining eng yangi davriga xususan 
Xitoy Xalq respublikasining XX asr oxiri va XXI asr boshlaridagi iqtisodiy 
taraqqiyotida amalga oshirilgan ishlar, chora-tadbirlar faoliyati tashkil etadi.
Kurs ishining tuzulishi: Xitoy Xalq Respublikasining 1980-2020 yillardagi 
iqtisodiy rivojlanishi. “Xitoy sotsializmi” mavzusidagi ushbu kurs ishi, kirish 
qismi, asosiy qismdagi 2 bob va 5 paragraf, xulosa, foydalanilgan adabiyotlar va 
ilovalar ro'yxatidan iborat. 

---

6 
I BOB. XX ASRNING IKKINCHI YARMIDA XITOY XALQ 
RESPUBLIKASI HAYOTIDAGI IQTISODIY O`ZGARISHLAR 
1.1. Mao Szedun faoliyatiga nazar va iqtisodiyotdagi ''Katta sakrash'' 
dasturining mazmun mohiyati 
Mao Szedun boshchiligidagi Xitoy Kommunistik Partiyasi hokimiyatni to‘la 
egallagach, 1949-yilning 1-oktabrida Xitoy Xalq Respublikasi tashkil etildi. Xitoy 
Kommunistik Partiyasi mamlakatda sotsializm qurilishini e’lon qildi. 1950-yil 30-
iyundagi qonun asosidagi islohot natijasida katta yer egaligi tugatildi.
7
Dehqonlarning 47 mln ga yer bo‘lib berildi. 1956-yilgacha qishloq xo‘jaligi 
shirkatlari tuzildi. Bir vaqtning o‘zida mamlakatda industrlashtirish ham boshlandi. 
Bu borada SSSR Xitoy Xalq Respublikasiga katta yordam ko‘rsatdi. Uning 
yordami bilan 250 dan ortiq yirik sanoat korxonalari qurildi. Xitoy Xalq 
Respublikasida ham xalq xo‘jaligi, SSSRda bo‘lgani kabi, besh yillik rejalar 
asosida rivojlana boshladi.
1953-1957-yillarda birinchi besh yillik rejani bajarish uchun kurash bordi. 
Bu reja muvaffaqiyatli bajarildi. Bu muvaffaqiyat Xitoy Kommunistik Partiyasi 
rahbariyatini ruhlantirib yubordi. Barcha kommunistik partiyalarga xos bo‘lgan 
xomxayollik Xitoy Kommunistik Partiyasi rahbariyatini (Mao Szedun 
boshchiligidagi) ham chetlab o‘tmadi. 1957-yil Mao shiori “Mayli, yuzlab gullar 
yashnasin, mayli, turli dunyoqarashlarning minglab maktablari raqobat qilsinlar” 
so`zlari bo`lgan “Yuzlab gullar yashnasin” harakatining tashabbuskori bo`ldi. U 
ijod ahli tomonidan partiyaning,uning siyosiy rahbarlik hamda boshqaruvchilik 
uslublarining qo`rqmasdan tanqid qilinishini ma`qullardi. Avvaldan shunday 
o`ylab qo`yilganmi yoki shunchaki tanqidning dushmanona ohangidan 
qo`rqqanidanmi,tez orada Mao kuchayib borayotgan “Yuzta gul” harakatini 
“boshqacha fikrlovchilar”ga tomon burib yubordi va o`z vaqtida Stalin kabi o`z 
shaxsiga sig`inishni yaratishga kirishdi. Shuning bilan birgalikda dehqonlarga 
qarshi zarbani berishni yangidan boshladi,ularni xususiy mulkni to`liq yo`q 
7
M.Lafasov. “Jahon tarixi (1918-2008)” darslik, “Turon Iqbol” .: Toshkent – 2010-yil, 243-bet; 

