О‘zbekiston respublikasi
. D I Q Q A T N I N G R I V O J L A N I S H I
Download 0.51 Mb. Pdf ko'rish
|
|
5 . D I Q Q A T N I N G R I V O J L A N I S H I
Ta`lim va inson faoliyatining barcha turlari, asosan ixtiyoriy diqqat yosh ulg`ayishi bilan, inson faoliyati davomida asosan tarbiyaning ta`siri ostida o`sib boradi. Katta yoshdagi kishilar bolalarning diqqatini biron bir narsaga qaratadilar. Kattalar tomonidan qaratilgan bu ixtiyoriy diqqat bola ikki yoshga etishi bilan ko`rina boshlaydi. Bunda bola diqqatining to`planishi va barqarorligini saqlab turish uchun yoshlik paytidan boshlab beixtiyor ravishda o`ziga jalb qiladigan qo`zg`atuvchilarning taassurotini engishga to`g`ri keladi. Katta kishilar bolani tozalikka, tartiblilikka, intizomli bo`lishga va jamiyatda yashash koidalariga o`rgatadilar. Bo`larning hammasi ixtiyoriy diqqatni taraqqiy qildiradi. 5 yoshdan boshlab ixtiyoriy diqqat bolaning o`z tashabbusi bilan ham o`sa boshlaydi. Bolalardagi ixtiyoriy diqqat maktab yoshidan boshlab tez o`sa boshlaydi. O`qish jarayonining o`zi ixtiyoriy diqqatning hamda uning to`planishi va barqarorligining o`sishiga yordam beradi. Bolalarning yoshlari ulg`aygan sari diqqatning ayrim sifatlari kulami, kuchuvchanligi, kuchi va barqarorligi o`sib boradi. Bolalarning diqqati avvalo kulamining torligi, bir narsadan ikkinchi narsaga sekinlik bilan kuchishi va bo`linishi bilan ajralib turadi. Bir yoshli bolalarda biz faqat tor 16 kontsentratsiyalashgan diqqatni ko`rishimiz mumkin. Masalan: bolaga bir narsa berib bir qo`liga ushlatib qo`yib, ikkinchi qo`liga boshqa narsa bersak, u birinchi qo`lidagi narsani tashlab yuboradi, demak, bolaning diqqati o`z qo`lida ushlab turgan narsaga taqsimlana olmaydi. Keyinchalik diqqatining bo`linuvchanligi kattalar yordami bilan bolalarning o`yin faoliyatlarida, o`qish va amaliy mehnat jarayonida o`sib boradi. Bolalarning yoshlari ulg`aygan sari diqqatning kuchi va barqarorligi o`sa boradi. Bu xususiyatlari o`yin, mehnat va o`qish jarayonlarida o`sadi. O`qish jarayoni uchun diqqatning ma`lum darajada kuchli va barqaror bo`lishi talab qilinadi. Diqqat barqarorligining o`sishiga bolalar ongining mazmunan boyishi va ular tafakkurining o`sishi katta yordam beradi. Bola hayotining dastlabki onlariga ixtiyorsiz diqqat xos bo`ladi. SHuning uchun avval bola tashqaridan keladigan qo`zg`atuvchilarga qattiq ovozlar, yorqin ranglarga, ta`sirli bo`ladi. Bola hayotining uchinchi oylaridan boshlab, ob`ektning tashqi tomonlariga ko`proq qiziqa boshlaydi. endi bola biror predmetga ko`proq qarashi, uni og`ziga solishi mumkin. YAltiroq narsalar uning diqqatini torta boshlaydi. Bola yoshining oxirgi yoki ikkinchi yoshining boshlarida ixtiyoriy diqqat shakllana boshlaydi. 2 yoshli bolalarda ongning elementlari ixtiyoriy diqqat bilan birga paydo bo`la boshlaydi. Bola ixtiyoriy diqqatning rivojlanishida o`yin katta ahamiyatga egadir. Agar bog`cha yoshidagi bolalarda ixtiyorsiz diqqat mustahkam bo`lmasa, ixtiyoriy diqqat mustahkam bo`lmaydi. Ixtiyoriy diqqatni tarbiyalashda o`quv jarayoni muhim ahamiyatga ega, ya`ni darsda qanday utirish, maktab topshiriqlari, o`qituvchini eshitish, ularning hammasi ixtiyoriy diqqatning shakllanishida katta rol’ uynaydi. Maktabgacha bolalik davridagi diqqat ixtiyorsiz bo`ladi. Maktab yoshidagi bolalar o`z diqqatlarini boshqara olmaydilar. Diqqatning ixtiyoriy turi o`yin davomida faqat epizodik tarzda sodir bo`ladi. O`quv faoliyati juda murakkabligi, majburiyligi va ijtimoiy ahamiyatliligi bilan diqqatning rivojlanishiga jiddiy talablar kuyadi. 