O‘zbekiston respublikasi

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

- 29 - 

 

III  BOB  «Qutlug‘ qon» asarida xarakterlar ruhiyati tasviri.  

3.1 Asar qahramonlari ruhiyatidagi o‘zgarishlar tasviri

 

Adabiyotshunos Uzoq Jo‘raqulov ruhiy tahlil haqida so‘z yuritib shunday 

degan edi: “psixoanaliz badiiy jihatdan yuksak har qanday asarga nisbatan subyekt 

bo‘la oladi. Bunda badiiy asarning qaysi adabiy metodga daxldorligi u qadar 

ahamiyat kasb etmaydi. Shu ma’noda, adabiyotning antik davridan bugungi 

kungacha yaratilgan yuzlab asarlarni sanash mumkin… Ayniqsa XX asrda shunday 

badiiy asarlar maydonga keldiki, ularni bevosita ruhiy tahlil nazariyasi ta’sirida 

yuzaga kelgan deyish mumkin”

7

 

Badiiy asarlarda muallif pozitsiyasi ijodining ajralmas qismi bo‘lib, asar va 

uning obrazlarini badiiy psixologizm ruhi bilan sug‘oradi va yangi ijodiy metod 

asosida tasvir etadi. Realizm esa voqealikni tarixiy rivojlanish  qoidalari asosida 

haqqoqniy tasvirlashda, avvalo, tipik obrazlar yaratishda, turli-tuman inson 

tiplarining umumlashma mujassam timsollarini gavdalantirishda namoyon bo‘ladi. 

Ijodiy jarayonda realizm va yozuvchi pozitsiyasi dialektik birlikda amal qiladi, 

obrazlarga  ijtimoiy  hayotiy va ma’naviy estetik kuch-quvvat bag‘ishlaydi. 

Psixologik tahlil va tasvir bilan yo‘g‘urilgan asarlarda shaxslarni shakllantiruvchi 

va ular tufayli tarkib topuvchi tabiiy, tarixiy omillar, kundalik va asriy 

muammolar, manfaatlar,  kurash va urinishlar –  hammasi odam va olam (sharoit, 

muhit)ning o‘zaro munosabatidagi o‘zgarishlar, yangiliklar mohiyatini ko‘rsatish 

nuqtayi nazaridan tipiklashtiradi va, albatta, tarbiyalash, insonga va hayotga aktiv 

ta’sir etish maqsadini ko‘zda tutadi. Ijodkor hayotdagi xodisalar va 

qonuniyatlarning mohiyatini tipiklashtirish bilan uzviy birlikda amal qilishi 

 

realistik san’atning umumiy rivojlanish jarayoniga oid bo‘lsa-da, bu jarayon yirik 

san’atkorlarning g‘oyaviy-badiiy yuksak asarlarida o‘ziga xos va yorqin ifodasini 

topadi. Buni Oybek romanlarida bemalol kuzatish mumkin. 

 

Oybek 20-yillar boshidanoq ijod etib, lirika va liro-epik janrlarida samarali 

tajriba orttirib, katta hayot va ijod yo‘lini bosib o‘tdi. U milliy meros va xalq 

                                                            

7

 Жўрақулов У. Ҳудудсиз жилва. - Т., "Фан" 2006 йил, 64 – бет. 

- 30 - 

 

og‘zaki poetik ijod an’analari asarlarini ijodiy o‘zlashtirish bilan birga jaxon 

adabiyotining ulug‘ san’atkorlaridan o‘rganib, romannavislik tafakkuri va realistik 

roman janri «sirlari»  ni o‘zlashtira bordi va ularni o‘z shaxsiy va ijodiy tajribasi 

bilan boyitib, 30-yillar ohiridan yirik prozaik asarlar yaratishga kirishdi. Uning 

birinchi romani «Qutlug‘ qon»da o‘zbek xalqining milliy ozodlik kurashi 

tasvirlandi. U mazkur romanida o‘zbek xalq xayotini butun murakkabligi bilan 

kishi xarakteri va ijtimoiy sharoitning o‘zaro dialektik bog‘lanishlari va qarama-

qarshiliklarida aks ettirdi. Adib o‘zbek xalq xayotining obyektiv tarixiy rivojlanish 

tendensiyasini, mehnat ahli ommaviy qo‘zg‘olonining tadrijan yetilishi, mulkdorlar 

– boylar va ularning homiylariga qarshi turishlari, to‘qnashuvlari, va kuzatishlarida 

pishib borishini, shuningdek jonli xarakter dinamikasini, ularning xulq-atvori va 

murakkab ichki psixologik xolatining rang-barang milliy xususiyatlari bilan yorqin 

chizib berdi. 

 

Oybek shu birinchi romani bilanoq o‘zbek  adabiyotining rivojiga ulkan 

hissa qo‘shdi. «Qutlug‘ qon»  romani o‘zbek adabiyoti xazinasiga, u orqali jahon 

adabiyotiga munosib hissa bo‘lib qo‘shildi. 

 

Noyob lirik shoir, benazir nosir va atoqli olim sifatida dong taratgan Oybek 

XX asr o‘zbek adabiyotining iftixoridir. Binobarin, mazkur adabiyot taraqqiyotini 

uning ijodisiz tasavvur qilib bo‘lmaydi. Adibning «Qutlug‘ qon»,  «Navoiy»  kabi 

shoh asarlari oltmishdan ortiq xorijiy tillarga tarjima etilgan. Shu bois mashhur 

turkman yozuvchisi Berdi Kerboboyev: «Oybek faqat o‘zbek xalqigagina emas, 

barcha qardosh xalqlarga ham sevikli adibdir», - degan edi. 

 

Oybek ijodi juda o‘ziga xos, serqirra. «Oybekning serhosil, o‘tkir 

ijodkorligini bizning adabiyot tarixida kimga o‘xshatish mumkin?»  so‘rog‘iga 

G‘afur G‘ulom:  «Oybekning o‘ziga, faqat Oybekka o‘xshatish mumkin»,  -  deya 

javob berib, uning iste’dodini yuksak baxolagan edi. Hamid Olimjon esa 

ijodkorga:  «Prozada shoir-u, poyeziyada prozaikdir»,  -  deya ta’rif bergandi. Adib 

iste’dodi, betakror ijodini S.Ayniy, A.Fadeyev, I.Le, S.Muqonov, M.Ibrohimov, 

M.Tursunzoda, S.Borodin, K.Yashin, I.Sulton, Sh.Rashidov, H.Yoqubov, 

M.Qo‘shjonov kabi mashhur adib va olimlar ham yuqori baholashgan. 

- 31 - 

 

 

Atrofdagilarda katta qiziqish uyg‘otgan adib ijodiga bag‘ishlab qator ilmiy 

maqola,  adabiy-tanqidiy ocherk va risolalar yaratildi. Ayniqsa, Komil 

Yoqubovning  «Oybek»  (1960),  «G‘oyaviylik va mahorat»  (1963),  «Adibning 

mahorati»  (1966), Matyoqub Qo‘shjonovning «Oybek mahorati»  (1962), Naim 

Karimovning «Oybek» kitoblari, shuningdek, «Oybekning ijodiy metodi va badiiy 

mahorati»  (1985) nomli maqolalar to‘plami alohida diqqatga sazovordir. Ularda 

yozuvchi asarlari tahlilga tortilib, badiiy, g‘oyaviy, temaktik xususiyatlari ko‘p va 

keng ochib berilgan. 

