O’zbekiston respublikasi qishloq xo’jaligi vazirligi o’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi termiz agrotexnologiyalar va innovatsion rivojlanish instituti

4-расм. Тарвузни олдиндан совутиш
Чет элда олдиндан совутиш узоқ вақт давомида ишлатилган. Усуллар ундан кейинги фойдаланишнинг ўзига хос хусусиятларига ва хом ашё ҳажмига боғлиқ.
Бу сотишдан олдин қисқа муддатли сақлаш учун паст зичликдаги совуқ дўконлар бўлиши мумкин. Кўпинча 0,5-7 м / с оқим тезлигини таъминлайдиган шамоллатгичлар билан жиҳозланган конвеер қурилмалари ва совутиш туннеллари мавжуд. Қўшма Штатларда босим фарқи туфайли ҳаво оқимида совутиш ишлатилади. Маҳсулотлар энгил ортиқча босимли камерага махсус тарзда жойлаштирилади.
Ҳаво штабелга унинг пастки текислиги орқали киради. Ҳаво юқоридан олинади. 2-2,5 м баландликдаги штабел хонанинг ҳажмини тўлиқ эгаллайди.
Босим фарқи совуқ ҳавонинг тўғридан-тўғри меваларга, ҳатто тампонлама материали мавжуд бўлганда ҳам кириб боришига имкон беради. Бундай қурилмаларни қуриш харажатлари интенсив ҳаво билан таъминлаш усулига қараганда каттароқдир, аммо нотекис совутиш эҳтимоли камроқ. Англия, АҚШ, Италия, Франтсияда ҳавони совутиш ва озгина намлаш учун муз-туз аралашмаси орқали мажбурий шамоллатиш қўлланилади. Совутилган ҳаво маҳсулот ҳароратини тезда пасайтириш учун махсус ҳаво каналлари орқали сақлаш хонасига ёки музлатгичли вагонга берилади.
Совутиш ҳавосининг ҳарорати -2 ° С бўлса, юк 10-12 соат ичида 4 ° С гача совутилади. Бундай ҳолда сувга антисептик қўшиш керак бўлади.

4. Бошқариладиган ва ўзгартирилган атмосфералардан фойдаланиш
Атмосферани ташкил этувчи асосий газлар (кислород, карбонат ангидрид, азот) контсентратсиясининг нисбати ўзгариши нафас олиш интенсивлигига ва cабзавот ва полиз маҳсулотларнинг пишишига, шунингдек, микробиологик касалликларнинг тарқалишига таъсир қилади. Ҳозирги вақтда бу хусусиятлар cабзавот ва полиз маҳсулотлар учун газни сақлаш усулининг турли хил версияларида қўлланилади.