17 Maktab yoshidagi kichik bolalar diqqatining asosiy xususiyati ixtiyoriy diqqatining o`sib borishidir. quyi sinf o`quvchilarida ixtiyoriy diqqatning beqarorligiga sabab, ular asab tizimining tez charchashi, tormozlanish jarayonining kuchsizligidir. SHuning uchun o`qituvchi o`quvchilar diqqatini tarbiyalashda o`quv materialining mumkin qadar qiziqarli ko`rgazmalar, xilma - xil bo`lishiga harakat qilishi kerak, o`quvchilarni faollashtirishga intilishi, mashg`ulot davomida tanaffus berish imkoniyatlarini avvaldan o`ylab ko`rishi lozim. O`quv faoliyatini to`g`ri tashqil etish boshlangich sinflardaek shakllanib, o`smirlik yoshida mustahkamlanadigan diqqatlilikka odatlanishga zamin hozirlaydi. O`smirda har xil narsalarni bilishga qiziqish, ko`p narsalarni mustaqil bajarishga nisbatan jo`shqin g`ayrat, istak uyg`onadi. Bu bir tomondan, diqqatning to`planishi va barqarorligining oshishiga imkon beradi. Ikkinchi tomondan, parishonxotirlik, engil chalg`ish hollarini keltirib chiqaradi, chunki hali o`smir faol jalb etishigina unda diqqatning holatini aniqlash, uni dars materialiga yo`naltirish va unda tutib turish imkonini beradi. O`qituvchining moxirona rahbarligi va kuchli nazorati o`rta yoshdagi o`quvchilarning diqqatini to`g`ri tarbiyalashni ta`minlaydi. Bunday sharoitda o`smirning o`zi ham o`zida ixtiyoriy diqqatni tarbiyalashga harakat qila boshlaydi. Ilk yigitlik yoshi davri diqqatning barcha xususiyatlari va turlarini yanada rivojlantirish bilan bog`liq. Bu yoshda bilishga qiziqish keng doirasi bilan ta`limga oliy ma`suliyatli bo`lish, kelgusi mehnat faoliyati uchun uning ahamiyati tushunishning birgalikda rivojlanishi ancha mahsuldor so`nggi ixtiyoriy diqqatning, ya`ni irodaviy diqqatning paydo bo`lishi hamda rivojlanishiga zamin hozirlaydi. Ko`p yillik o`qish davomida tobora qiyin masalalarni echish jarayonida diqqat bilan ishlash odati paydo bo`ladi, uning natijasi yuqori sinf o`quvchisi uning uchun qiyin, qiziqarsiz bo`lgan ish ustida o`z diqqatini nisbatan engil to`play oladigan bo`ladi. 18 Bunday yigit - qizlar murakkab, mavhum, nazariy, materialning qunt bilan o`rganish qobiliyatiga ega bo`ladi. Aslida esa kichik maktab yoshidagi bola, hatto o`smir ham ko`rgazmali va aniq materialga tayanishga muhtoj bo`ladi. YUqori sinflarda diqqatni jalb etish va tutib turishda o`qitishning mazmundorligi, mantiqiyligi hal qiluvchi rol’ o`ynaydi. Diqqatning barqarorligi - bu shaxsning muayyan ob'ektni o'rganishga yoki muayyan faoliyat turini bajarishga e'tiborini qaratish qobiliyati. Aynan shu omil idrok etilgan ma'lumotlarning ishlashi va hajmini aniqlaydi. Shuni tushunish kerakki, diqqatni jamlash barcha ikkilamchi omillarni fonga tashlashga imkon beradi, ammo bu urg'u o'zgarishini istisno qilmaydi degani emas. Agar diqqatning turlari haqida gapiradigan bo'lsak, unda ixtiyoriy va ixtiyoriyni farqlashimiz mumkin. Birinchisi - ongli. Diqqat aynan shaxsni bevosita qiziqtiradigan ob'ektga qaratiladi. Bundan tashqari, agar bunday konsentratsiya muntazam ravishda sodir bo'lsa, miya avtomatik ravishda diqqatni jamlashni boshlaydi. Bunday e'tibor post-ixtiyoriy deb ataladi. Ammo ko'pincha odam kutilmaganda uning faoliyatiga bevosita aloqasi bo'lmagan narsalar yoki hodisalarga o'tadi. Bunday holda, biz beixtiyor diqqat haqida gapirishimiz mumkin. Bu qattiq tovushlar, yorqin ranglar va boshqalar bo'lishi mumkin. Diqqat bir qator xususiyatlarga ega. Asosiysi - konsentratsiya. Bu