O’zbekiston respublikasi qishloq va suv xo’jaligi
Qishloq xo’jaligida foydaning taqsimlanishi holati
Download 270.83 Kb. Pdf ko'rish
|
qishloq xojaligida foydaning shakllanishi va taqsimlanishi
|
2.4. Qishloq xo’jaligida foydaning taqsimlanishi holati
Bozor iqtisodiyoti sharoitida foyda korxona xo’jalik faoliyati yakunlarini xaraktirlovchi muxim iqtisodiy ko’rsatgichlardir. Foyda - korxonaning moliyaviy natijalarida asosiy ko’rsatkichdir. Chunki foyda korxonaning daromadlarini xarajatlaridan ortiq ( ko’p ) bo’lgan qismini ifodalaydi. PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com 32 Foydani taqsimlash va foydalanishda, uning rag’batlantiruvchi funksiyadan oqilona foydalanish korxonlarni erkin raqobat sharoitida bir maromda faoliyat ko’rsatishda muhm o’rin o’ynaydi. Shu bilan birga foyda korxonalarni moliyaviy resurslarini tashkil etishda asosiy manbalardan biridir. Foydaning yuqorida ko’rib o’tgan ahamiyati mikroiqtisodiyot (korxona) darajasida bo’lib, agar uni makroiqtisodiyot darajasida olib qaraydigan bo’lsak, byudjet daromadlarini shakillanishining asosiy manbalaridan biridir. Bozor munosabatlari sharoitida har qanday tadbirkorlik faoliyatining asosiy maqsadi foyda olish va moliya-xo’jalik faoliyati natijalari bo’yicha biznes ishtirokchilarini moddiy manfatdorligini taminlashdir. Foydani maksimal darajada ko’paytirish har bir korxona faoliatining asosiy vazifalaridan biri hisoblanadi. Foydaning hajmiga korxona moliyaviy xo’jalik faoliyatining obyektiv va subyektiv omillari tasir ko’rsatadi. Obyektiv omillariga: Korxona iste’mol qiladigan material va energetek resurslarning bahosi, amortizasiya ajratmalarning me’yori, bozor kon’yukturasi kiradi.
Subyektiv omillarga: Tadbirkor faoliyatini boshqarishni tashkiliy - texnik darajasi ishlab chiqarilayotgan maxsulotning raqobatbardoshligini mahsulot ishlab chiqarish va sotish xarajatlari, tayyor mahsulotni sotish bahosi darajasi kiradi.
Korxonanalarda olinadigan foydani ko’paytirishga ishlab chiqarishni boshqarish va tashkil etish, ishlab chiqarilayotgan mahsulot tannarxi, sifati, sotish bahosi mahsulot hajmiga ta’sir qilib, bularni asosiy qismi korxonaning o’ziga, uning boshqaruvchilari mahorat va bilim darajasiga bog’liq bo’ladi. Foyda turli xil ehtiyojlarni qondirishda asosiy moliyalashtiruvchi manba hisoblanadi. Shuning uchun foydani to’g’ri tashkil etish lozim. Chunki foydani taqsimlashda davlat, korxona va ishlovchlarning manfatlari bo’lib ushbu manfatlarni uyg’unlashtirish muammosi doimo mavjud. PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com
33 Agar yalpi foydani, ya’ni korxona daromadlarining xarajatlaridan ortiq qismini olib qaraydigan bo’lsak, ya’ni foyda quyidagicha taqsimlanadi. 1. Davlat byudjeti oldidagi majburiyatlarni bajarishiga. 