O’zbekiston Respublikasi Transport Vazirligi Toshkent Davlat Transport Universiteti

uchun pul toiash qobiliyatiga ega boigan iste’molchilarga zarur boigan turdagi 
va miqdordagi tovarlami ishlab chiqaradi va resurslami yetkazib beradi.  
 
Tovarlar qanday usulda ishlab chiqariladi yoki ishlab chiqarish qanday tashkil 
qilinadi, degan savolga ham bozor iqtisodiyoti sharoitida o‘ziga xos javob boiadi. 
Bunda uchta uzviy bogiiq masalaga e’tibor beriladi: 
- resurslaming alohida tarmoqlar o'rtasida taqsimlanishi; 
- korxonalar tomonidan ishlab chiqarishning amalga oshirilishi; 
- har bir korxona resurslarining uyg‘unlashuvi va texnologiyani tanlash. 
Bozor tizimi resurslami awalo yuqori talab va foyda darajasiga ega 
tarmoqlarga yo‘naltiradi. Past foyda darajasiga ega yoki foyda olmaydigan 
tarmoqlar iqtisodiy resurslardan mahram bo'ladi. Bozor iqtisodiyoti sharoitida eng 
zamonaviy texnologiyani qo'llashga layoqatli bo'lgan va shunga intilgan korxonalar 
samarali faoliyat ko'rsata oladi. Korxonalaming iqtisodiy samaradorligi quyidagi 
omillarga bog'liq: mavjud texnologiya, ya’ni mahsulot ishlab chiqarishni 
ta’minlovchi resurslaming oqilona uyg'unlashuvi darajasi hamda iqtisodiy 
resurslaming narxlari. Boshqacha aytganda, iqtisodiy samaradorlik mahsulotning 
muayyan hajmini ishlab chiqarishga resurslami eng kam darajada sarflagan holda 
erishishni bildiradi. 

---

Bozor iqtisodiyoti o'zgaruvchan bo'ladi: u iste’molchilar, ishlab chiqarish 
texnologiyasi, iqtisodiy resurslar tarkibi o'zgarishiga muvofiq holda o'zgaradi. Ayni 
paytda resurslami taqsimlashning ancha samarali hisoblangan tizimi vaqt o'tishi 
bilan iste’molchi didining o'zgarishi, ishlab chiqarish yangi texnologiyasining 
yaratilishi va taklif qilingan resurslar tarkibining qayta o'zgarishi oqibatida eskirishi 
va samarasiz bo'lib qolishi mumkin.
Iste’molchi dididagi o'zgarishlaming mahsulot narxi va foydaga ta’siri ayrim 
tarmoqlarni qisqartirish va boshqalarini kengaytirishni taqozo qiladi. Bu o'zgartirish 
resurslar bozori orqali amalga oshiriladi, chunki kengayib bomvchi tarmoq 
resurslarga ko'proq talab bildirsa, qisqarib bomvchi tarmoq ularga talabni 
kamaytiradi. Buning natijasida vujudga keluvchi resurs narxlarining o'zgarishi, 
resurslami qisqamvchi tarmoqlardan kengayuvchi tarmoqlarga qayta taqsimlaydi. 
Demak, bozor tizimi texnologiyaning o'zgarishi va har xil resurslar taklifi 
tarkibidagi o'zgarishlarga moslashadi. 
Bozor iqtisodiyoti fan-texnika taraqqiyotini rag'batlantiradi. Birinchi bo'lib 
tejamli texnologiyalami qo'llash korxonaning o'z raqobatchilari oldidagi 
vaqtinchalik ustunligini ta’minlaydi. Ishlab chiqarish xarajatlarining pasayishi 
korxonaning iqtisodiy foyda olishini bildiradi. Bundan tashqari, bozor tizimi yangi 
texnologiyaning tez tarqalishi uchun sharoit ham yaratadi. Shunday qilib, bozor 
iqtisodiyoti sharoitida har bir korxona yuqori foyda berishi mumkin bo'lgan texnika 
va texnologiya yordamida ishlab chiqarishni amalga oshiradilar. Qisqacha xulosa 
qilinadigan boisa, bozor iqtisodiyoti sharoitida «nima, kim uchun va qanday qilib 
ishlab chiqarish zarur» degan muammoga quyidagicha javob beriladi: 
a) yuqori foyda beradigan barcha tovarlar va xizmatlar toiovga layoqatli 
iste’molchilar talabiga yetarli hajmda ishlab chiqariladi; 
b) tovar va xizmatlar to io v layoqatiga ega, yuqori foyda olish imkonini beradigan 
xaridorlar uchun ishlab chiqariladi; 
v) yuqori foyda olishni ta’minlaydigan, resurslami tejash imkonini beradigan 
texnika va texnologiya yordamida ishlab chiqariladi. 
Bozorning etuklik darajasiga qarab rivojlanmagan bozor, klassik (erkin) 
bozor, hozirgi zamon rivojlangan bozorlarga bo'linadi. Rivojlanmagan,