---

7 
qilishga,tovar ishlab chiqarishni yo`qotishga va xalq kommunalari tuzishga 
chaqirdi.
1958-yilda Xitoy Kommunistik Partiyasi «Katta sakrash» deb atalgan (1958-
1962) yangi bosh yo‘lni tasdiqladi. U maqsadi butun mamlakat miqyosida 
sanoatlashtirishni tezlashtirish bo`lgan “Katta sakrash” dasturini nashr ettirdi. 
Partiya syezdlarida “Uch yillik qattiq mehnat va o`n ming yillik rohat qilish” yoki 
“o`n besh yil ichida Angliyani eng muhim sanoat mahsulotlari hajmi bo`yicha 
quvib o`tish undan o`zib ketish” singari Xitoydagi ishlarning real holatiga mos 
kelmaydigan va obyektiv iqtisodiy qonunlarga suyanmaydigan shiorlar ilgari 
surilardi. Uning mazmuni iqtisodiy taraqqiyotni jadallashtirish, kata sakrashni 
amalga oshirish va kommunistik jamiyat qurishdan iborat edi.
«Insoniyatning baxtli kelajagi», deb e’lon qilingan kommunizmni qurishning 
asosiy vositasi haq to‘lanmaydigan mehnat bo‘lishi zarur edi. Bu narsa «uch yillik 
qattiq mehnat – o‘n ming yillik baxt-saodat» shiori ostida o‘tishi kerak edi. 
Qishloq xo‘jaligi shirkatlari o‘rniga o‘rtacha 20 ming dehqonni birlashtirgan xalq 
kommunalari tuzildi. Unda hamma narsa umumiylashtirildi. Mahsulotni hammaga 
baravar taqsimlash tamoyili joriy etildi. Sanoat 6,5 baravar, qishloq xo‘jaligi 2,5 
baravar o‘sishi mo‘ljallandi. Dehqon mehnati qattiq tartibga bo‘ysundirildi. Ular 
ishga saf tortgan holda borardilar.
8
1958-yilning 
oxirlaridayoq 
“Katta 
sakrash” 
va 
“Qishloqni 
kommunalashtirish” siyosati boshi berk ko`chaga kirib qolganligining belgilari 
paydo bo`la boshladi. Shunga qaramasdan , Mao o`jarlik bilan belgilangan yo`lni 
davom ettirardi. “Katta sakrash” ning yanglishishlari va xatolari Xitoy Xalq 
Respublikasi xalq xo`jaligidagi og`ir ahvolning sababchisi bo`ldi. Sanoatda jiddiy 
nomutanosiblik paydo bo`ldi, inflatsiya kuchaydi, xalqning hayot darajasi keskin 
pasaydi. Qishloq xo`jalik va sanoat maxsulotlari hajmi keskin qisqara boshladi. 
Mamlakatda don yetishmas edi. Buning barchasi mamuriy xo`jaliksiz va yomon 
tabiiy sharoitlar bilan birlashib umumxalq ochligini keltirib chiqardi. Hatto, ayrim 
8
Q.Najmiddinov. “Mao Szedun – Xitoy kommunizmi asoschisi” ilmiy ish .: Namangan – 2022yil, 7-bet; 