ma'lum bir ob'ektni ma'lum vaqt davomida diqqat markazida ushlab turish qobiliyatini nazarda tutadi. Hajm inson bir vaqtning o'zida diqqatini jamlashi mumkin bo'lgan ob'ektlar yoki faoliyat turlarining sonini tavsiflaydi, ammo barqarorlik - bu ma'lum bir holat davom etishi mumkin bo'lgan vaqt. Juda qiziq hodisa - bu diqqatni taqsimlash. Bu shuni anglatadiki, odam faqat bitta narsaga e'tibor qaratishi shart emas yagona turdagi tadbirlar. Ba'zan, faoliyatning o'ziga xos xususiyatlaridan kelib chiqqan holda, bir vaqtning o'zida bir nechta jarayonlarni amalga oshirish kerak bo'ladi. Shu bilan birga, ularning ba'zilari 19 avtomatizmga keltiriladi, boshqalari esa ma'lum aqliy va psixologik harakatlarni talab qiladi. Eng yorqin misollar kasbiy faoliyat o'qituvchi yoki transport vositasi haydovchisi. Shuni tushunish kerakki, har bir kishi bir xil ob'ektni uzoq vaqt davomida diqqat markazida ushlab turish yoki bir hil faoliyatni amalga oshirishga qodir emas. O'z qobiliyatingizni aniqlash uchun siz ma'lum bosqichlardan o'tishingiz mumkin psixologik testlar... Ularning natijalariga ko'ra, diqqatning barqarorlik darajasini aniqlash oson. Agar u qoniqarsiz bo'lib chiqsa, bir qator maxsus mashqlarga murojaat qilish tavsiya etiladi. Psixologlar selektiv kontsentratsiya kabi hodisani juda faol o'rganishmoqda. Bu mexanizm bir nechta shunga o'xshash ob'ektlardan kerakli ob'ektni tanlash imkonini beradi. Bundan tashqari, idrokning vizual, eshitish, taktil va boshqa turlari haqida gapirish mumkin. Ovoz shovqinlari orasida odam suhbatdoshning nutqini ajrata oladi, u bir nechta ohanglardan faqat bittasini eshitadi va agar ikkita tasvir haqida gapiradigan bo'lsak, ularni har bir ko'z bilan alohida ushlash mumkin emas. Diqqat - bu ongning har qanday real yoki ideal ob'ektga qaratilishi va konsentratsiyasi bo'lib, hissiy, intellektual yoki aqliy darajaning oshishini anglatadi. vosita faoliyati shaxs. Diqqatning o'ziga xos organik asosi bor, bu diqqatning ishlashini ta'minlaydigan va uning tashqi ko'rinishi uchun javobgar bo'lgan miya tuzilmalari. turli xil xususiyatlar... Inson miyasini tashkil etuvchi bir necha milliard nerv hujayralari orasida ayniqsa diqqat ishi bilan chambarchas bog'liq bo'lganlar bor. Ular neyronlar - yangilik detektorlari deb ataladi. Bunday nerv hujayralarining boshqalardan farqi shundaki, ular odam o'z his-tuyg'ulari va idrokida o'zi uchun yangi bo'lgan va uning diqqatini tortadigan ba'zi bir narsa va hodisalarga duch kelgandagina faol mehnatga kiritiladi. 20 Odatiy bo'lib qolgan tirnash xususiyati beruvchi moddalar odatda hujayralarning reaktsiyalarini keltirib chiqarmaydi - yangilik detektorlari. Bunday hujayralar odamning beixtiyor e'tibori uchun javobgar bo'lib ko'rinadi. Diqqatning umumiy holati, xususan, uning barqarorligi kabi xarakteristikasi, ko'rinishidan, retikulyar shakllanish ishi bilan bog'liq. Bu nerv tolalarining eng nozik tarmog'i bo'lib, markaziy asab tizimining chuqur qismida miya va orqa miya o'rtasida joylashgan bo'lib, uni qoplaydi. pastki bo'limlar ikkinchisining birinchi va yuqori qismlari. Retikulyar shakllanish orqali periferik sezgi a'zolaridan bosh miyaga va aksincha olib boruvchi nerv yo'llari o'tadi. Retikulyar shakllanish, shuningdek, miya yarim korteksining ohangini va retseptorlarning sezgirligini tartibga soladi, diqqatning dinamik xususiyatlarini o'zgartiradi: uning konsentratsiyasi, barqarorligi va boshqalar. Download 0.51 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|