2. Xo’jalik yurutuvchi subyekt ixtyorida qoladigan foyda, istemol va jamg’armalarga taqsimlanishi. Korxonanalar olgan foydasi bo’yicha byudjet oldidagi majburiyatlarni foydalanish uchun daromad (foyda)dan soliq to’laydi, infratuzilmani rivojlantirish solig’ini to’laydi . Foyda solig’i va boshqa faoliyatdan byudjetga to’laydigan soliq va yig’imlarni to’lagandan so’ng qolgan qismi sof foyda bo’lib xo’jalik yurutuvchi subekt ixtiyorida qoladigan sof foydani va undan foydalanishni korxonaning mulk shakli va xo’jalik yuritish shakliga bog’liq bo’ladi. Sof foydani taqsimlash amaldagi meyoriy xo’jjatlarga mos holda korxonanalarning nizomida belgilab qo’yiladi. Ammo korxona xususiy bo’lsa sof foyda jamg’arma va istemol fondlariga bo’linadi. Korxona aksionerlik jamiyati bo’lsa, aksionerlarning umumiy yig’ilishi qaroriga asosan, agar xo’jaligi bo’lsa, xo’jalik a’zolarining umumiy yig’ilishi qaroriga asosan taqsimlanadi. Mamlakatimizda hozirgi kunda mahsulot (ish xizmat)lar ishlab chiqarish va sotish xarajatlari tarkibi hamda moliyaviy natijalarni shakllantirish to’g’risidagi nizomga asosan moliyaviy natijalarning soliq to’languncha qadar natija ko’rsatgichi bo’yicha olingan foyda taqsimlanadi . Iqtisodiyotni erkinlashtirish sharoitida foyda o’z ahamiyatini yo’qotmaydi. Barcha xo’jalik yurituvchi subyektlar uchun faoliyatni baholovchi asosiy mezon bo’lib qoladi. Foydaning balans (umumiy) hisob-kitob va qoldiq shakllari mavjud. Balans (umumiy foyda) bu mahsulot sotishdan tushgan tushumdan uni ishlab chiqarish va sotish uchun ketgan xarajatlarni chegirib tashlangan qismiga yordamchi faoliyat evaziga olingan daromad, ortiqcha vositalarni sotish evaziga PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com 34 tushgan tushumlar va boshqa noishlab chiqarish faoliyati daromadlarining yig’indisiga aytiladi. Hisob-kitob foydasi, ko’pchilik hollarda korxona ixtiyoriga qolgan foyda ham deb yuritiladi. Uning iqtisodiy mazmuni bu balans (umumiy) foydadan byudjet to’lovlari (birinchi navbatda to’lovlar)ni chegirib tashlash orqali aniqlanadi. Hisob-kitob foydasi korxona Nizomiga ko’ra umumiy yig’ilish qarori bilan taqsimlanadi. Korxona ixtiyoriga qoldirilgan foydaning umumiy yig’imi mustaqil ravishda foydalanadi. Bu foyda evaziga quyidagi fondlar tashkil etilishi mumkin: −
−
amortizasiya fondi; −
ishlab chiqarishni rivojlantirish va fan texnika taraqqiyoti fondi; −
dvidendlarga ajratma; −
boshqa fondlar. Korxona Nizomi va normativ xujjatlarida fondlar tizimining soni va foydaning maqsadlari aks ettiriladi. Bozor iqtisodiyoti sharoitida zahira fondi majburiy hisoblanadi. Qolgan fondlarni tashkil etish tartibi va ulardan foydalanish ta’sis xujjatlarida aks ettiriladi. Zahira fondi balans foydadan soliqqa tortilgunga qadar qismidan tashkil topadi. Zahira fondiga uning miqdori ustav fondining 25 foizga yetgunga qadar ajratib boriladi. Yillik ajratma miqdori ta’sis xujjatlarida belgilangan tartib bo’yicha hisoblanadi. Asosiy zahira fondiga ajratma korxonaning birinchi faoliyat ko’rsata boshlagan yilidan boshlab amalga oshiriladi, chunki belgilangan foyda darajasiga erishgunga qadar bir ikki yilga davlat byudjeti to’lovlaridan ozod etiladi. Amaliyotda zahira fondi korxonaning Nizomi va ta’sis xujjatlarida ko’rsatilgan maqsadlarda foydalaniladi. Bundan tashqari ta’sis xujjatlarida sarflangan mablag’larni o’rnini qoplash ko’rsatilgan bo’lishi shart. PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com