5-расм. Бошқариладиган газ муҳитли сақлаш омборлари
Ушбу газларнинг ҳар бирининг консентратсиясини ўзгартириш муайян жараёнларга таъсир қилади. Масалан, CО₂ нинг кўпайиши менопауза даврида синтетик реактсияларнинг секинлашишига, этуклик бошланишининг кечикишига, баъзи ферментатив реактсияларнинг тўхташига, баъзи органик учувчи бирикмалар ҳосил бўлишининг пасайишига, органик кислоталарнинг метаболик жараёнларининг ўзгаришига олиб келади, бундан ташқари пектин ҳосилаларининг парчаланиш даражасининг пасайиши, хлорофиллнинг парчаланишининг кечикиши, таъм ва ароманинг шаклланиши, физиологик касалликларнинг ривожланиши, этилен таъсирини бостириш, ўрим-йиғимдан кейин ривожланишнинг кечикиши, юмшоқликнинг сақланиши, рангсизланиш ва қўзиқорин касалликлари даражасининг пасайишига ҳам сабаб бўлади.
Бироқ, микроорганизмларнинг карбонат ангидриднинг турли консентратсиясига сезгирлиги бир хил эмас. Микроорганизмларнинг ҳаётий фаолияти бўйича карбонат ангидриднинг энг фаол асептик хусусиятлари этарлича юқори консентратсияларда (20-25%), шунингдек паст ҳароратларда намоён бўлади. Мисол учун, сабзи бир хил микробиологик ифлосланиш билан, карбонат ангидрид консентратсиясининг ортиши ва кислород миқдорининг пасайиши склеротиния ва пенитсилиумнинг ривожланишини секинлаштиради, парчаланишдан йўқотишларни камайтиришга ёрдам беради.
Карбонат ангидриднинг паст консентратсияси нафақат микрофлоранинг ривожланишига тўсқинлик қилмайди, балки ҳаётий фаолияти паст кислород консентратсияси билан тўсқинлик қилмайдиган кўплаб анаеробларнинг ривожланиши учун зарурдир. CО₂ контсентратсиясининг ошиши (10% дан ортиқ) мевалар сифатига салбий таъсир кўрсатди (масалан, олманинг Антоновка обыкновенная, Белфлер алмаатинский, Белфлер Синап, Кандил Синап, Ренет Ландсбергский, Розмарин белый, Пармен зимний золотой, груши сорта Сен-Жермен навларига).
Cабзавот ва полиз маҳсулотларни сақлашда кислород миқдорининг пасайиши, нафас олиш интенсивлиги ва этилен ҳосил бўлиш даражасининг пасайиши, эрийдиган пектинларнинг оксидланиш даражаси ва йўқ қилинишининг пасайиши, пишишнинг секинлашиши, сақлаш давомийлигининг ошишига, хлорофилл парчаланишининг кечикиши, ёғ ва кислота синтезининг ўзгариши, шунингдек, кирувчи ҳидларнинг пайдо бўлиши, тўқималар тузилмаларининг ўзгариши, физиологик касалликларнинг ривожланишига таъсир этади. О₂ 10% дан паст консентратсияларда (ҳарорат 0-1,7°C) нафас олишнинг секинлашишига энг кучли таъсир кўрсатади. Шу билан бирга, О₂ миқдорини 2% дан пастга тушириш мумкин эмас, чунки бу анаероб нафас олишни, алкогол, асеталдегиднинг тўпланишини ва физиологик бузилишнинг ривожланишини кучайтиради.
Азот (N₂), микроорганизмларнинг ривожланишига тўсқинлик қилмаса ҳам, қадоқланган маҳсулотнинг барқарорлигига бевосита таъсир қилмайди.
Шу билан бирга, ушбу газни газлар аралашмаси билан тўлдириш ва ёпишдан олдин пакетдаги маҳсулотларни "ювиш" учун фойдаланиш қолдиқ кислородни максимал даражада олиб ташлашни, анаероб бактерияларнинг ривожланишига қарши туришни, шунингдек ёғларни оксидланишдан ҳимоя қилишни таъминлайди.
Пакетдаги N₂ нинг юқори миқдори билан, пакетдаги N₂ молекуляр босими ва атмосфера ҳавоси мувозанатга яқинроқ бўлганлиги сабабли газ аралашмасининг доимий консентратсиясини сақлаб қолиш осонроқ. Олма ва нокни азотли атмосферада ёки юқори CО₂ (10-20%) билан 1-2 ҳафта давомида сақлаш уларнинг сифатини нормал атмосферада ёки CГМда яхшироқ сақлашга ёрдам беради.
Газни сақлаш усуллари узоқ вақтдан бери чет элда кенг қўлланилади. Франтсияда CО2 миқдорини қисқа муддатли (1-3 кун давомида) 20-30% гача ошириш олма, нок, помидорнинг сақлаш муддатига ижобий таъсир кўрсатди, бундай қайта ишлов беришнинг банан, қалампир, қушқўнмас, картошка ва бошқалар сифатига таъсири ўрганилмоқда. Ҳар бир "CО₂ зарбаси" дан кейин cабзавот ва полиз маҳсулотларни интенсив шамоллатиш 5-15 кун давомида амалга оширилади.
АҚШда брокколига қисқа муддатли CО₂ (20-40%) таʼсир қилиш қариш жараёнини секинлаштиради, хлорофилл ва аскорбин кислотанинг ёʻқолишини камайтиради, этилен ҳосил бўлишини камайтиради ва моғор ривожланишини кечиктиради. Балтимор университети (АҚШ) мутахассислари cабзавот ва полиз маҳсулотларни сақлаш усулини ишлаб чиқдилар, унда маҳсулотлар углерод оксиди ва олтингугурт диоксиди бўлган муҳитда сақланади, бу эса бузилиш патогенларининг ривожланишини кечиктиради. Усул нисбатан арзон, энергия харажатларини 45% га камайтиради. Қайта ишланган маҳсулотлар юқори ҳароратларда ташилиши мумкин.