 

Komil Yoqubovning Oybek haqidagi har uchala  kitobi ham, avvalo, 

dalillarga boyligi, tahlilning puxtaligi, ilmiy xulosalarga serobligi bilan ajralib 

turadi. Muallif Oybek ijodi misolida zamonaviylik va tarixiylik, an’ana va 

notavorlik, konflikt va xarakter, hayotiylik va badiiy to‘qima, shakl va mazmun, 

lirik, epik va liroepik janrlarning o‘ziga xos badiiy to‘qima, shakl va mazmun, 

lirik, epik va liroepik janrlarning o‘ziga xos xususiyatlari, ular orasidagi umumiy 

va farqli jihatlar to‘g‘risida atroflicha fikr yuritgan, oybekshunoslik va uning 

taraqqiyoti masalalariga alohida e’tibor qaratib, bu sohadagi ayrim xato va 

chalkashliklarga aniqlik kiritgan. 

 

Matyoquv Qo‘shjonovning «Oybek mahorati» kitobida adib mahorati ijodiy 

rivojlanish jarayoni, o‘ziga xos uslub masalalari bilan bog‘liq tarzda tahlil etilgan. 

Xususan, Oybek asarlaridagi asosiy xarakterlarning shakllanishi sinchkovlik bilan 

yoritilib, syujet va kompozitsiya, shakl va mazmun, ijodiy metod va badiiy 

mahoratga bog‘liq tarzda ochib berilgan. 

 

Yozuvchi Oybek ijodi haqida mustaqillik yillarida  davr talablariga mos 

ravishda yangi tadqiqot ishlari olib borilmoqda. Adib ijodi sog‘lom fikr asosida 

tadqiq va tahlil etilib, Oybekning ulug‘ligini tasdiqlovchi yangi-yangi ilmiy 

xulosalar chiqarilmoqda. N.Karimov, S.Mamajonov, B.Nazarov, U.Normatov, 

O.Sharafiddinovlarning «XX asr o‘zbek adabiyoti tarixi» (Toshkent «O‘qituvchi», 

1999  –  yil.) darsligi, U.Hamdamovning nomzodlik, A.Sabriddinovning doktorlik 

dissertasiyalari bunga yaxshi misol bo‘ladi. 

- 32 - 

 

 

Oybek 1905-yil 10-yanvarda Toshkentda hunarmand 

bo‘zchi 

Toshmuhammad aka oilasida tug‘ilgan. Oybek adabiy taxallus bo‘lib, 

yozuvchining asl ismi Musodir. Bolaligi haqida Oybek: «Otam yoshligida bo‘zchi, 

keyin Xumson va Yangibozor qishloqlarida baqqollik qilgan, o‘qimagan, jahli tez, 

tajang bir odam edi. Onam jismoniy kuchsiz, lekin aqlli, ziyrak, rahmdil va har 

ishga epchil xotin edi. Do‘ppi, jiyak va qo‘l ishlari bilan ko‘p mashg‘ul bo‘lardi. 

Ishdan bo‘shagach, ko‘p vaqt kitob o‘qirdi», - deb yozgan edi. 

 

Oybek avval eski maktabda, so‘ng yangi maktabda o‘qigan.  U 1930-yilda 

o‘rta Osiyo Davlat Universiteti (hozirgi O‘zbekiston Milliy universiteti)ning 

ijtimoiy fanlar fakultetini bitirib, 1935-yilgacha shu dorulfununda siyosiy iqtisod 

fanidan dars bergan va O‘zbekiston Fanlar Akademiyasi Til va adabiyot ilmiy-

tadqiqot institutida ilmiy xodim bo‘lib ishlagan (1934-1937). O‘zbekiston o‘quv 

pedagogika nashriyotida adabiy tarjimon va muharrirlik vazifasini bajargan (1938-

1941). 1943-1951-yillar davomida O‘zbekiston fanlar akademiyasining ijtimoiy 

fanlar bo‘limini boshqargan. 1945-1949-yillarda O‘zbekiston Yozuvchilar 

uyushmasida rais bo‘lib ham ishlagan. «Sharq yulduzi», «O‘zbek tili va adabiyoti» 

jurnallariga bosh muharrirlik qilgan. 

 

Ko‘rinadiki, Oybek adabiy-ijodiy ishni doimo jamoat tashkilotchilik ishi 

bilan qo‘shib olib borgan va har ikkala sohada ham yuqori ko‘rsatkichlarga 

erishgan. 

 

Oybekning adabiyot va ilm-fan sohasidagi hizmatlari munosib taqdirlanadi. 

Oybek 1943-yilda O‘zbekiston Fanlar akademiyasi tashkil etilishi bilanoq unga 

haqiqiy a’zo etib saylanadi. 1965-yilda  «O‘zbekiston xalq yozuvchisi»  degan 

faxriy unvonga sazovor bo‘ldi, yetti orden va bir qancha medallar bilan 

mukofotlandi.  «Navoiy» romani uchun Davlat mukofoti (1946), «Bolalik» qissasi 

uchun O‘zbekiston Davlat mukofoti (1964) ga loyiq topildi. 

 

Oybek xotirasini abadiylashtirish borasida ko‘pgina tadbirlar amalga 

oshirildi. Jumladan, qator maktablar, o‘quv yurtlari, xiyobon va ko‘chalar, jamoa 

va davlat xo‘jaliklari Oybek nomi bilan atalmoqda. Toshkentda Oybekning uy 

- 33 - 

 

muzeyi tashkil qilingan. Toshkent metropoliteni bekatlaridan biriga Oybek nomi 

berilgan. 

 

Oybekning adabiyotda o‘z o‘rnini topishi va ijodiy o‘sishi osonlikcha 

bo‘lmadi. Shoir yoshligida murakkab ijodiy o‘sish izlanish davrini boshidan 

kechirdi. Oybek o‘z ijodiy  yo‘lidagi ana shu o‘nqir cho‘nqirlarni nazarda tutib: 

«Mening birinchi she’rlarimda qarama-qarshiliklar, izlanishlar hali ko‘p edi. 

Zamonaning eng muhim voqealariga javoban yaratilgan she’rlar bilan bir qatorda... 

mungli nidl bilan sug‘orilgan, mavhum, tushkunlik ruhida yozilgan she’rlar ham 

bor edi», - deb yozgan edi. Shoirning «Kuz va qiz», «Qish kechalari», «Xotiradan 

izlar»,  «Farg‘ona oqshomi»,  «Ayriliq va darvesh»,  «Sharq uchun»,  «O‘zbek eli» 

kabi she’rlari «tushkunlik ruhida yozilgan» asarlardandir. 

 

Ularda mungli nido alomatlarining uchrashi o‘sha davr hayotida mavjud 

bo‘lgan haqsizlik va ijtimoiy adolatsizlikka qarshi norozilikning o‘ziga xos 

ifodasidir. Oybek yoshligidanoq haqiqatni yozish, xalq ruhiyatini haqqoniy aks 

ettirish yo‘lidan borgan. 

 

Oybek o‘z taqdirini xalq taqdiri bilan mahkam bog‘laydi, tinmay izlanadi, 

hayotni sinchiklab o‘rganadi. 1928 –  yilda:  «Og‘ayinlar! Davrimizni qalbga 

solganman. Cho‘llardagi sarob izni anglab olganman. Kurashadi ikki to‘lqin qarab 

turaymi?»,  -  deb xitob qilishi («Tovushim») shoirning sho‘rolar pozitsiyasi 

ma’qullaganidan dalolatdir. Oybek o‘z ijodining ilk davrida Cho‘lpon ta’sirida 

bo‘lgan. Undan ko‘p narsa o‘rgangan. Buyuk shoir ta’sirida qator cho‘lponnona 

she’rlar yaratgan. 