35 Amortizasiya fondi - mahsulot tannarxining tarkibiga kiritilgan amortizasiya ajratmalari hisobiga tashkil etiladi. Korxonalarning Nizom va ta’sis xujjatlarida alohida shartlar ko’rsatilmagan bo’lsa, xarakatdagi oddiy korxona kabi ajratmalar ajratib boriladi. Agar amortizasiya ajratmasi mustaqil aniqlanadigan bo’lsa, ta’sis xujjatlariga tegishli mulkga oid amortizasiya ajratilishi Nizomi va uning aniqlash usuli qo’shib qo’yilishi shart. Amortizasiya ajratmasi qimmatbaho qog’oz ixtiyorida bo’ladi, zaruriyati bo’lganda ustav jamg’armalari kapitalni kengaytirish maqsadida foydalaniladi. Fan texnika taraqqiyoti va ishlab chiqarishni rivojlantirish fondi balans foydadan soliqqa tortilgunga qadar tashkil etiladi. Ushbu fondlarga ajratmalar normasi korxona ta’sis xujjatlarida qayd etilishi lozim. Yuqoridagi fondlarga ajratilgan mablag’lar asosan quyidagi maqsadlarda foydalaniladi: - ishlab chiqarishni kengaytirish; - modernizasiyalash; - marketing xizmatini tashkil etish; - yangi turdagi mahsulotlar ishlab chiqarishga qaratilgan turli loyixalarni moliyalashtirish. Dvidendlar – jamiyat tomonidan aksiyalar bo’yicha to’lanadigan barcha dividendlar aksiyaga ega bo’lgan aksiyadorlar o’rtasida har bir aksiyadorga tegishli aksiyalar soni va turiga munosib ravishda taqsimlanadi. Aksiyadorlarning umumiy yig’ilishi qaroriga qarab dividendlar yiliga kamida bir marotaba to’lanadi. Dividendlar pul shaklida aksiyalar qarz majburiyatlari, obligasiyalar va boshqa majburiyatlar yoki natura shaklidagi aksiyadorlar umumiy yig’ilishining qaroriga muvofiq ravishda kuzatuv kengashining tavsiyasi bilan to’lanadi. Dividendlar amaldagi qonunlar asosida milliy valyutada to’lanadi. Qo’shma korxonalarda chet ellik investorlarga dividendlar chet el valyutasi ko’rinishida to’lanadi. Chet el investorlariga to’lanadigan barcha dividendlar O’zbekiston PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com 36 Respublikasining Markaziy bankining dividendlar to’lanadigan sanaga e’lon qilingan rasmiy ayirboshlash kursi bo’yicha hisoblanadi. Ishlab chiqarish va sotish xarajatlarini kamaytirish, jadallashtirish asosida ishlab chiqarish xajmini oshirish foyda ortishining asosiy omillaridan biridir. Iqtisodiyotni erkinlashtirish sharoitida tadbirkorlik faoliyatini rag’batlantirishning bosh omili foyda va uni taqsimlanishi hisoblanadi. Korxonalarda foyda bugungi kunda korxona haqidagi qonunning moddasi va xissadorlik jamiyatlarida ta’sischilar umumiy yig’ilishi qarori bilan taqsimlanadi. Yuqoridagi xolatlar bozor qonuniyatlariga ma’lum bir miqdorda zid keladi, chunki bozor sharoitida iqtisodiyotga davlat aralashuvi nisbatan past bo’ladi. Shunday ekan yuqoridagi xolat takomillashtirishni taqazo etadi. 1. Foydani taqsimlanishiga davlat aralashuvini bekor qilish. O’zimizga ma’lum har qanday tadbirkorlik faoliyatini boshlash, faoliyat nizomidan boshlanadi. Nizom yuqori davlat organlari tomonidan tasdiqlanadi. Unda barcha subyektlarning huquq, burch va majburiyatlari to’la aks ettiriladi. Nizomni tuzib chiqish va tasdiqlash yuqori davlat organlari talabidan kelib chiqiladi. Shunday ekan har bir tadbirkorlik subyektlari nizom asosida o’z burchlarini ado etadi. Bu esa foyda undan yuqori davlat organlariga to’lanadigan to’lovlarga ham taalluqli. O’z o’zidan ko’rinib turibdiki, davlatning yuqoridagi masalaga aralashuvini zarurati yo’q. Ikkinchidan bozor talablari va bozor qonuniyatlariga ham zid hisoblanadi. Tadbirkorlikning erkinligiga xalaqit beradi. 