O`zbekiston Respublikasi xalq ta’limi vazirligi Ajiniyoz nomidagi Nukus davlat pedagogika instituti
Download 1.44 Mb. Pdf ko'rish
|
elektrotexnika fanida transformatorlar va ularning ulanish gruhini aniqlashni orgatishda yangi oquv usullaridan foydalanish
- Bu sahifa navigatsiya:
- Transformatorning ish rejimlari. A) Salt ishlash rejimi .
- B) Nagruzka rejimi.
14 II-BOB. TRANSFORMATORLAR VA ULARNI ULASH USULLARI 2.1. Transformatorning tuzilishi va ishlash printsipi. Transformator turlarining ko`p bo`lishiga qaramay, ularda bo`ladigan elektromagnit jarayonlar umumiy o`xshashlikka ega bo`lib, ularning ishlash printsipi bir xildir. 2-rasmda bir fazali ikki chulg`amli transformatorning sxemasi va shartli belgilanishi ko`rsatilgan. Transformator po`lat o`zak (magnit o`tkazgich) 1 dan ikkita mis chulg`amlar 2 dan iborat. Po`lat o`zakning induktsion toklar hisobiga qizib ketishini kamaytirish maqsadida u qalinligi 5 , 0 35 , 0 mm
bo`lgan elektrotexnik po`lat plastinalardan yig`iladi. Platinalarning ikki tomoniga izolyatsion lok surtiladi yoki ular tegishlicha qizdiriladi. Po`lat o`zak plastinalarni yig`ish tartibi 3-rasmda ko`rsatilgan. Qatlam platinalarining choklari ustma-ust tushmasligi kerak. Po`lat o`zak magnit zanjirini hosil qilish uchun xizmat qiladi va shu tufayli asosiy magnit oqimi F po`lat o`zak bo`ylab harakatlanadi. Po`lat o`zakning mis chulg`amlari o`ralgan qismi sterjen` deyiladi. Transformatorning manbaga ulangan chulg`ami birlamchi, iste`molchiga ulangani esa ikkilamchi chulg`am deyiladi. Shuning uchun birlamchi chulg`amga (zanjirga) oid kattaliklar 1 indeksiga ega, masalan, birlamchi chulg`amning o`ramlar soni 1
, qismalaridagi kuchlanish 1
, zanjirdagi tok 1 i va h.k. Shuningdek, ikkilamchi chulg`amga oid kattaliklar soni 2 indeksiga ega, masalan, 2 2 2 , , i u w va h.k. Transformatorning birlamchi chulg`amiga berilgan sinusoidal kuchlanish (
U u m sin
1 ) ta`sirida chulg`amdan o`zgaruvchan tok oqib o`tadi. Bu tok transformatorning po`lat o`zagida o`zgaruvchan magnit oqimi (F)ni hosil qiladi. Chulg`amlarning o`ramlarini kesib o`tayotgan bu asosiy magnit oqimi birlamchi chulg`amda o`zinduktsiya, ikkilamchi chulg`amda esa o`zaro induktsiya hodisasiga
15 binoan tegishlicha 1
va 2
elektr yurituvchi kuchlarni induktsiyalaydi. Mazkur EYuKlarning ta`sir etuchi qiymatlari: Ф w f E 1 1 44 , 4 , (1) Ф w f E 2 2 44 , 4 . (2)
3-rasm
Bu erda f –o`zgaruvchan tokning chastotasi,Gts 2 1
w -birlamchi va ikkilamchi chulg`amlarning o`ramlari soni F-asosiy magnit oqimi, Vb. Demak, (1) va (2) ifodalardan ko`rinadiki, chastota f va magnit oqimi F o`zgarmas bo`lganda chulg`amlarda induktsiyalangan EYuK 1
va 2
lar ularning o`ramlari soniga proportsional ekan, ya`ni 2 1
1 w w E E . Bu nisbat transformatorning transformatsiya koeffitsienti hisoblanadi, ya`ni 2 1 2 1 w w E E k . (3) Mazkur koeffitsient transformatorga berilgan kuchlanishning necha marta o`zgarishini ko`rsatadi. Agar 1
bo`lsa, transformator kuchlanishni pasaytirib beruvchi, agar 1
bo`lsa, kuchlanishni orttirib beruvchi hisoblanadi. Agar 2-rasm, a da ko`rsatilgan transformatorning ikkilamchi chulg`amiga nagruzka (
2 ) ulasak, EYuK ( 2 e ) ta`sirida undan tok ( 2
) o`ta boshlaydi. Shunday qilib, kuchlanishi 1
, tok kuchi 1
bo`lgan manbaning elektr energiyasi transformator yordamida kuchlanishi 2
va tok kuchi 2
bo`lgan elektr energiyasiga aylantirib, iste`molchiga uzatiladi.
