O'zbekiston respublikasi

Mavzuga doir tayanch iboralar: 

 



  davlat tili 



  yangi tahrirdagi Qonun 



  boshqa fanlarni o'rganish vositasi 



  aloqa vositasi 



  ona tili ta'limi mazmuni 



  ma'naviyat belgisi 

 

ONA TILI O'KITISH METODLARI, SHAKLLARI 

 

REJA: 

 

1. 

Seminar darsi. 

2. 

Konferensiya darsi. 

3. 

Munozara darsi. 

4. 

Sinov darsi. 

5. 

Teleyekranda dars. 

6. 

Sayohat darsi 

7. 

Musobaqa darsi. 

8. 

"Aqliy hujumlar" darsi. 

9. 

"Kim oshdi" darsi. 

10. 

Matbuot-konferensiya darsi. 

 

Ona  tili  o'qitish  metodlari,  shakllari,  usullari,  yo'llari  haqida  ma'lumot  berish.  Ijodiy  dars, 

musobaqa, tadqiqot, ularni qiyosiy o'rganish. 

Har  qanday  yangi  mavzuni  qat'iy  reja  asosida  bayon  qilinsa,  darsning  mantiqiy  izchilligi 

ta'minlanadi.  Darsning  samaradorligi,  avvalo,  unga  o'qituvchining  puxta  tayyorgarlik  ko'rishiga 

bog'liq. Darsga tayyorlanish quyidagilarni o'z ichiga oladi: 

- mavzuni va uning hajmini belgilash; 

- mavzu bilan, qo'shimcha adabiyot bilan tanishib chiqish; 

-  darslikdagi  ta'rif-qoidalarni  sinchiklab  o'qib  chiqish,  o'quvchilarga  og'irlik  qiladigan 

o'rinlarni izohlash usulini belgilash; 

- dars rejasini tuzish; 

- darsni o'tkazish metodini tanlash; 

---

 

12 

- darsning maqsadiga mos ko'rgazma tayyorlash; 

- mavzuning oldingi va keyingi dars bilan bog'liq tomonlarini aniqlash; 

- qoida yoki ta'rifni ifodalash usulini belgilash; 

- darslik bilan ishlashga vaqt ajratish; 

- uy vazifasini tekshirish usulini belgilash; 

- o'quvchilarga beriladigan savollarni tayyorlash; 

- javobga chaqiriladigan o'quvchilarni belgilash; 

- uyga beriladigan vazifani belgilash. 

Respublika  ko'rigigacha  yetib  borgan  tilchi  o'qituvchilar  yutug'ining  siri,  matbuotda 

yozilishicha,  o'ziga  xos  tarzda,  ijodkorlik  bilan  dars  o'ta  olishdir.  Noan'anaviy  darslarga  shunday 

darslar kiritilmoqda: 

1. Seminar darsi. 

2. Taqlidiy-dars. 

3. Konferensiya darsi. 

4. Munozara darsi. 

5. Sinov darsi. 

6. Teleekranda darsi. 

7. Ekskursiya darsi. 

8. Musobaqa darsi. 

9. Matbuot darsi. 

10. "Aqliy xujumlar" darsi. 

11. "Kim oshdi" darsi. 

12. Dialog-dars. 

13. Matbuot-konferensiya darsi. 

14. Boshqaruv darsi. 

15. "Kulgixonamizga marhamat" deb nomlangan dars. 

Albatta, bu chegara emas. Noan'anaviy darslar vaziyatga qarab, boshqa shaklda, boshqacha 

nomda  o'tkazila  boriladiki,  hamma  shakllarning  asosida  bir  narsa  -  o'quvchilarni  tilga  qiziqtirish, 

dars samaradorligini oshirish yotadi. 

Har  qanday  yangi  mavzuni  qat'iy  reja  asosida  bayon  qilinsa,  darsning  mantiqiy  izchilligi 

ta'minlanadi.  Darsning  samaradorligi,  avvalo,  unga  o'qituvchining  puxta  tayyorgarlik  ko'rishiga 

bog'liq. Darsga tayyorlanish quyidagilarni o'z ichiga oladi: 

1. Mavzuni va uning hajmini belgilash. 

2. Mavzu bilan, qo'shimcha adabiyot bilan tanishib chiqish. 

3.  Darslikdagi  ta'rif-qoidalarni  sinchiklab  o'qib  chiqish,  o'quvchilarga  og'irlik  qiladigan 

o'rinlarni izohlash usulini belgilash 

4. Dars rejasini tuzish. 

5. Darsni o'tkazish metodini tanlash. 

6. Darsning maqsadiga mos kurgazma tayyorlash. 

7. Mavzuning oldingi va keyingi dars bilan bog'liq tomonlarini aniqlash. 

8. Qoida yoki ta'rifni ifodalash usulini belgilash. 

9. Darslik bilan ishlashga vaqt ajratish. 

10. Uy vazifasini tekshirish usulini belgilash. 

11. O'quvchilarga beriladigan savollarni tayyorlash. 

12. Javobga chaqiriladigan o'quvchilarni belgilash. 

13. Uyga beriladigan vazifani belgilash. 

---

 