 

Oybek 20-yillarda asosan o‘rganish va izlanish davrini  o‘tagan bo‘lsa, 30 

yillarda ijodiy kamolot bosqichiga ko‘tarildi. 

 

Oybek o‘z ijodini shior sifatida boshlab, bu sohada ajoyib samaralarga 

erishgan va boy tajriba hosil qilgan bo‘lsada, 30-yillarning ikkinchi yarmiga kelib, 

nasriy asarlar yaratishga o‘tadi. Avvalo, «Gulnor opa»,  «Fanorchi ota», 

«Geografiya muallimi»,  «Tillatopar»,  «Globus»,  «Musicha»,  «Kurashchi yigit» 

singari hikoya va ocherklar yozib, nasrda ma’lum bir tajriba va malaka hosil qiladi. 

So‘ngra «Qutlug‘ qon» romanini yozishga kirishadi. Oybek romanining yaratilishi 

- 34 - 

 

tarixi haqida: «1937-yilda  «Qutlug‘ qon»  romanini yoza boshladim.  Bu romanni 

yozish uchun material yig‘ib o‘tirmadim, bolaligimdan hayotni kuzatishni 

sevganligimdanmi, ko‘nglimdan, xotiramdan «Qutlug‘ qon»  romani quyulib 

kelaverdi. Romanni qisqa fursatda yozib tugatdim», - degan edi. 

 

1940-yilda chop etilgan «Qutlug‘ qon» romani – badiiy jihatdan yetuk asar. 

Unda mamlakat o‘tmishidagi hayot haqiqati mohirona ko‘rsatilgan. O‘zbek 

xalqining 1917-yil to‘ntarishi arafasidagi og‘ir hayoti, ozodlik yo‘lida olib borgan 

kurashlari keng va atroflicha tasvirlangan. 

 

Romanning bosh qahramoni Yo‘lchi yangi hayot kurashchisi sifatida 

shakllana boshlagan o‘zbek mehnatkashi obrazidir. U dinamik tarzda tadrijiy 

o‘sishda aks ettirilgan. 

 

Oybek romanda Yo‘lchining ijtimoiy qiyofasini ko‘rsatish bilan birga, uning 

shaxsiy hayoti va insoniy fazilatlarini ham ochib bergan. Asarda Yo‘lchining halol 

va pokligi, sof vijdonli va samimiyligi, soddaligi, rostgo‘yligi, mardligi, 

kamtarligi, insonparvarligi, sevgiga va do‘stga sodiqligi, onasiga va singlisi 

Unsinga mehribonligi va boshqa xislatlari yorqin ochib berilgan. 

 

Yo‘lchi sodda, halol, pok qalbli, mard yigit sifatida romanda katta mahorat 

bilan tasvirlangan. Yo‘lchi milliy xarakter darajasiga ko‘tarilgan yorqin obraz. 

Yozuvchi Yo‘lchining har bir harakatini, har bir holatini psixologik jihatdan 

asoslab bergan. 

 

«Qutlug‘ qon»  romanida xotin-qizlarning rang-barang obrazlari berilgan. 

Ular orasida, ayniqsa, Gulnor timsoli o‘quvchi katta taasurot qoldiradi. Adib 

Gulnor obrazi orqali xotin-qizlarning achchiq taqdirini, fojiali qismatini 

umumlashtirib tasvirlab bergan. Gulnor –  sodda va samimiy inson. Uning o‘zi 

ham, axloq-odobi ham, yurish-turishi ham go‘zal. Unda notabiiylik va soxtalik 

yo‘q. Ammo Gulnor –  huquqsiz. Shu sababli u Yo‘lchini jondan ortiq sevgani 

holda qari chol Mirzakarimboy bilan turmush qurishga majbur bo‘ladi. Romanda 

Gulnorning kechinmalari, turli ruhiy psixologik holatlari yorqin bo‘yoqlarda tabiiy 

va jonli qilib ifodalagan. 

- 35 - 

 

 

Gulnorning onasi Gulsumbibi  –  o‘zi bir olam. U-  mushfiq, mehribon ona. 

Gulsumbibi har narsadan odamgarchilikni ustun qo‘yadi. Qizni tushunadi va 

ayaydi. Shu sababli u boyning mulkiga uchmaydi, qizini Mirzakarimbiy xotinlikka 

olmoqchi ekanini eshitgach, ruhan qiynalib, ich-ichidan eziladi. Gulsumbibi 

obrazida o‘sha davr onalariga xos itoatkorlik ham, zahmatkashlik va mehribonlik 

ham yorqin, ta’sirli aks etgan. 

 

«Qutlug‘ qon»  romanida Shoqosim, Qoratoy, O‘roz, Shokir ota, Qambar, 

Yormat, Unsin kabi obrazlar ham jonli, to‘laqonli bo‘lib chiqqan. Bu obrazlar 

romanda o‘z mavqyeiga ega. Ular bosh qahramon Yo‘lchi xarakteridagi yetakchi 

xususiyatlarni ochib berishga xizmat qiladilar. Adabiyotshunos H. Umurov 

xarakterlar ruhiyati haqida shunday degan edi: “xarakter va uning psixologiyasi 

tahlili adabiyotning kamoloti, yozuvchining mahorati darajasini belgilovchi bosh 

omlidir…  Romanda yozuvchi uchun ichki dunyoning –  ruhning kechinmlarini 

tashqi qiyofa, holat va xatti-xarakatlarida ko‘rinishini tasvirlash, ya’ni dinamik 

prisip asosiy mezonidir.”

8

  

 

Romanda ayniqsa, Mirzakarimbiy obrazi ustalik bilan puxta ishlangan. 

Mirzakarimbiy  –  aqlli, tadbirkor shaxs. Uning qilmishlari –  jirkanchli, niyati – 

buzuq. Mahalla baqqolining o‘g‘li bo‘lgan Mirzakarimbiy halollik bilan emas, 

baliki qarovulu xizmatkorlarni shafqatsiz, ularning ish haqidan  urib qolish orqali 

mashhur millioner boy darajasiga ko‘tarilgan. 

 

Mirzakarimboyning ma’naviy dunyosi ham nopok. U –  qarindoshlik 

tuyg‘usidan mahrum. U moddiy yordamga muhtoj qarindoshi Xushro‘ybibi haqida 

yomon so‘zlar aytadi. Yo‘lchiga: «...odam bo‘lmoqchi esang, onang zoriga quloq 

solma!»  -  deb nasihat qiladi. Mirzakarimboy o‘z jiyani Yo‘lchiga zulm, 

adolatsizlik va insofsizlik qiladi. Bu qari chol, hatto jiyanining sevgilisi – nabirasi 

qatori qiz Gulnorga uylanishdan ham tortinmaydi. 

 

Mirzakarimboy Yo‘lchiga nasihat qilgan bo‘lib, o‘zining hayot va odamlar 

haqidagi «falsafa»sini bayon etadi. Mirzakarimboyning «falsafa»siga ko‘ra: «Pul – 

hamma  narsaning  otasi.  Pul  belga  quvvat,  boshga  toj.  Puldor  odam  –  qanotli 

                                                            

8

 Умуров Х. Адабиёт назарияси. - Т., Шарқ, 2002 йил, 40 – бет. 

- 36 - 

 

odam. Bu qanot bilan Mag‘ribdan Mashriqqa uchasan, har yerda oshna-og‘ayni, 

do‘st-yor  topasan».  Mirzakarimboy:  «Men  do‘stlarga  sira  ishonmayman...», 

«Xotin  erning  quli,  xotinning  ko‘ngliga,  ra’yiga  qarab  ish  qilgan  erkak  –  odam 

emas»,  -  deydi. Yuqorida keltirilgan misollardan Mirzakarmiboyning yirtqich 

qiyofasi, uning odamgarchilikdan mahrum ekanligi yaqqol anglashiladi. 

