O‘zbekiston respublikasi xalq ta’limi vazirligi respublika ta’lim markazi
Download 1.03 Mb. Pdf ko'rish
|
10-11 Labaratoriya qollanma
|
3. 2 ta toza probirkaga bir hil tuz eritmasdidan 2 ml dan solib, biriga ozroq suv qo‘shiladi, ikkinchisiga shu tuz kristallidan solinadi va eritma muhiti indikator yordamida aniqlanib. Qaysi probirkada jarayon tezroq bo‘lgani aniqlanadi.
solinadi va biriga shu tuzni hosil qilgan kislotadan ozroq solinadi. Indikator yordamida gidroliz jarayonining tezligi aniqlanadi. (Indikator rangini qaysi birida tezroq o‘zgarishiga qarab). 6. Kundalik turmushda gidroliz jarayoni sodir bo‘luvchi holatlar va uni tezlatuvchi yoki sekinlatuvchi omillarni uy sharoitida o‘rganib uni oldini olish usullarini bilish.
47
7-LABORATORIYA MASHG‘ULOTI. ERITMA TURLARIGA OID TAJRIBALAR. Maqsad: Eritmalar, ularning hosil bo‘lishida turli hilligi va ularni bir-biridan farqlashni bilish. Jihozlar: Probirkalar va probirkalar uchun shtativ, tomchi analizi uchun to‘plam, shisha tayoqcha, probirka isitgich. Reaktivlar: distillangan suv, osh tuzi, kraxmal, natriy yoki kaliy silikat, PVA kley, devorlarni bo‘yash uchun emulsiya. Eslatma: Agar kimyo laboratoriyasida ushbu tuzlar bo‘lmasa kundalik turmushdagi sirka kislota, kanselyariya kleyi, kir sodasi, kirsovun eritmasi, shakar, kartoshkadan olingan yoki guruch yuvilgan suvdan tindirib olingan quyqasi asosida tajribalar o‘tkazish mumkin. Ishning bajarish tartibi: 1. Toza probirkalarga osh tuzi, natriy silikat tuzi kukunlaridan oz-ozdan solib ustiga tahminan 2 ml suv quying. Ohista chayqatib eriting. 2. Uchinchi probirkaga PVA kleydan ozgina solib ustiga tahminan 2 ml suv quying.
3. To‘rtinchi probirkaga devorni bo‘yash uchun emulsiyadan ozgina solib unga ham 2 ml suv quying. 4. Kraxmal kukunidan ozgina solib unga 3 ml suv quying. Shisha tayoqcha bilan aralashtiring. So‘ngra probirka isitgichda isiting. Holatni kuzating. 5. Ushbu jarayonda qanday eritmalar hosil bo‘lganini, ularni farqini va bu eritmalarni kundalik turmusda qo‘llanish holatlarini xulosasini yozing. 6. Bu eritmalar ochiq holatda uzoq saqlansa nima uchun yaroqsiz holatga kelishini va uni oldini olish omillarini izohlang. 53-DARS 8-LABORATORIYA MASHG‘ULOTI. KRISTALOGIDRATLARDAN FOIZ KONSENTRASIYALI ERITMA TAYYORLASH Maqsad: Eritmalar tayorlash va ularda moddalar miqdorini aniq o‘lchash usullarini bilish. Jihozlar: stakanlar (100 va 200 ml li), shisha tayoqcha, o‘lchov silindri, sklyankalar (300 ml), magnitli aralashtirgich asbobi, elektron tarozi. Reaktivlar: Maktab
laboratoriya xonasida mavjud bo‘lgan
tuzlarning kristallogidratlaridan namunalar. ESLATMA: Agar kimyo laboratoriyasida ushbu tuzlar bo‘lmasa kundalik turmushdagi kir sodasi (Na 2 CO
x 10H 2 O) asosida tajribalar o‘tkazish mumkin. Ishning bajarish tartibi: 1. Ma’lum massa ulushiga ega bo‘lgan eritma tayyorlash uchun qancha tuz va qancha suv kerakligini hisoblab topiladi. Masalan: 5%li 250 g li eritma tayyorlash uchun necha gr mis kuporosi va necha ml suv kerakligi hisoblanadi. 100 – 5
250 - x 48
4 kerak ekan. Buning uchun qancha CuSO 4 · 5H
2 O zarurligi hisoblab topiladi: M (CuSO 4 · 5H 2 O) = 250 g; M (CuSO 4
250–160
250-19,5=230,5
Demak, elektron tarozida 12,5 g mis kuporosidan tortib olib menzurkada 230,5 ml suvni o‘lchab 250 ml li kolbaga solinadi va aralashtirgichga qo‘yib aralashtiriladi. 53-DARS 9-LABORATORIYA MASHG‘ULOTI. TURLI MOLYAR KONSENTRASIYALI ERITMA TAYYORLASH Maqsad: Molyar eritmalar tayyorlash va ularda moddalar miqdorini aniq o‘lchash usullarini bilish. Jihozlar: 250 ml o‘lchov kolbasi, stakanlar (100 va 200 ml li), shisha tayoqcha, o‘lchov silindri, sklyankalar (300 ml), magnitli aralashtirgich asbobi, elektron taroz.