---

8 
hududlarda ocharchilik ham boshlandi. Sanoat ishlab chiqarishi ham pasaydi. Shu 
tariqa iqtisodiy inqiroz yuz berdi.
9
Oqibatda Mao Szedun siyosatiga qarshi muxolifat vujudga keldi. U Mao 
Szedun siyosatini qattiq tanqid qila boshladi. Bunga javoban Mao Szedun qatag‘on 
siyosatini qo‘lladi. Bu siyosat Xitoy tarixiga, «buyuk proletar madaniy inqilobi» 
nomi bilan kirgan. 1966-yildan boshlangan va 1976-yilgacha davom etgan 
«Madaniy inqilob», aslida, jamiyatdagi Mao Szedun siyosatiga qarshi kuchlarni 
amalda yo‘q qilishni anglatar edi. “Madaniy inqilob”ning birinchi bosqichi 1966-
1969-yillarda bo`lib o`tdi. Bu inqilobning eng faol va vayron qiluvchi bosqichi 
bo`ldi. Harakatning boshlanishi uchun asosiy sabab 1965-yilda chop etilgan Yao 
Venyunning “Xay Juyning mansabdan tushirilishi” tarixiy dramasining yangi 
tahriri haqidagi maqolasi bo`ldi.
10
Pyesa mashhur Xitoy tarixchisi, Pekin 
hokimining o`rinbosari U. Xan tomonidan yozilgandi. U o`z dramasida o`rta 
asrlardagi Xitoy hayotidan bir ko`rinishni tasvirlayotganida go`yoki 1959-yili 
Xitoy Xalq Respublikasidagi “Katta sakrash” ga va xalq kommunalariga salbiy 
baho bergan Xitoy Xalq Respublikasining sobiq mudofaa vaziri Pen Dexuaning 
quvg`in qilinishi va mansabdan ozod etilishi adolatsizlik ekanligiga sha`ma 
qilganlikda ayblangan edi. Pyesa maqolada “antisotsialistik zaharli o`t” deb 
nomlandi. Buning oqibatida ko‘plab partiya, davlat va harbiy kadrlar qatag‘on 
qilindi. Xitoy chuqur iqtisodiy va siyosiy inqirozni boshdan kechira boshladi. 
«Xunveybin» lardan 100 mln ga yaqin kishi jabr ko‘rdi. Mamlakat 500 mlrd yuan 
zarar ko‘rdi. Mamlakatdagi hayot izdan chiqqan, iqtisodga juda og`ir ziyon 
yetkazilgan, yuz minglab Xitoy Kommunistik Partiyasi a`zolari jazoga tortilgan, 
ziyolilarni ta`qib qilish kuchaygan edi.
“Madaniy inqilob” yillarida “To`rtlik ishi” bo`yicha tergov xulosasida, Xitoy 
Kommunistik Partiyasi Markaziy Komitetining, turli toifadagi jamoat xavfsizligi 
organlari, prokuratura,sud,armiya, tashviqot organlarining rahbar xodimlaridan 
juda ko`pchiligi quvg`in qilingan va yo`qotilgan”. “To`rtlik” va Lin Byaoning 
9
E.Z.Nuriddinov, X.Qichqilov. “Eng yangi tarix (1989-2008)” darslik .: Toshkent – 2010-yil, 143-bet; 
10
X.Qichqilov, M.Fayzullayeva. “Eng yangi tarix (1945-2010)” o`quv qo`llanma, “Yangi Nashr” .: Toshkent – 
2011-yil, 239-bet; 

---

9 
hujjatlariga ko`ra, umumiy hisobda 727 mingdan ko`proq kishi qurbon bo`lgan, 
ulardan 34 mingdan ortig`i “o`lishga majbur qilingan”.
11
Rasmiy Xitoy hujjatlariga ko`ra, “madaniy inqilob” yillarida jabr 
ko`rganlarning umumiy soni 100 millionga yaqin kishini tashkil qilgan. Terror 
to`lqini 1976-yilning 9-sentabrida to`xtab qoldi, chunki shu kuni Mao Szedun 
vafot etdi. Uning merosxo`rlari darhol jazoga duchor qilindilar. Szyan Sin va uning 
“to`rtlar bandasi” deb atalgan eng yaqin safdoshlari qamoqqa olindi. Maoning 
raislik lavozimiga sinchiklab tanlangan vorisi Chjao Gofenni,hukumat mo`tadillar 
nazorati ostiga o`tishi bilanoq, ichki partiya doirasidan haydab yubordilar. 
“Madaniy inqilob” o`zida qarama-qarshiliklarning ajoyib aralashmasini aks 
ettirardi. “Yuzta gul” harakatidagidek uning ham asosiy tamoyillarini tanqid qilish, 
hokimiyatga ega bo`lgan kishilarning sofligiga shubha bilan qarash va “norozlik 
huquqi” qoidasi edi. Lekin, baribir uning maqsadi shaxsga sig`inishni – hamma 
joyda siymosi savlat to`kib turgan Mao Szedunning shaxsiga va g`oyalariga 
sadoqatni yaratish hamda mustahkamlash bo`lgan. Mao Szedun yozgan “Sitatalar” 
– kichkina qizil kitobchani har bir xitoylik erkak va ayol va bolaning qo`lida 
ko`rish mumkin edi.
Shunday bo`lsa ham, Maoning vafotidan keyin bir necha yil o`tmasdanoq 
Xitoy kommunistik partiyasi, Maoning inqilob tashabbuskori sifatidagi obro`yini 
o`rniga qo`ygan holda,”madaniy inqilob”ni haddan oshiq terrorlar uchun, shu 
jumladan Maoning shaxsiga sajda qilganlik uchun ham qoraladi.