2. Foydaning taqsimlanishida ta’sischilar manfaatlarini to’la ximoya qilish. Dividend to’lovlari majburiyatligini qonun yo’li bilan belgilab qo’yish. Sababi ayrim xolatlarda xissadorlik jamiyatlari umumiy yig’ilishi qarori bilan dividend to’lovlari ishlab chiqarishni yuksaltirishga sarflab yuborilmoqda. Bu bir tomondan korxonaning ustav kapitalini kengayishini ta’minlasada ikkinchi tomonidan moliya bozorida qimmatbaho qog’ozlarning ikkilamchi savdosini amalga ortmasligiga olib kelmoqda. PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com 37 3. Dividend to’lovlariga ajratmalar ajratishda kompleks ko’rsatkichlar tizimidan foydalanish: - Foydaning umumiy miqdori; - Aksiya nominal qiymati; - Dividend to’lovlarining umumiy foydadagi ulushi; - Xissadorlik jamiyatlarining aksiyadorlar oldidagi majburiyatlari va moddiy jvobgarligi; - Dividendlar to’lash muddatlari va ularni buzilishidagi alohida shartlar. 4. Dividend to’lovlari miqdorining korxona nizomlarida yuqori va quyi chegaralarini belgilab qo’yilishi. To’g’ri tadbirkorlik faoliyati biznes rejalarini ishlab chiqishda, har qanday loyixalarni iqtisodiy jixatdan asoslashda ma’lum, ularni samarali ekanligi. Bu esa yuqoridagi fikrni maqsadliligini asoslabgina qolmay ikkinchi tomonidan tadbirkorga moddiy javobgarlikni xis etishni ham majbur etadi. 5. Zaxira fondiga ajratmalar miqdorini optimal darajasini aniqlash va ularni doimiyligini ta’minlash. Zahira mablag’larni sug’urtalash. 6. Zahira fondi uchun ajratmalarni kelgusi davrda ustav kapital (sarmoya) sifatida to’la foydalanish huquqini ta’minlash. Bu birinchi tomondan tavakkalchilik hisoblansada, qulay sharoit davrida qo’shimcha mahsulot va qo’shimcha daromad manbai hamdir. Ikkinchi tomondan investisiya tanqilligini ta’minlaydi. Uchinchidan pulni doimo aylanishdaligini ta’minlaydi. 7. Ishlab chiqarishni rivojlantirish va fan texnika taraqqiyoti fondi majburiyligini ta’minlash. Ularning miqdori foyda ulushining 30 foizigachani tashkil etilishini ta’minlash. Fond mablag’lari evaziga yangi texnika va texnologiyalar sotib olinishini ta’minlash, yangi turdagi mahsulotlar ishlab chiqarishni joriy etish sarflarini moliyalashtirish. 8. Boshqa turdagi maxsus fondlar yaratishda erkinliklar berish va bu fondlarga ajratmalar miqdorini foydaning 10 foizidan ortib ketmasligini ta’minlash. PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com 38 Bu masala bozor sharoitida yanada chuqurroq o’rganishga ham loyiqdir ya’ni yuqoridagi tadbirlar bilan chegaralanib qoladi degan xulosa emas. Tadqiqotlarimiz obyekti bo’lgan Oqdaryo tumani qishloq xo’jaligi korxonalari misolida olingan foydaning taqsimlanishini tahlil qildik.
Download 270.83 Kb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|