13 

Maktab  tajribalaridan  ma'lum  bo'lishicha,  ko'pincha  o'quvchilar  uchun  biror  og'irlik 

qiladigan  mavzularni  tushuntirish  shartli  shakllardan  foydalanish  samarali  bo'ladi.  Masalan,  "Fe'l 

nisbatlari" mavzusini olaylik. 

Hayotimizda tub burilishlarni bo'layotgan bir paytda darsning shakli, mazmuni, g'oyaviyligi, 

ta'sirchanligi, samaradorligi ham o'zgarmoqda.  

Fakultativ mashg'ulotlar - majburiy bo'lmagan, ixtiyoriy ravishda saylab olinadigan sinfdan 

tashqari ishning bir turidir. 

Fakultativ  mashg'ulotlar  2  turli,  ya'ni  haq  to'lanadigan  va  haq  to'lanmaydigan  turlarga 

bo'linadi. 2-tur mashg'ulotlarga fan o'qituvchisi ixtiyoriy tortiladi. Bu mashg'ulotda o'quvchi soni 10 

nafardan 30 nafargacha bo'lishi mumkin. 

 O'quvchilarning qiziqishi, intilishi, qobiliyatini hisobga olgan holda dastlabki ish reja tuzib 

olinadi. Bu mashg'ulotlarni samarali o'tkazish shakllari va usullari belgilanadi. 

Bu  mashg'ulotlarda  dars  jarayonida  chuqur  o'rganish  imkoniyati  bo'lmagan  til  bo'limlari, 

murakkab  mavzular  o'qituvchi  tomonidan  o'quvchilar  bilan  birgalikda  izohlanadi.  M.:  fonetika 

bo'limidan  undoshlar  tasnifi,  leksikologiya  va  frazeologiya  bo'limlari,  stilistika,  toponimika,  insho 

nazariyasi va amaliyoti, sintaksisdan qo'shma gap mavzularini o'rganishni rejalashtirish mumkin. 

Fakultativ  mashg'ulotlar  haftada  1  marta  darsdan  tashqari  vaqtlarda  o'qituvchi  rahbarligida 

o'tkaziladi. 

1. Til to'garagi o'z ishini reja asosida olib boradi. Mashg'ulotlar, asosan, ona tili xonalarida 

sinfdan  tashqari  vaqtlarda  bir  oyda  2  marta  o'tkazilishi  kerak.  O'qituvchidagi  sharoit  bilan 

o'quvchidagi istakka ko'ra to'garak mashg'ulotlari soni ko'paytirilishi mumkin. 

"Yosh  tilshunos"  to'garagida  "Inson  so'zlashni  qanday  o'rgandi?",  "Yozuvning  paydo 

bo'lishi", "Namangan shevasining adabiy tildan farq qiladigan tomonlari",  "Yozilishi bilan aytilishi 

farq  qiladigan  so'zlar",  "Yangi  paydo  bo'lgan  so'zlarning  yozilishi"  kabi  mavzularda  mashg'ulotlar 

o'tkaziladi.  To'garak  o'quvchilari  bilan  faqat  mavzular  o'tibgina  qolmay,  o'tkaziladigan  darslarga 

ko'rgazmali  qurollar  yasash,  ona  tili  xonasini  jihozlash,  tilga  oid  o'tkaziladigan  kechalarga 

tayyorgarlik ko'rish mumkin. 

2.  Til  to'garaklari  o'z  nashrlariga  ega  bo'lishlari  kerak.  Nashr  nomini  "Tilshunos",  "Yosh 

tilshunos",  "Ona  tili  posbonlari"  deb  nomlasa  bo'ladi.  "O'z  tilingizni  seving  va  o'rganing",  "Ulug' 

kishilar  til  haqida",  "Tilimiz-boyligimiz",  "Ona  tili-onaday  aziz"  deb  nomlangan  ruknlar  tashkil 

qilib  chiqarilsa,  nashrlarning  saviyasi  ortadi.  Til  to'garaklari  nashri  ona  tili  xonasiga  yoki  maktab 

zallariga osib qo'yiladi. 