bo‘lgan tuzlarning namunalari. ESLATMA: Turmushda ishlatiladigan osh tuzi asosida tajribalar o‘tkazish mumkin. Agar laboratoriya xonasida o‘lchov kolbasi bo‘lmasa o‘lchov silindri va o‘lchov pipetkasidan foydalaniladi. Ishning bajarish tartibi: 1. Ma’lum molyar konsentrasiyali eritma tayyorlash uchun qancha tuz va qancha suv kerakligini hisoblab topiladi. Masalan: 250 ml li 0,2 M natriy ishqorining eritmasini tayyorlash uchun necha ml suv kerakligi hisoblanadi. Natriy ishqorining molyar massasi 40 gr, 1 mol natriy ishqori 40 g bo‘ladi. 0,2 M qancha bo‘lishini hisoblanadi. 1000 – 40
250 - x 1 mol – 10 g 0,2 – x
x=0,2 ·10=2g 2. Demak, 250 ml li 0,2 M natriy ishqorining eritmasini tayyorlash uchun 2 g natriy ishqorini elektron tarozida tortib olib 250 ml li o‘lchov kolbasiga solib, ustiga ozgina distillangan suv quyib ishqor erib ketguncha ehtiyotlik bilan aralashtirgich yordamida aylantiriladi, so‘ngra kolbaning belgisigacha suv quyiladi. Bunda kolba sekin-sekin aylantirib turiladi. Agar o‘lchov kolbasi bo‘lmasa 250-2=248 g suvni o‘lchov silindri va o‘lchov pipetkasi yordamida 49
o‘lchab sklyankadagi o‘lchangan tuz ustiga quyiladi. Tayyor bo‘lgan eritma sklyankaga solinib, sklyanka og‘zi yopilib, necha molli qanday modda eritmasi ekani yozib qo‘yiladi. 53-DARS 10-LABORATORIYA MASHG‘ULOTI. TURLI FOIZ KONSENTRASIYALI ERITMALARDAN KERAKLI KONSENTRASIYALI ERITMA TAYYORLAS VA HAYOTDA QO‘LLASH Maqsad: Mavjud bo‘lgan konsentrasiyali biror modda eritmalaridan kerakli konsenrtasiyani tayyorlay olishni bilish. Jihozlar: 100 va 200 ml li silindr, shisha tayoqcha, sklyankalar (250 ml), magnitli aralashtirgich asbobi. Reaktivlar: Maktab laboratoriya xonasida mavjud bo‘lgan kislotalarning namunalari. Eslatma: Turmushda ishlatiladigan sirka kislota asosida tajribalar o‘tkazish mumkin. Ishning bajarish tartibi: 1. Ma’lum molyar konsentrasiyali eritma tayyorlash uchun qancha tuz va qancha suv kerakligini hisoblab topiladi. Masalan: 94%li d=1,83g/sm 3 va 25%li d=1,18g/sm 3 sulfat kislotadan foydalanib, 30%li d=1,22g/sm 3 bo‘lgan kislota eritmasidan tayyorlash uchun boshlang‘ich eritmalardan qanday hajmiy nisbatlarda olinishi hisoblanadi. 94
5
30
25
64 2. Demak, 94%li eritmadan 5 g, 25%li eritmadan 64 g bo‘lsa ular qanday hajmiy nisbatlarda bo‘lishi hisoblanadi.
