O’zbekiston respublikasi qurilish vazirligi toshkent arxitektura-qurilish instituti

II-BOB. QURILISH MATERIALLARI VA BUYUMLARINI TAYYORLASHNING ASOSIY PRINSIPLARI
2.1. Buyumlarning tayyorlanishining asosiy prinsiplari

Qurilish materiallarining har bir turi o‘ziga xos fizik, mexanikaviy, kimyoviy va maxsus xossalarga (radiatsiyaga munosabat, texnologik ishlov) ega bo‘ladi. Materiallarning tarkibi, strukturasi fizik-kimyoviy va texnologik jarayonlar ta’sirida o‘zgarishi bilan ularning barcha xossa va xususiyatlari o‘zgaradi. Qurilish materiallari kelib chiqishiga ko‘ra tabiiy va sun’iy bo‘ladi. Ular xossalariga nisbatan plastik (bitum, giltuproq) elastik (yog‘och, po‘lat, rezina), mo‘rt (sopol, shisha, beton, cho‘yan), material mustahkamligiga qarab- mustahkamligi yuqori (po‘lat, granit, shisha, shishaplast, sitall, beton-polimer), mustahkam (beton, yog‘och, polimerbeton, pishiq g‘isht) va mustahkamligi kichik (gips, ohaktosh, xom g‘isht, ko‘pikbeton, gazbeton) turlarga bo‘linadi. Materiallarning ishlatilish sharoitiga ko‘ra konstruktiv (tabiiy tosh materiallari, beton, qorishma, sopol, yog‘och, polimerbeton, plastmassa va h.k.) va maxsus (issiqlik va tovush izolyatsiyasi, gidroizolyatsiya, bezak, korroziyaga chidamli, olovga bardoshli, radiatsiyadan ximoyalovchi, biologik muhitga chidamli va h.k.) turlarga bo‘linadi. qurilish materiallari xossalarini raqamlar bilan baholash maqsadida Respublika standarti (RSt), Tarmoq standarti (TSt), Korxona standarti (KSt), Davlatlararo standart (DSt) lar joriy etilgan. qurilish materiallari standartlari Davlat standarti qo‘mitasi bilan O‘zR Davlat arxitekt qurilish tomonidan tasdiqlanadi. Bunday standartlar texnik shartlar; texnik talablar; buyum turlari va o‘lchamlari; qabul qilish qoidalari; tamg‘alash, o‘rash va tashish qoidalari va h.k.