 

«Qutlug‘ qon» romani til va badiiy mahorat jihatidan ham g‘oyatda diqqatga 

sazovor. Asarda adib obraz yaratishda psixologik tahlil san’atidan, xalq tili 

boyliklaridan ustalik bilan foydalangan. Obraz xarakterini, personaj tilini tabiiy va 

jonli qilib tasvirlagan. Shunga ko‘r, romandagi har bir obrazning o‘z ichki-tashqi 

dunyosi bor, o‘z xarakteri va individual tili bor. Masalan, Abdushukur tilidan 

ishlatilgan  «g‘olibo maqsad»,  «kaminaning g‘oyaviy hayoti»,  «evoh, zavoli 

Turkiston»,  «milliy sarmoya»,  «o‘z boylarimiz –  musulmon boylarimiz»  singari 

so‘z va iboralar, bu obraz tiliga individual tus bergan. 

 

Romanda personajlar tili singari muallif nutqi ham katta mahorat bilan 

ishlangan. Asarda Oybek jonli xal tili boyliklari: xalq maqollari, hikmatli so‘zlar 

va obrazli iboralardan, shuningdek o‘xshatish, sifatlash, jonlantirish, mubolag‘a, 

majoz kabi tasviriy vositalardan unumli foydalangan. Bundan tashqari, yozuvchi 

xalq maqol va hikmatli so‘zlari darajasida turuvchi «Yer sotgan - er bo‘lmaydi, er 

– yer sotmaydi», «Jabrning to‘qmog‘iga toqat yo‘q», «Xalq o‘z ishini bilib qiladi», 

«o‘tinsiz qozon qaynamaydi»  singari sermazmun, chiroyli jumlalar va obrazli 

iboaralar yaratgan. 

 

«Qutlug‘ qon»  romani syujet va kompozitsiya jihatidan ham tahsinga 

loyiqdir. Unda asar g‘oyasini va obrazlar xarakterini ochishga xizmat qilmaydigan 

tasvirlar, oshiqcha voqea va epizodlar yo‘q. Yozuvchi voqealar tasvirini ortiqcha 

cho‘zmaydi. Voqeadan voqea chiqarish va ularni tabiiy tarzda bir-biri bilan 

bog‘lash orqali asosiy syujet chizig‘ini vujudga keltiradi. Shu bilan birga, syujetni 

xarakter yaratish ishiga mohirona xizmat qildiradi. 

 

Kezi kelganda shuni ham qayd etish kerakki, roman ayrim qusurlardan ham 

xoli emas. Asarda o‘sha davr taqozosiga ko‘ra, sosialistik realizm talabiga binoan 

rus inqilobchisi Petrov obrazi sun’iy ravishda kiritilgan, uning Yo‘lchiga 

- 37 - 

 

ko‘rsatgan ta’siri ideallashtirilgan. Jadid Abdushukur esa bir tomonlama 

tasvirlanib, o‘quvchida yoqimsiz taassurot qoldirishga urunilgan. 

3.2 Roman strukturasi va badiiy xarakerlar ruhiyati

 

 

Asar mavzusi ikki ma’noda qo‘llaniladi: 

1. 

Mavzu atamasi –  asarda aks ettirish uchun san’atkor tomonidan 

hayotdan saralab olingan voqea-xodisalar (voqelikning asarda tasvirlangan 

bo‘lagi). O‘zbek xalqining  chorizm va mahalliy burjuaziya zulmiga qarshi 1916-

yilda isyon ko‘tarishi –  milliy ozodlik harakatini ifodalovchi voqea hodisalar - 

«Qutlug‘ qon» romanining asosiy mavzuidir. 

2. 

Mavzu  –  san’at asarida qo‘yilgan va yoritilgan asosiy ijtimoiy 

masalalar. Chunonchi, «Qutlug‘ qon»  romanida o‘zbek xalqining muhit  ta’sirida 

o‘z-o‘zini anglashi va haq-huquqini, erki uchun zulmga qarshi bosh ko‘tarishi 

masalasi yoritilgan. Shu masala – romanning mavzuyini tashkil qiladi. 

Asar  g‘oyasi.  Yozuvchi asarida hayotni sintetik tarzda tasvirlar ekan, u, 

albatta, bir-biri bilan bog‘liq bo‘lgan qator masalalarni qalamga oladi, ularga o‘z 

munosabatini bildiradi – bahosini beradi. Shunga ko‘ra, asarning g‘oyaviy-tematik 

to‘qimasi murakkabdir. Chunonchi, «Qutlug‘ qon»  dagi Yo‘lchi obrazi orqali bir 

masala yoritilsa, Gulnor, Nuri, Mirzakarimboy, Tantiboyvachcha va Yormatlarning 

har biri orqali bir-biriga o‘xshamagan (butunlay boshqa-boshqa) masalalar 

yoritiladi. 

Asarda bu masalalar va ulardan kelib chiqadigan xulosalar bosh mavzu va 

bosh g‘oya atrofida uyg‘unlashadi. 

Asarning badiiy syujeti  .  Epik va drammatik asar syujetini quyidagicha 

ta’rif-tavsif qilsa bo‘ladi: asardagi odamlarning o‘zaro aloqalari, ular o‘rtasidagi 

qaramaqarshiliklar, simpatiya va antipatiyalar, umuman kishilar o‘rtasidagi 

munosabatlar  –  u yoki bu xarakterning, tipning rivojlanishi, tashkil topib 

borishidir. 

Masalan, Oybekning «Qutlug‘ qon»  romanidagi ko‘pgina voqea-xodisalar 

(Yo‘lchining qishloqdan shaharga ish qidirib kelishi, choyxonadagi suhbat, uning 

Mirzakarimboy va Lutfinisolar bilan uchrashuvi, to‘nka kovlashi, o‘t o‘rishi, 

- 38 - 

 

Gulnor bilan uchrashuvi, qovun voqeasi, «katta yer»dagi hayot, Shoqosim fojeasi, 

Nurining to‘yi, Tantiboyvachcha bilan uchrashuvi, Mirzakarimboyning Gulnorga 

uylanmoqchi bo‘lishi, uning o‘g‘irlanishi, Yo‘lchi tomonidan qutqazilishi, 

Boyning Gulnorga uylanishi, Yormat va Shokir otalar bilan uchrashuvlari, Yo‘lchi 

onasining vafoti, boy bilan to‘qnashuvi, Salimboyvachchaning Unsinga suyuqlik 

qilishi, Yo‘lchining Salimboyvachcha bilan to‘qnashuvi, Yo‘lchining qamoqqa 

olinishi... Yo‘lchi isyonkor sifatida 1916 yilgi milliy ozodlik harakatida jasorat 

ko‘rsatib, xalq erki va baxti uchun kurashda halok bo‘lishi...), birinchidan, shu davr 

ziddiyatlarini ko‘rsatishga xizmat qildirilgan bo‘lsa, ikkinchidan, Yo‘lchi 

xarakterini turli tomonlardan yoritilshga ko‘mak berganligining guvohi bo‘lamiz. 

«Qutlug‘ qon» romani syujeti – ko‘p qirrali, ko‘p bosqichli. 

