О‘zbekiston respublikasi

Diqqatning 
funktsiyalari 
va 
turlari 
Inson hayoti va faoliyatida diqqat juda ko'p turli funktsiyalarni bajaradi. U zaruriy 
jarayonlarni faollashtiradi va hozirda kerak bo'lmagan psixologik va fiziologik 
jarayonlarni inhibe qiladi, tanaga kiradigan ma'lumotlarni uning haqiqiy 
ehtiyojlariga muvofiq tashkiliy va maqsadli tanlashga yordam beradi, aqliy 
faoliyatning bir xil ob'ekt yoki faoliyat turiga tanlab va uzoq muddatli 
konsentratsiyasini ta'minlaydi. . 
Keling, diqqatning asosiy turlarini ko'rib chiqaylik. Bular tabiiy va ijtimoiy shartli 
diqqat, ixtiyorsiz, ixtiyoriy va ixtiyordan keyingi diqqat, hissiy va intellektual 
diqqat. 
Shaxsning fikricha, diqqatni tashkil etishda diqqatning uch turi ajratiladi: 
ixtiyoriy, ixtiyoriy va ixtiyordan keyingi. 
Ixtiyorsiz diqqat - bu ongning qo'zg'atuvchi sifatidagi o'ziga xosligi tufayli 
ob'ektga to'planishi. 

---

21 
Ixtiyoriy diqqat - bu faoliyat talablari bilan yo'naltirilgan, ob'ektga ongli ravishda 
tartibga solinadigan konsentratsiya. Ixtiyoriy e'tibor bilan konsentratsiya nafaqat 
hissiy jihatdan yoqimli narsaga, balki nima qilish kerakligi haqida ham ko'proq sodir 
bo'ladi. Taxminan 20 daqiqadan so'ng, odam bunday e'tiborni ishlatishdan 
charchaydi. 
Ixtiyorsiz diqqat iroda ishtiroki bilan bog'liq emas, lekin ixtiyoriy diqqat majburiy 
ravishda ixtiyoriy tartibga solishni o'z ichiga oladi. Va nihoyat, ixtiyoriy diqqat, 
ixtiyoriy diqqatdan farqli o'laroq, odatda motivlar yoki impulslar kurashi, kuchli, 
qarama-qarshi yo'naltirilgan va bir-biri bilan raqobatlashadigan manfaatlarning 
mavjudligi bilan bog'liq bo'lib, ularning har biri o'z-o'zidan diqqatni jalb qilish va 
ushlab turish qobiliyatiga ega. 
Bunda odam maqsadni ongli ravishda tanlaydi va iroda sa'y-harakatlari bilan 
manfaatlardan birini bostirib, butun diqqatini boshqasini qondirishga qaratadi. 
Ammo bunday holat ixtiyoriy diqqat saqlanib qolganda ham mumkin va uni saqlab 
qolish uchun iroda harakatlari endi talab qilinmaydi. Bu, agar odam ish bilan 
shug'ullansa, sodir bo'ladi. Bu e'tibor post-ixtiyoriy deb ataladi. 
O'zining psixologik xususiyatlariga ko'ra, ixtiyoriy e'tibordan keyingi diqqat uni 
ixtiyoriy diqqatga yaqinlashtiradigan xususiyatlarga ega, ammo ular orasida sezilarli 
farq ham mavjud. Post-ixtiyoriy diqqat qiziqish asosida paydo bo'ladi, lekin bu 
ob'ektning xususiyatlari bilan qo'zg'atilgan qiziqish emas, balki shaxsning 
yo'nalishining namoyonidir. Post-ixtiyoriy e'tibor bilan faoliyatning o'zi ehtiyoj 
sifatida boshdan kechiriladi va uning natijasi shaxsan ahamiyatlidir. Post-spontan 
e'tibor bir necha soat davom etishi mumkin. 
Shaxsning amaliy faoliyatida ko'rib chiqiladigan uch xil e'tibor o'zaro o'tishlar 
bilan chambarchas bog'liq va bir-biriga tayanadi. 
Tabiiy e'tibor insonga uning tug'ilishidanoq, axborot yangiligi elementlarini o'z 
ichiga olgan ma'lum tashqi yoki ichki ogohlantirishlarga tanlab javob berishning 

---

22 
tug'ma qobiliyati shaklida beriladi. Bunday e'tiborning ishini ta'minlovchi asosiy 
mexanizmga yo'naltiruvchi refleks deyiladi. Bu, yuqorida aytib o'tganimizdek, 
retikulyar shakllanish va neyronlar - yangilik detektorlari faoliyati bilan bog'liq. 
Ijtimoiy shartli diqqat hayot davomida ta'lim va tarbiya natijasida shakllanadi, 
xatti-harakatni ixtiyoriy tartibga solish, ob'ektlarga tanlab ongli munosabat bilan 
bog'liq. 
To'g'ridan-to'g'ri e'tibor u yo'naltirilgan va mos keladigan ob'ektdan boshqa hech 
narsa tomonidan boshqarilmaydi joriy manfaatlar va inson ehtiyojlari. 
Vositachi diqqat maxsus vositalar, masalan, imo-ishoralar, so'zlar, ko'rsatkichlar, 
ob'ektlar bilan tartibga solinadi. 
Sensor diqqat, birinchi navbatda, his-tuyg'ular va sezgilarning tanlab ishi bilan 
bog'liq. 
Intellektual e'tibor fikrning konsentratsiyasi va yo'nalishi bilan bog'liq. 
Sensor diqqat bilan ong markazida hissiy taassurot, intellektual diqqatda esa 
qiziqish ob'ekti fikrlashdir.