16 Transformatorning manbadan (tarmoqdan) olayotgan birlamchi quvvati 1 1 1 1 cos I U P
bo`lsa, uning iste`molchiga berayotgan ikkilamchi quvvati 2
2 2 cos I U P . Agar transformatordagi quvvat isrofi hisobga olinmasa, 2 1
P bo`ladi. Birlamchi va ikkilamchi zanjirlardagi faza siljish burchaklarini taxminan bir xil desak, 2 2
1 I U I U deyish mumkin. Agar kuchlanishlar bir-birlari bilan xuddi EYuKlar kabi nisbatta bo`ladi desak, transformatsiya koeffitsientini qayta yozish mumkin:
1 2 2 1 2 1 I I U U E E k
Demak, transformator chulg`amlaridagi toklar kuchlanishlarga teskari proportsional. Transformatorning ish rejimlari. A) Salt ishlash rejimi. Transformatorlarni ishlatish jarayonida ko`pgina vaqt ularning birlamchi chulg`ami manbaga ulanib, ikkilamchi chulg`am uchlari bo`sh qoladi. Bunday rejim transformatorning sal (nagruzkasiz) rejimi deyiladi. Salt ishlash rejimida ном U U 1 1 va 0 2 I
bunga mos sxema 4-rasmda ko`rsatilgan. Transformatorning birlamchi chulg`amiga berilgan sinusoidal kuchlanish U 1 ta`sirida chulg`amdan salt ishlash toki I 0
oqib o`tadi. Bu tokning magnitlovchi kuchi 1 0 W I po`lat o`zak bo`ylab tutashuvchi asosiy magnit oqimi
sin
ni va qisman havo hamda po`lat o`zak orqali tutashib tarqalgan magnit oqimi F 1S ni hosil qiladi. Bu o`zgaruvchang magnit oqimlari o`zining chulg`amlarida induktsiyalangan EYuK lari bilan qo`yidagi bog`lanishga ega: t Ф W dt dФ W e m ) 90 sin( 0 1 1 1
4-rasm transformatorning salt ishlash rejimi.
17 ) 90 sin( 0 2 2 2
Ф W dt dФ W e m (4) ) 90
0 1 1 1 1
Ф W dt dФ W e S S
Demak, EYuK lar ularni induktsiyalagan magnit oqimlaridan faza bo`yicha 90 0 ga kechikadi. Bu EYuK larning ta`sir etuvchi qiymatlari: m m m Ф W f Ф W F E 1 1 1 1 2 2 2 2 yoki
m Ф W f E 1 1 1 44 , 4
Ф fW E 2 2 44 , 4 S S Ф W f E 1 1 1 1 44 , 4
Birlamchi chulg`amga berilgan kuchlanish 1
EYuK ( 1
va
1 ) larni, shuningdek, chulg`amning aktiv qarshiligi R 1 kuchlanishning pasayishini kompensatsiya qiladi. U holda Kirxgofning 2-qonuniga binoan birlamchi chulg`am zanjirining elektr muvozanat holati: 1 0
1 1
I E E U S
Agar EYuK S E 1 ni chulg`amdagi kuchlanishning induktiv pasayishi 1 0
X I
bilan kompensatsiya qilinadi desak va 1 1 0 R U R I bo`lsa:
1 1 1 1 L R U U E U
1 0 1 0 1
X I R I E U (5.6)
(6) tenglama yordamida transformator salt ishlash rejimining vektor diagrammasini qo`ramiz (5-5.rasm). Bosh vektor sifatida ixtiyoriy O nuqtadan asosiy magnit oqimining vektori F ni gorizontal yo`nalishda chizamiz. Undan faza bo`yicha 90 0
ga kechikuvchi burchak ostida 1
va 2
lar chiziladi. Tok 0
po`lat o`zakdagi quvvat (magnit) isroflari tufayli magnit oqimi Ф dan α burchakka ilgarilab keladi. Magnit oqimi
1 tok 0 I bilan bir xil yo`nalishda bo`ladi. EYuK S E 1 oqim S Ф 1 dan 90 0 ga kechikadi. Kuchlanish 1 U vektorini (5.6) tenglamadagi 1