Peyzaj. Vaqt peshindan oqqan edi. Iyul oyining quyoshi hamma yoqni olov 

seli bilan to‘ldirgan, havo allqanday oq alanga bilan jimgina yonganday... Keng 

dala yo‘lida qatnovchilar siyrak: eski kir qalopog‘ini burniga qadar tushirib, 

issiqdan mudragan va horg‘in oriq otining yalqov qadamiga bardosh qilib 

shahardan qaytayotgan chetan aravali dehqon, ikki oyog‘i bilan eshakning qorniga 

niqtab, muttasil «Xix-xix»  bilan halqumini qirgan mo‘ysafid uzumchi, qatig‘ini 

pullab, xurmachalarini orqalagan, issiqqa qaramay, goh aravaga osilgan, goh qush 

uyasini qidirib daraxtlarga ko‘z tikkan ustboshi kir-chir sho‘x bolalar... Issiq tobora 

ortar,  «g‘ir»  etgan shamol yo‘q, ot-arava ko‘targan chang havoda uzoq vaqt 

qimirlamay turib qolar, yuzlarga qizg‘in temir uchquni kabi yopishar, nafasni 

bo‘g‘ar edi. 

Ekspozitsiya.  Qahraton qishda yalang oyoq muz bosib, saratonda qizg‘in 

qum kechib issiqda, sovuqda obdan pishgan bizning yiginti ham «katta masofani 

piyoda bosgani uchunmi) kun xiyla betoqat qilgan edi. U kuyib yotgan bilq-bilq 

yumshoq tuproqda salmoqli oyoqlarini ildam va yirik-yirik bosar, ko‘zlagan joyiga 

tezroq yetishga oshiqib o‘tkinchilardan so‘rar edi: 

-  «To‘pqayrag‘och»ga yaqin qoldimi? 

-  Hali bor. Ko‘prikdan keyingi guzar. 

- 39 - 

 

Uning ochiq yoqali uzun ko‘ylagi, ustidagi olacha yaktagi suvga pishganday 

jiqqa ho‘l bo‘lgan; ba’zan g‘ashi kelib, badanga yopishgan ko‘ylakni ko‘chirar va 

yelpinar edi. 

Ko‘prikdan o‘tish bilanoq guzar boshlandi: ko‘chaning ikki tomonida bir-

biriga qarshi ikki choyxona, bir qassob do‘koni, buning yoniga suqulgan kichkina 

baqqoqchilik. Ko‘cha iflos, lekin suv qalin sepilgan; har yoqqa tarvaqaylab o‘sgan 

beso‘naqay, qari tollarning ko‘lankasi quyuq. 

Yigit so‘l yoqdagi choyxonananing karavotiga o‘tirdi. Chang va terdan hosil 

bo‘lgan kirnti yaktak etagi bilan yuzidan sidirib tashladi. Kichkina xaltani yoniga 

qo‘yib, choy so‘radi. Samovarchi chuvak yuzli, eti suyagiga yopishgan, jikkak va 

shu bilan baravar g‘irt ko‘sa odam edi. U ustaning qo‘liga tusha-tusha xo‘p 

ezilgan, qorni pachaq, chirkin katta samovarning oldida yog‘och yelkasini qisib 

o‘tirar, kelgan-ketgan odamlar bilan unchalik ishi yo‘q; is bosgan kir latta bilan 

dam samovarni, dam yonida qalashga piyola-choynaklarni artar, har kuni ming 

martalab qo‘lida tutadigan piyolalarni olib, go‘yo birinchi daf’a ko‘rganday, 

ko‘zini aylantirar, tovushni baland qo‘yib, o‘zicha valdirar edi. «Odamlarga 

hayronmanda! Agar sig‘sam edi, samovarning otashdoniga, ko‘mir o‘rniga yonar 

edim. Jabbor ko‘sadan bir hovuch kul qolgan bo‘lar edi. Shu ham tirikchilikmi? 

Mana bu xumsaning ham labi uchgan! Mana bunisi darz ketibdi... Hoy, aravakash 

bola, otingni tort, naq tezagini do‘ppinga solib beraman!» 

Nihoyat, shang‘i samovarchi jo‘mragi uchiga tez qoplangan choynakni va 

bir ola pes piyolani yigitning oldiga to‘q etib qo‘yib ketdi. 

Choyxonada  odam  siyrak.  Yigitlardan  yuqorida,  o‘rta  yoshli  ikki  dehqon 

o‘tirar,  buy  il  sabzi-piyozning bozori kasodligidan va ulovsizlikdan hasratlashar 

edi. Biri so‘zlab-so‘zlab, qamchi dastasi bilan yelkasini qashir, ikkinichisi esa 

qo‘nji bir qarich, churuk chorig‘ini ko‘rsatib: «Bu qachon yangi bo‘ladi? Sen ot-

ulovdan gapirasan! Dehqonchilikda barakat qolmadi. Dehqonning sira mazasi 

yo‘q»,  -  deydi. Unisi: «Ha, ishqilib, bosh omon bo‘lsin, birodar»,  -  degan so‘zni 

takrorlar edi. 

- 40 - 

 

Choyxonaning burchagida, kunning dahshatli yonuviga qaramay, qalin, qora 

jun chakmonga o‘ralgan bir qozoq devorga suyalib mudrar, minut sayin ko‘zini 

ochib loqaydlik bilan samovarchiga buyurar edi: «Chilim uzat!» Samovarchi nuqul 

kul bilan to‘lgan sarxonga cho‘g‘ qo‘yar, burish-tirishib, chilimni olib borar va 

o‘dag‘aylar edi: «Tort, tort, sira haqing ketmasin!»  u chilimni butun kuchi bilan, 

kashandalarday tortib, og‘ziga qitday tutun ilashmaganidan teskari burilib 

ming‘irladi: «Sartning qudoy urg‘ani sen ekansen, o‘ngmag‘ur...» 

Yigit g‘oyat changqagan edi, choyni quyib puflab-puflab ichdi. Belbog‘iga 

tugilgan qirq tiyin chaqadan tegishlisini ayirib olib, piyola ichiga tashladida 

o‘rnidan turdi. Lekin bir muddat taraddudda qoldi: qay tomonga qadam bosishini 

bilmas edi. Samovarchining «it fe’l»  ekanini payqagan bo‘lsa ham, noiloj uning 

oldiga bordi. 

-  Mirzakarimboyning bog‘i qayerda, bilmaysizmi? Dedi muloyimlik bilan. 

-  Nima ishing bor? 

-  Yo‘liqmoqchi edimda. 

-  Hmmm... Mirzakarimboyni Toshkentning to‘rt dahasi biladi. Hov anav 

ko‘chaga buril. Dang‘illama darvoza. O‘sha Iskandar Zulqarnayn ham 

bunaqa qo‘rg‘on solgan emas! –  Samovarchi qo‘shaloq barmoqli 

panjarasini cho‘zib bir ko‘chani ko‘rsatadi. Keyin bu begona yigitga 

boshdan-oyoq ko‘z yugurtirib, havasi kelib gapirdi. 

-  Rosa muchang bor ekan, inim. Badaningdan kuch yog‘ilib turibdiya. 

Qayerliksan, sayramlikmi? Boy boboning omadi... 

Choyxonaning ichkarisidan bir tovush yangradi: 

-  Tuf de, ko‘zing tegadi, kasofat! Shu so‘zingni menga aytsang, tishingni 

sug‘urib olardim. 

-  Koshkiydim manda tish bo‘lsa, sanda govda bo‘lsa, simyon! 

Yigit ularning so‘ziga bolalarday jilmayib, yo‘lga tushdi. 

 

Yashil bo‘yoq bilan bo‘yalgan, ust tomoni o‘ymakor panjarali, katta va og‘ir 

darvozaga yetganda, yigitning yuragi bir oz o‘ynab ketdi. Darvozaning bir tavaqasi 

ochiq. U uzoqdan ichkariga qaradi. Qarshisida, daraxtlar ostida katta supada, 

- 41 - 

 

dastro‘molchasi bilan yelpinib o‘tirgan, qordek oppoq ko‘ylakli, oq soqoli bir 

tutamgina cholga ko‘zi tushdi. Yuragi yana po‘killadi. «Toshkentning to‘rt dahasi» 

taniydigan bu davlatmand kishining  oldiga qanday kiradi? U sodda, uyatchan, 

kamtarin yigit edi. Lekin bir lahzada allaqanday kuch uni itarganday bo‘ldi. 

Tugun.  U darvozadan kirib, supaga o‘n-o‘n besh qadam qolganda, qo‘l 

qovushtirib, ta’zim bilan: «Assalomu alaykum»  dedi. Faqat, salobat bosganida, 

uning ovozi istagiga qarshi baland jaranglamadi. Allaqanday bo‘linib, siqilib 

chiqdi. Chol o‘tirgan joyidan qimir etmadi, bir qo‘lini qosh ustiga qo‘yib, 

keksalarga xos boqish bilan bir zum tikildi: 

-  Kel, Chirog‘im, nima xizmat? 

Yigit supa oldida to‘xtab, xaltasini qo‘ydi, uzun, baquvvat qo‘llarini cholga 

cho‘zdi. Supaning chetiga omonatgina o‘tirib, boshini quydi soldi: «Qayerga 

keldim? Mirzakarimboy shu kishimikan? Balki bu boshqa boydir»... deb 

o‘yladi. 

Chol bu begona yigitning vaziyatidan taraddudlanish sezib, qaytadan 

so‘radi: 

-  Xo‘sh, o‘g‘lim, nima arzing bor? Ayt... 

Yigit boshini ko‘tardi va unga tikilib qarab, jilmaydi. 

-  Mirzakarimboy siz bo‘lasizmi? 

Chol boshi bilan tasdiqlagach, yigit davom etdi: 

-  Men Xo‘jakent qishlog‘idan keldim, jiyaningizning o‘g‘li bo‘laman. 

-  Ye, Xo‘jakentdan? 

-  Xushro‘ybibining o‘g‘liman. 

-  Ye, - Mirzakarimboy butun gavdasi bilan bir qo‘zg‘alib qo‘ydi, - jiyanim 

Xushro‘ybibining o‘g‘liman degin, barakalla. Rahmat, jiyan, yo‘qlab 

kelibsan. Qalay, onang baquvvatmi? Har yerda bo‘lsa, omon bo‘lsin. 

Oting nima? Jiyan? 

-  Otim yo‘lchi. Ayam, shukur, sog‘-salomat. Sizga salom deb qoldi. 

-  Dadang... Ye, Sherali qalay, bardammi? 

- 42 - 

 

-  Dadam o‘lgan, ikki yil oshdi chamasi. Mirzakarimboy qo‘o‘lari bilan 

soqolini yengilgina siypab, marhumga fotiha o‘qigan bo‘ldi. 

-  Boyoqish ko‘p yaxshi odam edi; insofli, hamiyatli edi. Bir vaqtlar o‘rtada 

bordi-keldi bo‘lib turar edi. Dadang bu yerda ham, shahar hovlimizda 

ham bo‘lgan. Sen hech kelmaganmiding? 

Yosh pallamda dadam, ayam bilan birga shahardagi xovlingizga kelgandim 

g‘irashira yodimda bor... 

Epik kechinma. «Chol o‘tmishni esladi. Yo‘lchi o‘z onasidan yuz martalab 

eshitgan gaplarni hikoya qila boshladi, ya’ni opasidan ikki yosh qiz yetim qolgani, 

ulardan Xushro‘ybibi o‘z otasi tarbiyasida qolib, uning singlisi Oyimbibini 

Mirzakarimboy o‘zi tarbiya qilib, naq erga berish oldida vafot etgani, 

Xushro‘ybibining toleyi pastlik qilib, ota o‘lgandan so‘ng amakilari qishloqqa, 

Sheraliga erga berganliklari va hokazoni so‘zladi. So‘ng chol sukutga botdi, 

kichkina, lekin hali tetik ko‘zlarini mudroq bosgan odam kabi, sekingina yumdi». 

U hozirgina yodiga olgan qishloqi Xushro‘ybibini ham, uning kamtarin, 

mehnatkash marhum erini ham, kutilmagan vaqtda yo‘qlab kelgan bu arslonda 

qishloqi jiyanchani ham unutgan, uning fikrini yolg‘iz o‘z ishlari ishg‘ol etgan edi. 

U banklar orqali o‘z raqiblariga qarshi olib bomoqchi bo‘lgan sirli ishlarni, o‘z 

qarzdorlariga nisbatan qanday muomala va munosabatda bo‘lishini o‘ylar edi.  U 

qarzdorlarni uch guruhga bo‘ldi. Birinchi guruhdagilar bilan savdo muomalasini 

avvalgicha davom ettiraverdi. Chunki bularning «qo‘li uzun», qo‘rquti ko‘p. 

Ulardan bir kun ozni ko‘p qilib oladi. Ikkinchi guruhdagilarga birmuncha do‘q 

qiladi, shu bilan skladlarda cho‘kib qolgan gazlamalarni yaxshi baxo bilan ularga 

o‘tkazib yuboradi. Uchinchilarning esa dumlaridan mahkam ushlab olib, 

maymunday o‘ynatadi... So‘ng katta o‘g‘li Hakimboyvachchaning paxta savdosi 

yuzasidan o‘ris firamalari bilan yaqinda tuzgan shartnomasi ustida o‘ylab, bu 

ishning qaltis tomoni sira yo‘qligiga va tarjribakor aqlning ko‘rsatishiga muvofiq, 

bu ishdan foyda daryoday toshib kelishiga yana chuqurroq ishongach, zavqlanib 

ketdida, ko‘zlarini yana mahkamroq yumdi. 

- 43 - 

 

 

So‘zamol, badavlat qari tog‘aning birdan ko‘z yumib sukutga botishining 

sababini, tabiiy, Yo‘lchi tushunmadi. Kelganim unga yoqmadi shekilli, degan 

andishaga ham bordi. Lekin u endi boshini ko‘tarib, cholga va atrfoga dadilroq 

qaray boshladi. Mizrakarimboyning gavdasi kichik, qo‘llari ingichka bo‘lsa ham, 

zuvalasi pishiq ko‘rinadi. U go‘shtdor ham emas, oriq ham emas, kichik, ayyor 

yuzi xo‘rozning tojisiday qipqizil; oppoq soqoli va miyiqlari toza va taralgan... 

Peyzaj. Bir tanobdan mo‘lroq chor burchak tashqarining har tomoni diqqatni 

jalb qilarli edi. O‘rtada supa va hovuz. Tanasi ikkita katta qulochga sig‘maydigan 

bir tup sada tevarakka tangaday oftob tushirmaydi. Hovuzning narigi chetida bir-

biriga yaqin o‘tqazilgan, shoxlari bir-birining ichiga kirgan uch tup olma daraxti. 

Bir tupida olmalar egdi sarg‘ayib yaltiramoqda, bir tupida mushtday yirik olmalar 

hali ko‘m-ko‘k, ularga boqish bilan kishining tishi qamashib, og‘zi so‘lakka 

to‘ladi; bir tup jaydari qizil olma, mevasining mo‘lligidan hovuzga engashib 

tushgan: hovuz suvida bir qancha qizil olma yoqutday tovlanib, jimillab suzadi. 

Hovuzdan yigirma qadamlar narida to‘rt tomoni ochiq, ustunlari chiroyli 

naqshlangan, yerdam odam bo‘yi baland ko‘tarilib solingan kattagina shiypon; 

buning atrofi gulzor. Quyoshda mayin tovlanib, xilma-xil ranglar bilan mavjlangan 

mayda gullar orasida ko‘rkam yuksalgan qizil duxoba gullar olov kabi yonadi. 

 

Yo‘lchi ko‘zlari bilan atrofni sayr etarkan, ro‘barodagi qo‘rg‘on –  ichkari 

hovli eshigidan yosh-yosh o‘g‘il va qiz bolalar chuvillashib chiqishdi. Bularning 

kiyimlari toza va yangi edi. 

 

Mosh rang duxoba do‘ppili, to‘qqiz-o‘n yashar, chiroylikkina bola – 

bolalarning eng kattasi edi. U ichiga katta oq kalamush qamalgan qopqonni yerga 

qo‘ydi, eshikchasini ochdi. Semiz kalamush yerga tushib, lapanglab darvoza 

tomonga qochdi. Bolalar qiyqirib, uni quvlasha ketdi:  «Ustiga lampa moy sepib 

yondiramiz!»  Nabiralarining haddan oshgan suyunchli hangomasi cholning 

ko‘zlarini ochdi... U qo‘li bilan go‘daklarga do‘q qildi: «Gugrt o‘ynamanglar, 

hoy!»  -  deb qichqirib ham qo‘ydi. So‘ng, qarshisida o‘tirgan jiyanini 

unutayozganidan ogoh bo‘lib, yupatish uchun: 

- 44 - 

 

-  Obbo jiyane, biznikini topib keldingmiya? Ha, so‘rab-so‘rab Makkani 

topadilar... Hay, Oynisa, buvingni chaqir! –  Bolalarga aralashmay bir 

chekkada turgan rangpar, bezgaknamo qizga buyurdi boy. 

Qo‘rg‘on eshigidan ayol ovozi eshitildi: 

-  Nima kerak? 

-  Munadek! – chol qo‘li bilan imladi. 

-  Qishi borku. 

-  Qarindosh... Xushro‘yning o‘g‘li, - deb tushuntirdi chol. 

-  Qaysi Xushro‘y? Esim ham qursin, ha qishloqdami? 

Portret. «O‘rta bo‘yli, to‘la, lekin keng yuzining go‘shtlari sarg‘ayib, salqib 

tushgan ellik sakkiz yoshlarda bo‘lgan kasalnamo xotin asta-asta yurib kelaverdi.» 

U supaga yaqinlashgach, Yo‘lchi o‘rnidan turib salom berdi va onasining 

salomini topshirdi. Ammo kekkaygan xotin uning so‘zini tinglamadi, eriga qarab 

so‘zladi: 

-  Qishloqdagi jiyaningiz o‘g‘ilmi? Tog‘dek yigit bo‘libdi. Yoshligida ham 

bo‘lali bola edi... ko‘zimga tanish ko‘rinib turibdi. 

Mizrakarimboy xotininga dasturxon olib chiqishni buyurgach, u ketish 

oldidagina, ko‘rinida samimiy, lekin aslida soxta va masxaralai  tovush bilan 

Yo‘lchining onasini va ukalarini so‘radi. 

Boy endi issqidan shikoyatlanib, uhuhlab o‘tirdi. Uning kampiri patnis va bir 

choynak choy olib chiqdi. Patnisda to‘rtta kulcha, ikki bosh qizil chillaki va bir 

bosh qush cho‘qigan qandaydir oq uzum bor edi. Yo‘lchi qishloqdan keltirgan 

xadltani kampirga uzatdi. 

-  Ayam berib yubordi, qurut... 

-  Sadag‘asi ketay,  - kampir xaltani ushlagisi ham kelmay, qo‘l uchi bilan 

tutib gapirdi, - koyib nima qilar edi bechora. 

Nabiralar xaltadagi qurut ekanini eshitib, kampirning oyog‘i ostida 

o‘rmalashdi va: «Manga bitta, buvi»,  «Manga ancha bering, buvi»  -  deb 

qiychuv ko‘tarishdi. Kampir xo‘mrayib, nabiralarni jerkib tashladi. Bolalar 

- 45 - 

 

yopishavergach, xaltani ochishga majbur bo‘ldida, labini burib vaysay 

boshladi. 

-  Xaq, shumtakalar, og‘zilaringda erib ketadigan suzma qurutni bersam 

olmaysizlar, shu tosh qurutni talashasizlar. Mana, ko‘rdilaringmi, qattiq – 

tishlaringni ushatadi. Baybay, bu bolalarning dastidan o‘lib bo‘ldim; axir 

bu tosh qurut, jig‘ildonlaringni teshib yuboradiku.  –  Mehmonning 

qizarganini payqagan keksa boy, o‘z xotinining katta og‘iz va 

betamizligiga achchiqlanib, yuzini teskari burdi, lekin xotini yana 

valdiramasin uchun, yumshoq gapirdi: 

-  Hay, ichkari kir, chag‘ir-chug‘urdan qulog‘im bitdi. 

Yo‘lchi qurut olib kelganiga pushaymon qildi. Onasi qo‘shnilardan qurut 

yig‘ib, boy tog‘a uchun sovg‘acha tayyorlab, suyuna-suyuna uning qo‘liga 

tutqazgach, yaxshi yomonligini surushtirmay, u ham olib jo‘nagan edi. 

 Boy tog‘a nonni ushatib, patnisi Yo‘lchining oldiga surib qo‘ydi. 

-  Ol, jiyan, yo‘l ko‘rib kelgansan. Bir parcha yerlaring borligini eshitar 

edim, qo‘llaringdami? 

-  Yo‘q,  -  patnisdan bir burda non olib javob berdi Yo‘lchi, -  yer sotilib 

ketgan. 

Mirzakarimboy yerga o‘ch odam edi. Yerli-suvli odamlar, qanday bo‘lmasin 

bir sababdan qiynalib qolsalar, darrov ularning pinjiga tiqilar, yo o‘rtaga kishi 

qo‘yib, yerni tezroq o‘z qo‘liga o‘tkazishga tirishar edi. Hatto, yer sotishni xayolga 

keltirmagan odamlarning yerlarini, agar ularning yerlari o‘z yerlariga chegaradosh 

bo‘lsa, o‘zinikiga qo‘shish uchun hech nimadan toymas, har qanday nomus va 

adolatning betiga tupurar edi. Ammo, Yo‘lchining sotilib ketgan yeri unga hech 

aloqasiz bo‘lgani uchun, yerning qadr-qiymati va bu xususdagi mahkam 

qanoatlarini tushuntira boshladi: 

- Chakki bo‘libdi, jiyan. Yer sotgan er bo‘lmaydi, er yer sotmaydi. Mana bu 

gapning mag‘zini chaq... Yer sotganlarning ko‘pini ko‘rdik, axiri gadoy bo‘ladi. 

To‘g‘ri, yerni pulga sotadilar, naqd pulni jaraq-jaraq qilib sanab oladilar. Pul 

hamma narsaning otasi. Pul belga quvvat, boshga toj. Puldor odam qanotli odam, 

- 46 - 

 

bu qanot bilan mag‘ribdan mashriqqacha uchasan, har yerda oshna-og‘ayni, do‘st-

yor topasan... Puldor odam Moskvagacha, Varshavagacha boradi. Pulsiz odam o‘z 

joyidan bir qadam siljisinchi! Pul shunday aziz narsa, jiyan. Lekin pulni juda 

maqtab yuborgdim, shoshma, yerda ham xosiyat ko‘p. Yer tug‘adi. Yerga cho‘pni 

tiqib qo‘ysang, ko‘karib, qulochga sig‘mas daraxt paydo bo‘ladi. Pulchi? Pul ham 

tug‘adi. Juda ko‘p tug‘adi, tez tug‘adi. Ayniqsa, bu zamonda pul sertuxum bo‘lib 

ketgan. Ammo, pulni tutish qiyin; yeb, ichib qo‘yish juda oson. Pul asov qushga 

o‘xshaydi, sal bo‘sh tutdingmi, qo‘lingdan uchadi-ketadi. Yer ham tug‘adi, ham 

pulga kishan soladi. Yer olgan ko‘karadi, yer sotgan quriydi. Mana bu gapning 

mag‘zini chaq, jiyan! 

-  Nochorlik, tog‘a, -  Yo‘lchi piyoladagi sovigan choyni ikki qultumda 

bo‘shatib, gapirdi, - dadam bir yil to‘shakda yotib qoldi. Ekinimiz yaxshi 

bo‘lmadi. Qo‘l kalta bo‘lgandan keyin, qayoqqa uzatasiz? 

Yo‘lchi hali gapini bitirmagan edi, Mirzakarimboy uni kesdi: 

-  Bir terining ichida qo‘y nech ozib, necha marta semiradi, - dedi salmoqlanib 

boy, kishining boshiga yomon kunlar ham keladi, ko‘nish kerak bunga. Bundan 

o‘ttiz besh yil ilgarimikan, rastada do‘konni ochgan yilim edida, boshimga bir 

mushkul ish tushdi: ba’zi vaqtda savdogarlar ham siqilib qoladi, sen bunga 

tushunmaysan. Menga pul kerak, qayerdan olaman! «Rakat»  mavzusida otadan 

qolgan uch tanob joy bor edi. Ba’zi og‘aynilarim, shuni sot, deyishdi, Vaqti 

kelganda, jiyan, do‘stlar qo‘ltig‘iga kirib, balchiqdan tortmaydi. Men do‘stlarga 

sira ishonmayman. Maslahatga hammasi chaqqon. Nega desang, maslahatgo‘ylik 

oson narsada; tili qimirlaydi, xolos. Men ularga quloq solmadim. Boshni u yoqqa 

urdim, bu yoqqa urdim, axir yevini topdim, jiyan. Sanediqdan xotinimning kiyim-

kechagini chiqardim, uyni bezashda boshqa narsaga yaramaydigan asboblarni 

yig‘ishtirdim, barini sotib pul qildim. Bilasan, xotin ahli molga o‘ch bo‘ladi, 

alalxusus, sandiqdagi molni yerko‘kka ishonmaydi. U yig‘ladi siqtadi. 

«Sandiqcha chirib yotgan moldan yerdagi axlat a’lo, ablah», dedim unga. Xotin 

erning quli; xotinning ko‘ngliga, ra’yiga qarab ish qilgan erkak odam emas, jiyan. 

Ishim to‘g‘irlanib ketdi, yerim o‘zimda qoldi. 

- 47 - 

 

-  Tog‘a, boshqa ilojimiz yo‘q edi. Mana sizda narsa bor ekan, sotibsiz, bizda 

bir parcha yerdan boshqa, ko‘zga ilinarli hech narsa yo‘q edi. Men qarab 

turmadim, poda boqdim, o‘roqchilik qildim, otboqar bo‘ldim. Ayam boshoq terdi. 

Qishloqda tirikchilik qilish juda qiyin. Ochlik, yalang‘ochlikka ko‘nikib, 

tirikchiligimizni qilar edik, lekin bir narsaga boshimiz garang bo‘lib qoldi: 

dadamning gardanida qarzi bor ekan.  Ozgina.  O‘ttiz so‘mga ham yetmaydi. 

Dadam, kasali og‘irlashganday keyin, tashvishga tusha boshladi. «Ko‘zim ochiq 

ekan, qarzdan qutulib olay, go‘rimda tinch yotay, Yo‘lchi ro‘zg‘orga qaraydimi, 

qarzimni uzadimi», dedi ayamga. Xullas, yer juda arzonga ketdi. Kishining 

haqidan qutulganiga biz ham suyunib qolaverdik. 

-  Ha, bunday degin, -  Mirzakarimboy oyoqlarini gilamga uzatib, silab, gapni 

davom ettirdi: - Bu endi boshqa gap. Qarz yomon narsa, jiyan. Qarzdan qutulish 

uchun yer tugul, kishi o‘zini qul qilib sotishi kerak. 

Odamning hayvoni kishi haqidan qo‘rqmaydi, kishi moliga ko‘z olaytiradi. 

Shunday odamlar borki, o‘zlarida hech nima yo‘q, boshqaning mulkiga hasad 

qiladi, ko‘rolmaydi. Faqirlikka bo‘ysunmaydi, yaxshi yeb, yaxshi kiyishni orzu 

qiladi. Jiyan, aqling bo‘lsa, kishining bir tiyiniga xiyonat qilma. Tiyin ham pul, yuz 

ming so‘m ham pul. Sen har narsani Ollohdan so‘ra, u bersa –  xo‘p;  bermasa  – 

xafa bo‘lma, taqdirga shukur qil, nomusli kambag‘al bo‘l. U dunyoda foydasini 

bilasan. Qani, non ol, uzumga qara Yo‘lchining qorni juda och edi. U tungi 

salqindan foydalanib, to‘xtovsiz yurish bilan qiyom vaqtida shaharga kelgach, 

anhor labida o‘tirib qishloqda beliga tugib olgan bitta nondan boshqa hech nima 

yemagan edi. Lekin Mirzakarimboy, savdogar nazokatidanmi yoki 

odatlanganidanmi, nonni juda mayda ushatgan edi. Yo‘lchi bir burdasini og‘ziga 

tiqsa, lunjining bir chekkasida yo‘qolib ketar, patnisga ketma-ket qo‘l 

cho‘zaverishga iymanar edi. Sodda qishloq yigiti takallufni bilmasa ham, 

odobtazim xususida onasi anchamuncha gaplarni uqtirib yuborgani uchun, 

davlatmand qarindosh huzurida ovqatdan tortinishni ma’qul ko‘rdi, dasturxonni 

tezgina yig‘ishtirib, choy icha boshladi. 

- 48 - 

 

Mirzakarimboy qishloqi jiyani bilan so‘zlashishdan to‘xtagan bo‘lsa ham, fikri 

yigitni o‘rganish, uning kelishining chin sabablarini mulohaza qilish bilan 

mashg‘ul edi. U o‘z ichida shunday o‘yladi: «Qarindoshlarning ahvoli pachava, 

tirikchiligi bemaza. Yersiz, otulovsiz qishloqining kun kechirishi –  o‘lim azobi. 

Onasining uzoqlashib ketgan tog‘asini yigit bekorga yo‘qlab keladimi? Yo‘q, 

mandan kiyim-kechak, pul-mul, olish umidida kelgan. Buni onasi yuborgan, 

albatta. Xotinlarning xulqi, odati ma’lum. To‘rtta qo‘shni xotin orasiga kirsa, boy 

tog‘am bor, eshigini yel ochib, yel yopadi, deb maqtansa kerak. Yaxshiyam o‘zi 

kelmabdi... Bo‘lmasa haligacha necha marta ko‘z yoshini to‘kib, tirikchiligidan 

zorlangan bo‘lardi. Bu yigit aqlli ko‘rinadi, ham ulug‘vor, vazmin yigit...» Xullas, 

asardagi barcha xarakterlar “Qutlug‘  qon” romanining badiiy qimmatini 

ta’minlashga xizmat etganligini ko‘ramiz.