O'zbekiston respublikasi

2. GIDRAVLIK VA BOSHQA BOG’LOVCHI MODDALAR.

Suv bilan qorishtirilib, havoda bir oz qotirilgandan so’ng suv ostida ham

kattikligi ortadigan moddalar gidravlik bog’lovchi moddalar deb ataladi. Bunday moddalar yer yuzidagi va yer ostidagi suvli joylarda gidromeliorativ va gidrotexnika inshoatlari ko’rishda ishlatiladi. Gidravlik bog’lovchi moddalarning eng muhim xassalari shundan iboratki, ular hosil qilgan birikmalar (silikatlar,alyuminatlar va ferritlar) suv bilan reaktsiyaga kirishganda bog’lovchi modda zarrachalari orasida, shuningdek, yuzasi urinib turgan buyumlar (g’isht, tosh, qum,shag’al va boshqalar) orasida ularni mustahkam birlashtiruvchi kuch vujudga keladi, buning natijasida tobora mustahkamlanib boruvchi yaxlit buyum hosil bo’ladi. Gidravlik bog’lovchilarga gidravlik ohak, romantsement, portlandtsement, putsolan tsementi, shlakli tsement, gil tuproqli (qum tuproqli) tsement, kislotabardosh tsement, kengayuvchi tsementlar kiradi.

Gidravlik ohak. Tarkibida 6% dan ortiq giltuproq bo’lgan CaSO3 va MgCO3 dan iborat tog’ jinslari qizdirilganda toza ohak CaO ga nisbatan suvga chidamliroq gidravlik ohak hosil bo’ladi. Gidravlik ohak 20 – 30 % CaO va MgO aralashmasi hamda 70 – 80 % kaltsiy silikat, alyuminat va ferrit aralashmasidan iborat.&& Bunday oxak kotayotganda uning tarkibidagi minerallar gidratlanadi, natijada u xavodagina emas, balki suv ostida xam kotadi. Gidravlik oxakdan tayyorlangan betonlar past navli bulgani uchun xozirgi vaktda kam ishlatiladi.

Romantsement. Romantsement tarkibida kaltsiy silikat va alyuminatlar (gil)

kuprok bulgan magnezial mergellardan iborat tog jinslarini yoki oxakni 300 – 10000C atrofida pishirib, sungra maydalab tuyish yuli bilan tayyorlanadi.

Pishirishda moddalar suyuklanib, bir – biriga yopishib kolmasligi zarur. Xom ashyoni pishirish natijasida tarkibida erkin oxak bulmagan gidravlik maxsulotlar: kaltsiy silikat 2СаО∙SiO2, alyuminat СаО∙Al2O3 va ferrit СаО∙ Fe2O3 xosil buladi.

Romantsementning kotishi, tarkibidagi shu minerallarning gidratlanishiga

asosolangan. Romantsementdan kurilishlar uchun beton tayyorlanadi xamda suvash ishlarida foylaniladi. Bu tsement unchalik mustaxkam maxsulot xosil kilmasligi uchun temirbeton kurilishlarida ishlatilmaydi. Romantsement, asosan, maxalliy kurilishlarda kullaniladi.

Portlandtsement. Silikat sanoatining eng muxim maxsulotlaridan biri tsement bulib, uning eng muxim turi portlandtsementdir. Xozirgi vaktda portlandtsement olish uchun ogirlik jixatidan 3 xissa oxaktosh va 1 xissa gil kukunlarining xul yoki kuruk aralashmasi 14500С xaroratgacha kizdirilib kuydiriladi. Buning uchun uzunligi 40 – 185 m va diametri 3,5 – 5 m li pulat tsilindrlardan yasalgan maxsus pechlardan foydalaniladi. Bu pechlar kiya urnatilgan bulib, uz uki atrofida aylana oladi. Pechning yukori tomonidan shlam solinadi, pastki tomonidan esa kumir changgi yoki tabiiy gaz alangasi yuboriladi (pech karshi okim printsipida ishlaydi). Natijada tsement klinkeri deb ataluvchi mayda donalar xolidagi massa xosil buladi, bu massa pechning pastki kismidan chikarib olinadi. Xosil bulgan klinkerga ozrok gips CaSO4∙ 2H2O kushib, maydalab portlandtsement olinadi.