O’zbekiston respublikаsi tа’lim, fаn vа innovаtsiyаlаr vаzirligi

3.3 Tojik madaniyatini ifodalashda qo’llaniladigan frazeologik birliklar tahlili
Frazeologizmlarni o’rganish, ularni tahlil qilish masalasi zamonaviy tilshunoslik fanining rivojlanishida muhim o’rin tutadi. Tilshunos olimlar tomonidan frazeologik birliklarni o’rganishda ko’plab tadqiqotlar olib borilgan bo’lsada, biroq hali to’liq o’rganilmagan. Sababi shundaki, madaniyat keng qamrovli tushuncha xalqning tilini madaniyat bog’liqligi bilan o’rganish, tahlil qilish tilni yanada mukammal tadqiq etishga yordam beradi.
Tojik tilida tilshunoslik rivojiga oid ko’plab tadqiqotlar olib borilgan. Shunday tadqiqotchi olimlardan biri Sadriddin Ayniy hisoblanadi. Sadriddin Ayniy o’zbek va tojik adabiyaoti taraqqiyotiga ulkan hissa qo’shgan va ilmiy tadqiqotlar olib borgan. Ayniyni chetlab na Rudakiy va Firdavsiyning, na Sa’diy va Hofizning, na Jomiy va Navoiyning, na Bedil va Donishning ijod olamiga dadil kirib boorish mumkin emas. Ayniyning ilmiy- adabiy merosi o’tmish, bugun va kelajakni bir- biriga bog’lovchi bir oltin halqadir.⁶¹
Sadriddin Ayniyning vaqt o’tgan sayin ijodiyotining qadr- qiymati ortib, teranlik sirlari kengroq, chuqurroq kashf etiladigan qalam sohiblaridan sanaladi. Sadriddin Ayniyga bir necha yaxshi olim, sermahsul yozuvchiga yetadigan iste’dod bergan. Sadriddin Ayniy yaratgan ilmiy tadqiqotning sifat va saviyasi bilan bellasha oladigan tilshunosh yo’q. Sadriddin Ayniyning “Sudxo’rning o’limi” hajviy povesti yozuvchining mohir satiric ekanligini ko’rsatadi. Ushbu asar ulug’ bir iste’dotning shon-shuhratini jahonga taratish va muallifiga badiiy haykal o’laroq boqiy yashash qudratiga ega desa also xató bo’lmaydi.⁶²
Sudxo’rning o’limi asarida yozuvchi o’sha davr hayotini jonli tasvirlab beradi. Ushbu asarda asar qahramonlari nuqtida iboralardan foydalanilgan. Asarda o’sha davr madaniyatini tasvirlaydigan frazeologizmlar talaygina.
Он руз хам шикори ман барор нагирифт, на танхо барор нагирифт, хатто дар оянда хам рохи дунболагирии он шикор ба ман баста шуд: чунки ман дар пеши Кориишкамба шарманда шуда будам ва дар дуруг будани мурчхарии ман ба у чун офтоб равшан шуда буд, хатто бо киёси «мурчхариам» дуруг будани токияхариам хам ба у ошкор гардида буд.
“мурчхариам” ushbu gapda “мурчхариам” iborasi “murch yegan” ya’ni o’sha davrda Buxoro madaniyatiga xos bo’lib, shu hududda qo’llanilgan “firib yemoq”, “aldanmoq” ma’nolarini bildiradi.
- Шарикон, хезед, «хармурд» мекунем! Ushbu gapda qo’llanilgan “хармуд” iborasi o’sha davrda to’da bo’lib bir kishini kaltaklash, do’pposlash ma’nosini bildirgan.
Баъд аз он ки ман дар пеши у шашмакомро об карда хурдам, маро хамрохи худ ба мехмонихо бурдан гирифт». Ushbu gapda “об карда хурдам⁶³” “suv qilib ichmoq” ya’ni biror- bir hunarni qunt bilan o’rganmoq ma’nosini bildirgan.
“Ман барои пурра ва пухта дидани руи у чашмамро ба у духтам”. Ushbu gapda “чашмамро духтам” “ko’z tikmoq” ya’ni ko’zini uzmay qarab turmoq ma’nosida kelgan.
“бинобар ин шарм дошта чашмамро аз вай канда худро ба нодонй задам” asardan keltirilgan ushbu parchada “чашмамро канда” iborasi ko’zini uzmoq ya’ni qaramaslik ma’nosida qo’llanilgan.
“Аммо Кориишкамба дар паси хар лукма оше, ки ба дахони худ меандохт, сари худро ба тарафи мо гардонда аз тайёр шудан ё нашудани оши мо хабардор шуда меистод.” Ushbu gapda “худ меандохт” iborasi “ko’z tashlamoq” ya’ni qarab qo’ymoq ma’nosida ishlatilgan.
“Азбаски гайр аз шумо ба каси дигар дилам пур намешавад ва медонам, ки шумо сирри маро нигох медоред, ба шумо ру овардам.” Ushbu gapda ishlatilgan “дилам пур” iborasi ko’ngli to’q ya’ni xotirjam ma’nosida kelgan.