O‘zbеkiston rеspublikаsi

28.2. Davlat xarajatlari, soliq va balanslashgan budjet multiplikatorlari 
Qisqa muddatli davrda budjet-soliq siyosati davlat xarajatlari, soliq va 
balanslashgan budjet multiplikatorlari samarasi ta’siri ostida bo‘ladi. 
ΔG ↑ → ΔE↑ (ΔE=ΔC) → ↑ΔY(ΔY=ΔC x mg) 
Davlat xarajatlarining ΔG miqdorga o‘sishi rejalashtirgan xarajatlarining ΔE 
miqdorda o‘sishiga va umumiy xarajatlarning egri chiziq bo‘yicha yuqoriga 
surilishiga olib keladi. Bu vaziyatda yalpi ishlab chiqarish hajmi (ΔY) miqdorida 
o‘sadi. 
Avval ko‘rganimiz singari xarajatlardagi ozroq o‘zgarish daromadlardagi 
undan ancha katta bo‘lgan, o‘zgarishni keltirib chiqaradi va ΔY/ ΔE=1/(1-b) bo‘ladi 
(28.1-rasm). 

---

349 
ΔY=ΔE x (1/(1-b))= ΔE x m 
Soliqqa tortish hisobga olinmaganda yopiq iqtisodiyot uchun davlat xarajatlari 
multiplikatori va ishlab chiqarishning muvozanatli hajmini quyidagi tenglamalar 
sistemasini yechish orqali topish mumkin: 
Y=C+I+G 
C=a+bY 
 
Bu yerda: Y=C+I+G – yopiq iqtisodiyot uchun asosiy makroiqtisodiy ayniyat; 
28.1-rasm. Davlat xarajatlari o‘zgarishining multiplikativ samarasi 
Tenlamalar sistemasini Y uchun echib quyidagi natijani olamiz:
1 
Y = ---------- (a+I+G);
1-b 
Bu yerda: 1/(1-b) – yopiq iqtisodiyotda soliqqa tortish hisobga olinmagan 
vaziyatda xarajatlar multiplikatori; 
(a+I+G) – avtonom xarajatlar; 
b=MPC – istemolga chegaralangan moyillik bo‘lib multiplikator miqdorini 
belgilovchi asosiy omildir. 
Soliqqa tortish hisobga olinganda iste’mol funksiyasi o‘zgaradi va C=a+b(1-t)Y 
ko‘rinishni oladi. Bu tenglamani asosiy makroiqtisodiy ayniyatga qo‘yib echsak, 
quyidagi natijani olamiz:
1
 Y= --------------- (a+I+G) 
1-b (1-t) 
Bu yerda: 1 / (1-b(1-t) – yopiq iqtisodiyotda xarajatlar multiplikatori;
t – chegaraviy soliq stavkasi. 
t =ΔY/ΔT 

---

350 
Bu yerda: ΔT – to‘lanadigan soliqlar miqdorining o‘sishi; 
ΔY – daromadlarning o‘sishi. 
Progressiv soliq tizimi multiplikator samarasini yumshatadi va ishlab chiqarish 
hamda bandlilik darajalarini barqarorlashtiradi.
Soliqqa tortish hisobga olingan holdagi xarajatlar multiplikatori soliqqa tortish 
hisobga olinmagan holdagi soliq multiplikatoridan ancha kichikroq miqdorga ega, 
chunki daromadlarga aylangan xarajatlarning bir qismi soliqlarga chegirilib, 
muomaladan chiqadi va maltiplikatsiya samarasini pasaytiradi. Bu ikkala formulani 
solishtirganda ham ko‘zga tashlanadi. Shuningdek ochiq iqtisodiyotda oshgan 
daromadlarning bir qismi importga yo‘naltirilishi oqibatida muomaladan chiqib 
ketishi tufayli multiplikator samarasi yopiq iqtisodiyotga nisbatan pastdir.
Ochiq iqtisodiyotda davlat xarajatlari multiplikator va muvozanatli ishlab 
chiqarish hajmi quyidagi tenglamalar sistemasini echib topiladi: