O‘zbеkiston rеspublikаsi

Y
1
 
Y
2
 
Y
3
 
X

X

X X
2
 
X
3
 
X
1
 
E
1
 
E
2
 
TU
2
 
E
3
 
TU
1
 
Y 
X 

---

101 
Bu yerda X ne’matni iste’mol qilish hajmining umumiy o‘zgarishi (uning 
narxi tushishi hisobidan) rasmda X
1
X
2
bilan belgilangan. Iste’molchi boshida 0X
1
miqdorda X ne’matdan sotib oladi, narx o‘zgargandan keyin sotib olish hajmi 0X
2 
ga
o‘zgaradi. Y tovarni sotib olish hajmi 0Y
1
dan 0Y
2
ga qisqardi. 
X ne’mat iste’molining umumiy o‘zgarishi X
1
X
2
oraliqqa umumiy samara
deyiladi. Endi umumiy samarani daromad samarasiga va almashtirish samarasiga
qanday ajralishini ko‘ramiz. 
Daromad samarasini aniqlash uchun YX
’ 
byudjet chizig‘iga parallel qilib Y

X

byudjet chizig‘ini 
1
TU
befarqlik egri chizig‘iga urinadigan qilib o‘tkazamiz va bu 
uringan nuqtani 
3
E
deb belgilaymiz. 
3
E
nuqtaga mos keluvchi optimal majmuadagi 
X ne’mat miqdori X
3
ga teng va u X
1
X
2  
umumiy samarani ikki qismga ajratadi:
X
1
X
3 
va X
3
X
2
. Parallel ikki byudjet chizig‘i orasida yotgan X
3
X
2 
o‘zgarishga daromad 
samarasi va bitta befarqlik egri chizig‘i ustida yotgan X
1
X
3 
o‘zgarishga - 
almashtirish samarasi deyiladi. 
Daromad va almashtirish samarasini talab o‘zgarishiga ta’siri 7.5-rasmda 
keltirilgan. 
7.5-rasm. Daromad va almashtirish samarasini talab o‘zgarishiga ta’siri 
 
Daromad samarasi - bu ne’mat narxi o‘zgarishi (almashish samarasi hisobga 
olinmaganda) natijasida real daromad o‘zgarishining iste’molchi talabiga ta’siridir. 
Ne′matlar narxini
o`zgarishi 
Ne′matlar narxini
nisbiy o`zgarishi 
Xarid quvvatini 
 o`zgarishi 
Ne′matni iste′mol qilish 
hajmini o`zgarishi 
Iste′molchi daromadini 
 o`zgarishi 
Iste′mol tarkibini 
 o`zgarishi 
Iste′mol hajmini 
 o`zgarishi 
Almashtirish samarasi 
Daromad samarasi 
Talab o`zgarishiga ta′sir 
korsatish 

---

102 
Daromad samarasi iste’molchining sotib olish imkoniyatini oshganligini ko‘rsatadi va 
u bir byudjet chizig‘idan boshqa byudjet chizig‘iga iste’molchining optimal tovarlar 
majmuasiga o‘tishini aks ettiradi. 
Almashish samarasi - bu naflik darajasi o‘zgarmaganda, tovarlar narxi 
o‘zgarishi munosabati bilan iste’mol tovarlariga talab tarkibining o‘zgarishidir. 
Almashish samarasi X ne’mat narxini o‘zgarishi natijasida Y ne’matni qo‘shimcha X 
ne’mat bilan almashtirilishini ifodalaydi. Bu almashtirish befarqlik egri chizig‘i 
1
TU  
bo‘yicha bo‘ladi. 
Bozor sharoitida daromad samarasi va almashtirish samarasini ajratilishi, 
tovarlarga narx belgilashdagi qonuniyatlarni yaxshiroq tushunishga yordam beradi. 
Biz daromad va almashtirish samaralarini normal tovarlar uchun ko‘rib chiqdik. Past 
kategoriyali tovarlar uchun daromad va almashtirish samaralari o‘z xususiyatlariga 
ega.
 
7.4. Yakka va bozor talabi 
 
Bozor talabi alohida bozordagi iste’molchilarning individual talablari yig‘indisi 
bilan aniqlanadi. Bozor talabi chizig‘i esa ma’lum bzordagi iste’molchilarning 
individual talablari chiziqlarini qo‘shish orqali olinish mumkin. 
Faraz qilaylik, oziq-ovqat bozorida (masalani soddalashtirish uchun) uchta A, B 
va V iste’molchilar harakat qiladi deylik. 
Quyidagi jadvalda (7.1-jadval) har bir iste’molchining berilgan narxlarda oziq-
ovqatga bo‘lgan talabi keltirilgan. 
7.1-jadval 
Yakka va bozor talabi 
Oziq-ovqat narxi, 
so‘m (P) 
Yakka iste’molchilar talabi 
Umumiy 
bozor talabi, 
birlikda 
 
A 
 
B 
 
V 
1000 
4 
6 
8 
18 
2000 
3 
5 
7 
15 
3000 
2 
4 
6 
12 
4000 
1 
3 
5 
9 
5000 
0 
2 
4 
6 
Manba: shartli raqamlar 
Oxirgi ustunda umumiy bozor talabi keltirigan va ular iste’molchilarning 
individual talablarini qo‘shish orqali aniqlangan. Masalan, oziq-ovqat narxi 1000 
so‘m bo‘lganda, umumiy bozor talabi quyidagicha hisoblanadi:
4 6 8 18
  
.
Quyidagi 7.6-rasmda ushbu iste’molchilarning yakka talab chiziqlari va bozor 
talab chizig‘i keltirilgan.

---

103