: 2,73 = 1
: 2,73 = 19,8 94%li eritmadan 1:19,8, 25 %li eritmadan hajmiy nisbatlarda bo‘ladi. 3. Agar, 25 %li eritma va 94 %li eritmadan 30 %li 1,22 g/sm 3 li eritmadan 100 ml tayyorlash uchun 1:19,8 hajmiy nisbatlar 5 ga ko‘paytiriladi. Shunda 99 ml 25 %li eritmadan idishga quyib ustiga shisha tayoqcha ustidan sekin-asta 5 ml 94 %li eritma quyilsa bizga kerak bo‘lgan eritma hosil bo‘ladi.
moddalar konsentrasiyasi ta’sirini amaliyot asosida tavsiflash. 50
shtativi, kimyoviy reaksiya tezligini namoyish etish asbobi, sekundomer.
etish asbobi mavjud bo‘lmasa laboratoriya shtativiga 2 ta toza probirka o‘rnatilib amaliyotni olib borish mumkin. Kimyoviy reaksiya tezligini namoyish etish asbobini manometrik naychalari biror uchuvchan bo‘lmagan rangli eritmani shpris ignasi bilan orqali to‘ldiriladi. Shunda naycha ichida havo tiqilib qolmaydi.
yig‘ilgan holatida o‘quvchilarga beriladi. Ikkala Landolt idishining 1-bo‘lmalariga 1 dona rux metali bo‘lakchasini soling. 1-Landolt idishining bo‘sh tomoniga pipetka yordamida 1 ml xlorid kislota quying. 2-Landolt idishining bo‘sh tomoniga pipetka yordamoda 1 ml sirka kislotasi eritmasidan quying. Idish og‘zini mahkamlab, asbob germetikligiga ishinch hosil qiling. 2. Manometrik shkala suyuqligi sathini sharikli tiqin (zatvor) bilan tenglashtiring. 3. Asbobning ikkala Landolt idishini kislotalali metal bo‘lmasiga quyilish darajasigacha qiya tuting. 4. Reaksiya natijasida ajralayotgan vodorod manometrik shkalaga o‘tib suyuqlikni siqib chiqara boshlaydi. 5. Vaqt birligi ichida qaysi kislotadan vodorod ko‘proq ajralayotgani va buning sababini tushuntiring. 6. Reaksiya tenglamasini yozing. 7. Reaksiya tezligini moddalar tabiatiga bog‘liqligini izohlang. 8. Yuqoridagi tajribani 15 %li va 30 %li xlorid kislota eritmalari bilan takrorlang. 64-DARS 12-LABORATORIYA MASHG‘ULOTI. KIMYOVIY REAKSIYA TEZLIGIGA MODDALARNING O‘ZARO TA’SIR SIRTI, MUHIT HARORATINING TA’SIRI. Maqsad: Kimyoviy reaksiya tezligiga moddalarning o‘zaro ta’sir sirti va reaksiya borayotgan muhitning harorati ta’sirini tavsiflash. Jihozlar: Probirkalar, probirkalar uchun shtativ, plastmassa shpatel, laboratoriya shtativi, kimyoviy reaksiya tezligini namoyish etish asbobi, sekundomer, probirka isitgich, raqamli termometr.
tiosulfatning 0,2M eritmasi, sulfat kislotaning 2N eritmasi.
reaksiya tezligini namoyish etish asbobi mavjud bo‘lmasa laboratoriya shtativiga 2 ta toza probirka o‘rnatilib amaliyotni olib borish mumkin. Kimyoviy reaksiya tezligini namoyish etish asbobini manometrik naychalari biror uchuvchan bo‘lmagan rangli eritmani keraksiz shpris ignasi orqali to‘ldiriladi. Shunda naycha ichida havo
51
tiqilib qolmaydi. Agar rux kukuni bo‘lmasa bo‘r bo‘lagi va havonchada yanchilgan kukunidan foydalanish mumkin. Ishning bajarish tartibi: 1. Kimyoviy reaksiya tezligini namoyish etish asbobini laborant tomonidan tayyor
yig‘ilgan holatida o‘quvchilarga beriladi. 1-Landolt idishining 1- bo‘lmalariga 1 dona rux metali bo‘lakchasini soling. 2- Landolt idishining 1-bo‘lmalariga 1 dona rux kukunini soling. Ikkala Landolt idishining bo‘sh tomoniga pipetka yordamida 1 ml xlorid kislotasi eritmasidan quying. Idish og‘zini mahkamlab, asbob germetikligiga ishonch hosil qiling.