Qurilish materiallari - binolar (inshootlar) qurish va taʼmirlashda ishlatiladigan tabiiy va sunʼiy ashyolar hamda buyumlar. Umumiy ishlarga moʻljallangan (mas, se-ment, beton, yogʻoch materiallar) va maxsus (mas, akustika materiallari, issiklik izolyatsiya materiallari, oʻtga chidamli materiallar) xillari bor.
Texnologik va ekspluatatsiya alomatlariga koʻra quyidagi asosiy guruhlarga boʻlinadi. Tabiiy tosh materiallar — mexanik ishlov beriladigan togʻ jinslari (qoplama plitalar, chaqiq tosh, shagʻal va boshqalar). Keramik materiallar va buyumlar — tuproqli xom ashyolardan qoliplash, pishirish yoʻli bilan tayyorlanadi (qarang Keramika, G’isht). Anorganik bogʻlovchi moddalar — suv bilan aralashganda plastik boʻtqaga, keyin toshsimon holatga aylanadigan kukunsimon materiallar (sement, gips, ohak va boshqalar). Beton va qorishmalar — bogʻlovchi moddalar, suv va toʻldirgichlar aralashmasidan olinadigan, maʼlum fizik-me-xanik va kimyoviy xossalarga ega boʻlgan tabiiy tosh materiallar. yirik oʻlchamli yigʻma konstruksiyalar va buyumlar tayyorlashda yengil betonlar ishlatiladi. Konstruktiv elementlarning egilish va choʻzilishga mustahkamligini oshirish uchun beton poʻlat armaturalar bilan birgalikda tayyorlanadi (qarang Temirbeton, Temir-beton konst-ruksiyalar). Metallardan qurilishda, asosan, poʻlat prokatlar ishlatiladi. Poʻlatdan armaturalar, bino karkaslari (sinchlari), quvurlar, trubo-provodlar, yopma materiallar va boshqa tayyorlanadi. Shu bilan birga alyuminiy qotishmalaridan ham foydalaniladi. Issiqlik izolyatsiya materiallari (mineral paxta, penobeton, asbest, penoshisha, fib-rolit va boshqalar) bino, inshoot, sanoat jihozlarining oʻraladigan konst-ruksiyalari uchun, quvurlarning issiklik izolyatsiyasi uchun ishlatiladi. Organik bogʻlovchi moddalar va gidroizolyatsiya materiallari — bitumlar, ruberoid, tol, asfalt-beton va boshqa Polimeryaarta sin-tetik polimerlar asosida tayyorlanadigan materiallarning katta guruhi kiradi. Ular pollarga toʻshashda (li-noleum, relin va boshqalar), konstruksion va pardozlash materiallari (shisha-plastlar, bezak plyonkalar), issiqlik va tovush izolyatsiya materiallari (pe-noplasshlar, shishaplastlar) sifatida ishlatiladi. L o k va boʻyoqlar — boʻyaladigan konstruksiya sirtida bezak va himoya qoplamasi hosil qiladi. Ular organik va anorganik bogʻlovchi moddalar asosida tayyorlanadi. Bulardan tashqari Qurilish materiallariga shisha (oyna) va plastmassalar ham kiradi.
Suvga chidamli qurilish materiallari -bu materialning suv bilan to'yinganligida uning dizayn kuchini saqlab qolish qobiliyatidir. Suv ta'sirida qurilish materialining chidamliligi pasayish darajasi yumshatish koeffitsienti deb nomlanadi. 0,8 dan yuqori koeffitsienti bo'lgan materiallar suv o'tkazmaydigan hisoblanadi va suvda yoki namligi yuqori bo'lgan joylarda ishlatilishi mumkin. Qurilish materiallarining suvga chidamliligi suvda yoki ho'l sharoitda ishlatiladigan materiallar uchun juda muhim ko'rsatkichdir. Ba'zi materiallar, suv bilan to'yingan bo'lsa, ularning quvvat ko'rsatkichlarini oshirishi mumkin, bu asosan tarkibiy qismlarning kimyoviy o'zaro ta'siri bilan bog'liq. Masalan, suv bilan to'yinganda, tsement tsement toshiga aylanishi mumkin. Suvga chidamlilik yumshatish koeffitsienti bilan tavsiflanadi kp \u003d Rv / Rs, bu erda Rv - suv bilan to'yingan materialning kuchi, Rs - quruq materialning kuchi. Kp 0 (namlash loy) dan 1 gacha (metallar) o'zgaradi.
Ushbu fan Arxitektura fakultetining muhandislik fanlari bo'yicha birinchi semestr talabalari uchun talab qilinadi va mo'ljallangan. Qurilish materiallarining fizik xususiyatlarini bilasizmi? Agar yo'q bo'lsa, ular haqida ozgina bilib olish vaqti keldi, ayniqsa ularni mos joyda va vaqtda ishlatish zarurati tug'ilganda. Albatta, qurilish materiallari bir-birining xususiyatlariga ega, ular turli xil kuchli, bardoshli va hatto optimal haroratga bardoshli va shu bilan birga ma'lum darajada sozlash imkonini beradi.
Har qanday qurilish materiallarini jismoniy xususiyatlarini va texnik parametrlarini hisobga olgan holda tanlaganimizda, biz uchun bunday tanlovni maqbul tanlashimiz mumkin. Qurilish materiallari turli xil jismoniy xususiyatlarga ega, ularning ba'zilari bardoshli, boshqalari esa ancha past va sifati va turlari bo'yicha biz ko'p sabablarga ko'ra ularning talablariga javob beradigan narsalarga tayanish zarurligini e'tibordan chetda qoldirmasligimiz kerak. Shuning uchun, keling, nafaqat qurilish materiallarining fizik xususiyatlarini ko'rsatibgina qolmay, balki ularni har jihatdan muayyan foydalanish joyiga yoki roliga moslashtirish zarurligini eslaylik.