ning davomiga vektor 1
R I ni tok
0 I yo`nalishida chizamiz.
18 So`ngra vektor 1 0 R I ga nisbatan 90 0 ga ilgarilovchi burchak ostida vektor 1 0
X I ni
chizamiz. Vektor 1 0 L X I ning oxirgi uchini 0 nuqta bilan tutashtirib, kuchlanish vektori 1
ni hosil qilamiz. Vektor 1 0 R I ning bosh uchini vektor 1 0
X I ning oxiri bilan birlashtirib, birlamchi chulg`amdagi kuchlanishning to`la ichki pasayishi 1 0 z I ni hosil qilinadi.
Tok I 0 birlamchi chulg`am nominal tokining (3÷10) % ini tashkil etgani uchun vektor diagrammada hosil bo`lgan kuchlanishlar uchburchagi real masshtablarda qurilsa, juda kichik bo`ladi. Shuning uchun 1 1
U deyish mumkin. U holda olingan nisbat va
1 1 44 , 4 ga binoan asosiy magnit oqimi F ni kuchlanishga proportsional deyish mumkin. Salt ishlash rejimida transformatorning quvvat koeffitsienti 3 , 0 2 , 0 cos
ikkilamchi chulg`amdagi tok 0 2 I bo`lgani uchun 2 20
U bo`ladi. B) Nagruzka rejimi. Bu rejimda kuchlanish 1
nagruzkaga bog`liq emas. Transformatorning ikkilamchi chulg`amini biror nagruzka Н z 2 ga ulaganimizda EYuK E 2 ta`sirida undan I 2 nagruzka toki o`ta boshlaydi. Bu tok hosil qilgan magnitlovchi kuch 2 2 W I po`lat o`zak va havo orqali tutashgan, tarqalgan magnit
19 oqimi F 2S ni hosil qiladi (5.6-rasm). Bu oqim asosiy magnit oqimiga qarama-qarshi yo`nalgani uchun uni, shuningdek, elektr yurituvchi kuch E 1 ni ham kuchsizlantirmoqchi bo`ladi. U holda transformator elektrik muvozanat holatini buzilishiga yo`l qo`yiladi. Ammo birlamchi chulg`amning magnitlovchi kuchi 1 1
I
shunday o`zgaradiki, natijada transformatorning muvozanat holati saqlanib, o`zakdagi asosiy magnit oqimi F miqdor jihatidan o`zgarishsiz qoladi. Bu holda magnitlovchi kuchlar muvozanati quyidagicha ifodalanadi: 1 0
2 1 1 W I W I W I yoki 2 2 1 0 1 1 W I W I W I (7)
6-rasm Transformatorning ish rejimlari. Demak, birlamchi tokning magnitlovchi kuchi ikkilamchi tokning magnitsizlash ta`sirini kompensatsiyalaydi. Agar (7) ifodaning ikkala tomonini O` 1 ga bo`lsak, magnitlovchi kuchlar tenglamasidan toklar tenglamasiga o`tish mumkin: ) ( 1 2 2 0 1
W I I I (8)
Bu erda 1 2 2 1 2 W W I I kattalik ikkilamchi tokning magnitsizlash ta`sirini muvozanatlovchi birlamchi tokning tashkil etuvchi hisoblanadi. Shuning uchun bu kattalik ikkilamchi tok deyiladi. U holda birlamchi tok: 1 2
1 I I I (9)
ya`ni slat ishlash toki bilan keltirilgan ikkilamchi tokning geometrik yig`indisiga teng. Nagruzka toki I 2 noldan boshlab, tok I 1 esa salt ishlash toki I 0 dan boshlab
20 ortadi. Salt ishlash toki nominal tokning ном I I 1 0 %) 10 5 , 2 ( ulushini tashkil etadi. Taxminiy hisoblashlarda 1 2