darajasigacha qiya tuting. 4. Reaksiya natijasida ajralayotgan vodorod manometrik shkalaga o‘tib suyuqlikni siqib chiqara boshlaydi. 5. Vaqt birligi ichida qaysi kislotadan vodorod ko‘proq ajralayotgani va buning sababini tushuntiring. 6. Reaksiya tenglamasini yozing. 7. Reaksiya tezligini moddalar tabiatiga bog‘liqligini izohlang. 8. Kimyoviy reaksiya tezligiga haroratning ta’sirini o‘rganish uchun 2 ta toza probirkaga 10 tomchidan natriy tiosulfat eritmasidan soling. 1 ta probirkani probirka isitgichga qo‘yib 50 gradusgacha isiting. 1- probirkaga xona haroratidagi sulfat kislotadan 1 tomchi tomizing. Vaqtni belgilang. Eritmada loyqalanish-paydo bo‘lish vaqtini ham aniq belgilang. 2-probirkaga quyilgan eritmani aniq haroratini qayta o‘lchab unga ham 1 tomchi sulfat kislota tomizing. Vaqtni belgilab, eritmada loyqalanish-paydo bo‘lish vaqtini ham aniq belgilang. 9. Vaqtlar ayirmasini solishtirib reaksiya tezligiga reaksiya muhitining haroratini ta’sirini izohlang. 10. Kundalik turmushda bu jarayondan qanday foydalanish mumkinligi haqida misollar asosida xulosa qiling. 70-DARS 13-LABORATORIYA MASHG‘ULOTI. QAYTAR VA QAYTMAS REAKSIYALARGA OID TAJRIBALAR Maqsad: Kimyoviy reaksiyalarning 2 guruhga bo‘linishi. Ya’ni qaytar reaksiyalar va qaytmas reaksiyalar. Bu reaksiyalarning borish shartlari, bir-biridan farqini tajribalar asosida o‘rganish.
qattiq yoqilg‘i, probirka qisqich, issiqlikga chidamli probirkalar, gaz o‘tkazgich nayli tiqin.
kislota, natriy gidroksid, natriy xlorid, fenolftalein, metil zarg‘aldog‘i. 52
1. Issiqlikka chidamli probirkaga ozgina oltingugurt kukuni va temir kukuni solib alangada qizdiring. 2. Reaktivlar rangini reaksiyadan so‘ng hosil bo‘lgan modda rangi bilan solishtiring. 3. Probirka havoda sovugach yana qizdiring. 4. Hosil bo‘lgan moddaning dastlabki modda holiga qaytmasligini kuzating. Sababini izohlang. 5. Planshetning toza chuqurchasiga 2 tomchi natriy gidroksid, 1 tomchi fenolftalein, uning ustiga 3 tomchi xlorid kislota tomizing. 6. O‘zgarishlarni kuzating va izohlang so‘ngra natriy xlorid eritmasidan tomizing. 1 tomchi fenolftalein tomizing. Nima uchun reaksiya muhiti o‘zgarmadi? 7. Toza probirkaga 2 g natriy sulfir quruq tuzidan soling. Ustiga 2 ml xlorid kislota qo‘shing. Nayli tiqin bilan berkitib, ikkinchi probirkaga 1 ml suv solib 1 tomchi metil zarg‘aldog‘i tomizing.
probirkaga tushiring. Eritmaning rangi o‘zgarishini kuzating va izohlang. 9. Tajribalarning reaksiya tenglamalarini yozing. 75-DARS 14-LABORATORIYA MASHG‘ULOTI. KIMYOVIY MUVOZANATNING SILJISHIGA TA’SIR ETUVCHI OMILLAR Maqsad: Kimyoviy muvozanatga moddalarning konsentrasiyasini reaksiya muhitining haroratini ta’sirini tajriba asosida o‘rganish. Jihozlar: Probirkalar va probirkalar uchun shtativ, probirka isitgich. Reaktivlar: Temir 3 xloridni 0,001n eritmasi, kaliy rodonidni 0,1n eritmasi va 0,01n eritmasi, temir xloridni 0,1n eritmasi, kaliy xlorid kristallari, distillangan suv, aktivlangan ko‘mir bo‘lakchalari, natriy ishqori, fenolftalein 1%li eritmasi.
rodonidning 0,01n eritmasidan 1 ml quying. Eritmaning rangi o‘zgarishini kuzating.
