O‘zbekiston respublikasi qishloq va suv xo‘jaligi vazirligi andijon qishloq xo‘jalik instituti

2.3. Izopren va vinilatsetilen asosida to'yinmagan uglevodorodlarni olish.
Alkenlar tabiiy va yo’ldosh gaz, neft va neftni qayta ishlash vaqtida chiqadigan gaz tarkibida uchraydi. Alkenlar quydagi usullar bilan olinadi.

1. 
   Alkenlarning quyi molekulyar gomologlari (etilen, propilen va butilen) sanoatda neftni qayta ishlash (krekinglash) jarayonida hosil bo’ladi. Shuningdek ular yog’och va toshko’mirni quruq haydaganda chiqadigan gazlarni bosim ostida haydaganda ham hosil bo’ladi. Ammo bunday usullar bilan alkenlar olish texnika ehtiyojini qondirmaydi, shu sababli alkenlar texnikada alkanlarni yuqori temperaturada (300 – 600^o) katalizator ishtirokida degidrogenlab ko’p miqdorda olinadi.
   

Masalan :

C_nH_2n+2 C_nH_2n + H₂

Alkanlarni krekinglab :

2. 
   To’yingan spirtlarni degidrogenlab (suv ajratib) ham olinadi:
   

Spirtlarni degidratlanishi ularning tabiatiga bog’liq bo’lib uchlamchi spirtlar oson degidratlanadi.

Spirtlardan suvni ajratish Zaytsev qoidasi bo’yicha ya’ni godroksil gruppaga birikadigan vodorod atomi kam gidrogenlangan uglerod atomidan ajraladi.

Bu holatga bug’ fazali degidratlanish deyiladi, chunki jarayon 340 – 400^oCda olib boriladi.

3. 
   O’ziga suvni tortib oluvchilar (H₂SO₄, H₃PO₄, CuSO₄, ZnCl₂)ishtirokida etilen qatori uglevodorodlarini olish mumkin. Sulfat kislota ishtirokida spirtlar 140 ^o C gacha qizdirilganda dastlab etil sulfat murakkab efiri hosil bo’ladi. Keyin reaksion aralashma 160 – 170 ^o C gacha qizdirilganda efir va sulfat kislotaga va to’yinmagan uglevodorodga parchalanadi :
   

Bu holatga suyuq fazali degidratlanish deyiladi.

4. 
   Monogalogenli to’yingan uglevodorodga KOH yoki NaOH ning spirtli eritmasini ta’sir etiitrib to’yinmagan uglevodorodni olish mumkin.
   

Bu reaksiyada oddiy efir ham hosil bo’lishi mumkin. Masalan:

C₂H₅Cl + KOH → C₂H₅OK + H₂O

C₂H₅Cl + KOC₂H₅ →C₂H₅OC₂H₅ + KCl

Dietil efiri

Shu sababli to’yinmagan uglevodorod olishda o’yuvchi kaliy va o’yuvchi natriyning kukuni ishlatiladi.

5. 
   Yonma - yon turgan uglerod atomlariga digalogenli birikmalarga Zn yoki Mg kukuni ta’sir ettirilganda sof holdagi olefinlar olinadi:
   

6. 
   Asetilen qatori uglevodorodlarini katalizator ishtirokida gidrogenlab olefinlar olinadi:
   

Germaniyada etilen sanoat miqyosida shu usulda olinadi.

Laborotoriyada olefinlar olishning keng qo’llaniladigan usuli sirka kislota efirlarini 400 – 500 ^o C da piroliz qilish usulidir.