I I deyish mumkin. Nagruzka toki I 2 ning o`zgarishi bilan tok I 1 ning tashqi ta`sirisiz o`z-o`zidan o`zgarishi transformatorning o`z-o`zidan rostlanishi deyiladi. Buni nagruzka rejimi uchun qurilgan vektor diagrammadan ko`rish qulay. U holda ikkilamchi zanjirning nagruzka rejimidagi elektr muvozanati tenglamasi Kirxgofning ikkinchi qonuniga binoan S R E U E U 2 2 2 2
bu erda: U 2 –ikkilamchi chulg`am uchlaridagi kuchlanish; 2 2 2 R U R I - ikkilamchi chulg`amdagi kuchlanishning aktiv pasayishi; E 2S - tarqalgan magnit oqimi F 2S
tufayli induktsiyalangan EYuK. F 2S
ikkilamchi chulg`amdagi kuchlanishning induktiv pasayishi 2 2 2 L L X I U bilan kompensatsiya qilinadi, u holda 2 2
2 L R U U E U
yoki L X I R I E U 2 2 2 2 2 (10) Salt ishlash rejimi uchun chizilgan vektor diagrammani (5.rasm) asos diagramma hisoblab, unga (9) va (10) tenglamalar yordamida transformatorning nagruzka rejimidagi vektor diagrammasini qo`shib qo`ramiz (7. rasm). Nagruzkani induktiv xarakterga ega desak, tok 2
EYuK 2
ga nisbatan faza
21
7-rasm Transformatorning nagruzka rejimidagi vektor diagrammasi. bo`yicha ψ 3 burchakka siljiydi. Endi kuchlanish 2 U vektorini (10) ifodaga binoan aniqlash uchun vektor 2 2 L X I ni vektor 2
ning oxirgi uchidan tok 2
ga
perpendikulyar ravishda chizamiz. Chunki
ikkilamchi chulg`amdagi kuchlanishning induktiv pasayishi tok 2
dan 90 0 ga ilgarilab keladi. So`ngra kuchlanishning aktiv pasayishi 2 2 R I ni tok 2
bilan bir xil yo`nalishda L X I 2 ga perpendikulyar qilib joylashtiramiz. Vektor 2 2 R I ning boshlanishini 2
va
L X I 2 vektorlarning oxirgi uchlari bilan birlashtirib ikkilamchi chulg`amdagi kuchlanishning to`la ichki pasayishi vektori 2 2 z I ni va koordinati boshi 0 nuqta bilan birlashtirib, kuchlanish 2
ni aniqlaymiz. Tok 2
bilan kuchlanish 2
orasida faza siljish burchagi φ 2 hosil bo`ladi. Agar 2 1 2 I I desak, (9) ifodadan 1
ni
aniqlaymiz. Kuchlanish 1
tok 1
dan φ 1 burchakka ilgarilab keladi, ammo φ 1 burchak φ 2 burchakdan katta. Vektorlar diagrammasidan ko`rinib turibdiki, 2 I
ning ortishi bilan 1
ham ortib, φ 1 tobora kichraymoqda. Demak, transformatorning quvvat koeffitsienti cos φ 0 dan to coφ i gacha ortishi mumkin. Transformatorning o`z-o`zidan rostlanish xususiyati faqat nominal nagruzka doirasida o`rinlidir. Boshqa hollarda 2
ning magnitsizlash ta`siri ortib ketadi. V) Qisqa tutashuv rejimi. Bu rejimda ikkilamchi chulg`am uchlari o`zaro tutashib, tashqi qarshilik z Н 0 2 bo`ladi. Transformator uchun bunday rejim nomaqbul rejim hisoblanadi. Bunda ikkilamchi, shuningdek birlamchi tok nominalidan 18-20 marta ortib ketadi. Bu hodisaga yo`l qo`yib bo`lmaydi. Shuning uchun real sharoitlarda transformatorni qisqa tutashuv tokidan saqlash maqsadida avtomatik ajratgichlar o`rnatiladi. Transformatorlarni laboratoriya sharoitida tekshirish uchun “qisqa tutashuv” pasaytirilgan kuchlanishlarda amalga oshiriladi.
|
ma'muriyatiga murojaat qiling