3.  Maktab  adabiy-ilmiy  jurnali  ham  sinfdan  tashqari  ishlarga  kiradi.  Shunday  jurnallar 

tashabbuskor o'qituvchilar tomonidan chiqarilgan. To'g'ri, qog'oz taxchilligi, vaqtinchalik iqtisodiy 

qiyinchilik  davrida  bu  ishlarni  tashkil  qilish  og'irroq  bo'ladi.  Iqtisodimiz  yaxshilanganda  jurnalni 

ham tashkil qilish osonlashadi. Shu paytda jurnalga nimalarni chiqarish mumkin? Masalan: sinfda 

biror  ijodkor  o'quvchi  bo'lsa,  uning  asari  tili  sharhlangan  maqolachalar,  tilga  oid  boshqotirmalar 

berish,  chiroyli  yozilgan  insho  namunalarini  chiqarish  mumkin.  So'z  o'yinlari,  ba'zi  so'zlarning 

etimologiyasiga doir fikrlar bersa bo'ladi. 

4. Ko'rgazma. Bu ham sinfdan tashqari ishlarga kiradi. Ko'rgazmani ona tili xonasiga tashkil 

qilish  mumkin.  Ko'rgazmaga  chiroyli  yozuv  namunalari,  juda  sifatli  saqlanib,  to'lgan  daftar 

namunalari,  bayon  va  insholarning  bir  necha  ko'rinishdagi  rejalari,  a'lo  baholangan  bayon  va 

insholarni qo'yiladi.  

5.  Ona  tili  bo'yicha  o'quvchilar  konferensiyasini  o'tkazishni  tashkil  qilish  mumkin. 

O'quvchilar  konferensiyasini  bir  o'quv  yilida  bir  marotaba  ona  tili  xonasida  o'tkaziladi. 

Konferensiya  mavzusiga  moslab,  ona  tili  xonasiga  har  xil  rasmlar,  jadvallar  tayyorlanadi.  Undan 

foydalaniladi. 

---

 

14 

6. Sinfdan tashqari o'tkaziladigan tadbirlardan biri ona tili kechalaridir. Maktablarda ona tili 

kechalarini o'tkazish juda katta ma'rifiy va axlokiy ahamiyatga ega. 

 Agar kishi til kechalarida qatnashgan yoki uni o'tkazish jarayonlarida ishtirok etgan bo'lsa, 

shu talabada til kechalari to'g'risida tushuncha paydo bo'ladi. 

7.  Sinfdan  tashqari  ish  shakllaridan  biri-olimpiadalardir.  Eng  oldin  olimpiadani  sinf 

o'quvchilari  o'rtasida  o'tkazib,  1-,  2-,  3-o'rinni  olgan  o'quvchini  aniqlash  kerak.  So'ng  o'rin  olgan 

parallel sinfdagi o'quvchi bilan musobaqalashtirish kerak. 5-sinflar bo'yicha g'olibga yoki 6-, 7-, 8-, 

9-,  10-,  11-sinflar  bo'yicha  g'olib  bo'lgan  o'quvchiga  havas  bilan  qarash  hissi  boshqa 

o'quvchilarning ham ona tiliga bo'lgan munosabatini ijobiy tomonga buradi. 

Olimpiadalarni o'tkazishning bir necha variantlari mavjud. 

 

 1-varianti bir bosqichli o'tkazish. 

 

 2-varianti kup bosqichli o'tkazish. 

1-bosqichli  olimpiadalarda  yozma  ishlar  olinadi  yo  test  savollari  beriladi.  Yoki  savol-

javoblar qilinadi yoki faqat tahlil qilinadi xolos. 

Ko'p bosqichli olimpiadalarda esa avval yozma ishlar olinadi. Ishlari "4", "5" baholanganlari 

saralab olinib, ularga test savollari beriladi. Belgilangan ball to'plaganlar bilan grammatik terminlar, 

ta'rif-qoidalarga  doir  savol-javoblar  qilinadi,  tayyorlab  qo'yilgan  matnlar  tahlil  qilinadi.  Mana  shu 

jarayonlarda qatnashib, eng yuqori ball to'plagan o'quvchi g'olib deb e'lon qilinadi. 

8.  Sinfdan  tashqari ish  turlaridan  biri  sayohat,  ya'ni  ekskursiyalardir.  Qishloq  maktablarida 

o'quvchilar bilan tabiat bag'riga-qirlarga, adirlarga yoki shahar markazlariga sayohatlar uyushtirish 

mumkin.  Shahar  maktablarida  esa  biror  bir  korxonaga,  kino,  teatrga  sayohat  uyushtirish  mumkin. 

Bunda sayohat uyushtirishdan oldin o'quvchilarga topshiriqlar beriladi. Masalan: 

1. "Sayohatdan olgan taassurotlarim" mavzusida bayon yozish yoki insho tayyorlash. 

2. "Sayohat davomida kim qanday yangi so'z eshitdi ? Bu so'z, sizningcha, qanday ma'noga 

ega?" degan savollar asosida suhbat-munozaraga tayyorlanish.