tusga kirguncha suv qo‘shing. 3. Hosil bo‘lgan eritmani barobar miqdorda 4 ta probirkaga bo‘ling. 4. 1 ta probirkadagi eritmani solishtirish uchun qoldiring. 5. Birinchi probirkaga bir necha tomchi 0,1n temir uch xlorid eritmasidan qo‘shing. 6. Ikkinchi probirkaga kaliy rodonidni 0,1n eritmasidan bir necha tomchi qo‘shing. 7. Uchunchu probirkadagi eritmaga kaliy kristallaridan 1-2 kichik kristallaridan qo‘shing va aralashtiring. 8. Probirkadagi eritmalar rangini solishtiring. Sodir bo‘lgan o‘zgarishlarni reaksiya tenglamalari asosida xulosa qiling. 9. Toza probirkaga 2 ml natriy ishqori soling. 1 tomchi fenolftalein tomizing. Eritma rangiga e’tibor bering. Ustiga 2 bo‘lak aktivlangan ko‘mir soling. Eritma rangini kuzating. Nima uchun eritma rangsizlanganligi sababini izohlang.
53
11. Harorat ko‘tarilgan sari eritma rangi o‘zgarishini kuzating va buning sababini izohlang. 12. Jarayonlar nima deb nomlanishini eslang va yozing. 86-DARS 15-LABORATORIYA MASHG‘ULOTI. OKSIDLANISH-QAYTARILISH REAKSIYALARINI ERITMA MUHITIGA BOG‘LIQLIGI Maqsad: Oksidlanish-qaytarilish reaksiyalari sodir bo‘lishida reaksiya jarayoniga eritmaning muhiti ta’sirini tajribalar yordamida o‘rganish. Jihozlar: Probirkalar va probirkalar uchun shtativ. Reaktivlar: Kaliy permanganatning 1 % li eritmasi, natriy sulfitning 5 % li eritmasi, suyultirilgan xlorid kislota, kaliy gidroksidning 10 % li eritmasi. Eslatma: Agar laboratoriya xonasida kaliy permanganat bo‘lmasa dorixonadan 1 % li eritmasini olish mumkin. Natriy sulfit moddasi bo‘lmasa natriy nitrit tuzidan foydalanish mumkin. Kaliy permanganat eritmasi topilmasa kaliy dixromat yoki ammoniy dixromat tuzlaridan foydalanish mumkin. Ishning bajarish tartibi: 1. 4 ta probirkaga tahminan bir hil miqdorda kaliy permanganat eritmasi solinadi. 1-probirkaga 2 ml xlorid kislota, 2-probirkaga 2 ml suv, 3-probirkaga 3 ml kaliy ishqori qo‘shiladi va 3-2-1-probirkalarga tahminan teng miqdorda natriy sulfit eritmasi qo‘shiladi. Eritmalar rangini o‘zgarish sabablarini 4-probirkadagi eritma rangiga taqqoslab izohlang.
damlamalari nima uchun salqin va qorong‘u joyda og‘zi mahkam berkitilgan idishlarda saqlanishini ushbu tajribalar asosida tushuntiring.
birining konsentrasiyasi, reaksiyadan so‘ng hosil bo‘luvchi moddalarning turlicha bo‘lishiga ta’sirini tajribalar asosida o‘rganish.
tiqinlar, mo‘rili shkaf. Reaktivlar: mis metalli , konsentrlangan nitrat kislota , suyultirilgan nitrat kislota , o‘ta suyultirilgan nitrat kislota eritmalari. Ishning bajarish tartibi: 1. 3 ta probirkaga bir xil miqdorda mis metalli solinadi. 1-probirkaga o‘ta suyultirilgan nitrat kislota, 2-probirkaga suyultirilgan nitrat kislota eritmasidan, 3- probirkaga konsentrlangan nitrat kislota eritmasidan oz-ozdan quying. Har bir probirkani kislota quyilgan zahoti tiqin bilan berkiting. 54
reaksion probirkalar bilan olib borib qo‘ying.
og‘zini mo‘rili shkaf ichida ventilyator ishlayotgan holatda ochib ko‘rsatadi. 4. Probirka ichidagi gazlar rangini solishtiring va izohlang. 5. Reaksiya tenglamalarini yozing. 6. Oksidlanish-qaytarilish elektron balansi asosida tenglamalarni tenglashtiring. 7. Tajribalardagi ushbu o‘zgarishlarning xulosasini yozing. Download 1.03 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|