O'zbekiston respublikasi

MORFOLOGIYA O'QITISH METODIKASI. SO'Z TURKUMLARINI BOSHQA FANLAR 

BILAN BOG'LAB O'RGATISH 

 

REJA: 

 

1. 

So'z turkumlari haqida umumiy ma'lumot berish usuli. 

2. 

Mustaqil  so'zlar,  yordamchi  so'zlar,  undov  va  taqlidiy  so'zlarning  umumiy  tavsifini 

berish. 

3. 

Morfologik tahlil o'tkazish usullari. 

4. 

So'z turkumlarini boshqa fanlar bilan bog'lab o'rgatish usullari. 

Morfologiya  so'z  shaklarini  va  ma'lum  belgilar  asosida  so'zlarning  guruhlarga  bulinishi, 

ya'ni so'z turkumlarini o'rgatadi. Ot, sifat, fe'l kabi so'z turkumlarini boshlang'ich sinflarda ham, 5-, 

6-sinflarda  ham  o'rgatish  ko'zda  tutilgan.  Boshqa  so'z  turkumlarini  esa  bir  o'quv  yilida  o'rgatish 

mo'ljallangan. 

Hozirgi 

o'zbek 

orfografiyasidagi 

qoidalarning 

ko'pchiligi 

morfologik 

prinsipga 

asoslangandir. Shuning uchun ham o'quvchi o'zbek tili morfologiyasini puxta bilishi kerak. 

O'quvchilar  boshlang'ich  sinflarda  so'z  tarkibi,  so'zning  o'zagi,  qo'shimchalarning  turlari 

kabi  tushunchalar  bilan  birga  ot,  sifat,  fe'l  kabi  morfologik  kategoriyalar  haqida  dastlabki 

---

 

36 

ma'lumotlarni  olganlar.  5-sinfda  bu  ma'lumotlar  eslanadi,  mustahkamlanadi  hamda  morfologik 

sistemani o'tish boshlanadi. 

5-  sinfda  har  bir  so'z  turkumini  alohida-alohida  o'tishdan  oldin  so'z  turkumlari  haqida 

ma'lumot beriladi. Birinchi mashg'ulotni quyidagi usulda o'tish mumkin: 

 O'quvchilar  "Ot"  mavzusini  qancha  puxta  o'zlashtirishsa,  keyingi  mavzularni  ham  anglash 

imkoniga  ega  bo'ladilar.  Chunki  ot  grammatik  mohiyatiga  ko'ra  boshqa  so'z  turkumlari  bilan 

bog'langan bo'ladi. 

O'quvchilar  predmet  tushunchasini  ko'z  bilan  ko'rish  va  qo'l  bilan  ushlash  mumkin  bo'lgan 

narsalar,  deb  biladilar.  Shuning  uchun  5-sinfda  predmet  tushunchasini  o'quvchilarga  endi  keng 

izohlash lozim. 

Predmet  so'zi  keng  ma'noda  qo'llanib,  borliqdagi  hamma  narsalardan  tashqari  tasavvur 

qilingan ayrim mavhum tushunchalarni ham bildiradi. Masalan: yaxshilik, tinchlik... 

Bundan keyin otlarning morfologik belgilari-son, egalik, kelishik bilan turlanish o'rganiladi. 

"Ot" haqidagi ma'lumotlar fonetika, orfografiya, orfoepiya bilan uzviy bog'liq holda o'rganiladi. 

Masalan: toqqa, boqqa, o'rtog'im, qishlog'im... 

Otning ma'no tomonidan izohini bergan quyidagi jihatlarga e'tiborni tortiladi: 

1.  Bir  narsa  -  buyum  yoki  bar  turdagi  narsa-buyumlarni  ifodalanishiga  ko'ra  –  atoqli  - 

turdosh 

2. Ifodalagan tushunchaning xarakteriga ko'ra - konkret-abstrakt 

3. Yakkalik, jamlikni ifodalashiga ko'ra - yakka ot, tuda ot 

4. Sanalish-sanalmasligiga ko'ra - sanaladigan ot, sanalmay-digan ot.