O`zbekiston Respublikasi Xalq Ta’limi Vazirligi

 MUAMMOGA KIRISH 
 
1-MAVZU: TA'LIM PRYeDMYeTI 
Ryeja 
1. Axloq shaxsning psixologik katyegoriyasi va xususiyati sifatida
2. “Og`ishgan xulq” tushunchasini aniqlash myezonlari
3. Tushunchaning ta'rifi 
 
Axloq shaxsning psixologik katyegoriyasi va xususiyati sifatida. 
 
Ushbu qismning asosiy vazifasi “shaxsning og`ishgan xulqi” tushunchasini
ta'riflash hisoblanadi. Tushunchani ta'riflash – uning mazmunini ochish, ya'ni
mavjud byelgilar to`plamini ajratish dyemakdir. Ta'rifning birinchi bosqichi tur
orqali – tur tushunchalarining qajmi bo`yicha aniqlanayotgan tushunchani
birmuncha kyeng yoritishdir. Og`ishgan xulq – bu hammadan avval shaxs
axloqining allaqanday shakli, albatta, unga insoniy axloqning barcha xususiyatlari
xos, biz ham o`z tahlilimizni aynan shuni ko`rib chiqishdan boshlaymiz.
Psixologiyada axloq atamasidan tur va inson faolligi darajasini uning
faoliyati, mushoqadasi, tafakkuri, muloqoti kabi ko`rinishlari bilan bir qatorda
byelgilash uchun kyeng foydalaniladi. Inson axloqi to`qrisidagi ilmiy tasavvurlar
XX asrning boshlarida bixyevioristlar uni psixologik fanning pryedmyeti [1] dyeb
e'lon qilgan vaqtdan boshlab, ayniqsa, shiddatli rivojlanish tusini oldi. Dastlab
axloq tushunchasi ostida shaxsning istalgan tashqi kuzatiluvchi, “raqbat –
ryeaktsiya” sxyemasi bo`yicha ishlaydigan ryeaktsiyasini (harakatlanuvchan,
vyegyetativ, nutqiy) tushundilar. Empirik ma'lumotlarning to`planish darajasi
bo`yicha inson axloqining tabiati yanada chuqurlashdi. 1931 yilda esa axloqiy
psixologiyaning asoschilaridan biri Djon Uotson axloq to`qrisida “tuxumni
mahsuldor qilish lahzasida dunyoga kyeluvchi va organizmning rivojlanishi
darajasi bo`yicha yanada murakkablashib boruvchi faollikning uzluksiz oqimi”
qaqida gapirgan kabi gapirgandi [1, 224-b.].
Axloqning zamonaviy tushunchasi tashqi raqbatga ryeaktsiyalar to`plami
doirasidan ancha chyetga chiqadi. Shunday qilib, psixologik luqatda axloq “tirik
mavjudotga xos bo`lgan, ularning ichki va tashqi faolligi vositasidagi atrof-muqit
bilan o`zaro ta'sirdir” [13, 276-b.]. Odamning tashqi faolligi ostida har qanday
tashqi ko`rinish: harakat, faoliyat, muomala, muloqaza, vyegyetativ ryeaktsiyalar
tushuniladi. quyidagilar axloqning ichki tarkibi bo`lib hisoblanadi: motivatsiya va
maqsad qo`yish, kognitiv ishlov byerish, hissiy ryeaktsiyalar, o`z-o`zini boshqarish
jarayonlari [12]. Kyelgusi muqokamalarda axloq tushunchasi ostida biz shaxsning
individual xususiyatlari va shaxsning tashqi harakat qamda muomalasi shaklida
ifodalanuvchi ichki faolligi bilan oposryedovanno`y muqit bilan o`zaro harakati
jarayonini tushunamiz.
Ta'rifga ega bo`lgach o`rganilayotgan ryeallikning asosiy byelgilarini
ajratishga urinamiz. Inson axloqining birmuncha muqim xususiyatlaridan biri – bu

uning o`z moqiyati bo`yicha ijtimoiyligidir, u jamiyatga shakllanadi va amalga

oshadi. Inson axloqining boshqa muqim xususiyati – bu uning nutqiy boshqaruv va
maqsad qo`yilganligi bilan mustaqkam aloqasi hisoblanadi. Yaxlit olganda
insonning axloqi uning ijtimoiylashuvi jarayonini – jamiyatga intyegratsiyasini aks
ettiradi. Ijtimoiylashuv, o`z navbatida, individual xususiyatlarni hisobga olgan
qolda ijtimoiy muqitga moslashishni ko`zda tutadi. Moslashuv – individuallashuv
jarayonlarining nisbati bo`yicha, shuningdyek, jamiyatda shaxs mavqyei yuzasidan
ijtimoiy moslashuvning quyidagi variantlarini ajratish mumkin:
radikal moslashuv – shaxsning mavjud ijtimoiy qayotda o`zgarishi orqali
o`z-o`zini ro`yobga chiqarishi;
gipyermoslashuv – shaxsning o`z oliy yutuqlari vositasida ijtimoiy qayotga
ta'siri orqali o`z-o`zini ro`yobga chiqarishi;
uyqunlashgan moslashuv – shaxsning jamiyatda ijtimoiy talablarga
oriyentatsiyasi vositasida o`z-o`zini ro`yobga chiqarishi;
konformistik moslashuv – individuallikni bostirish, o`z-o`zini ro`yobga
chiqarishni birlashish hisobiga;
dyeviant moslashuv – mavjud bo`lgan ijtimoiy talab (mye'yor) lardan
chiqish vositasida o`z-o`zini ro`yobga chiqarish;
ijtimoiy-psixologik moslashmaganlik – o`z-o`zini ro`yobga chiqarish va
moslashish jarayonlarini blokirovkalash qolati.
Muayyan inson axloqida ijtimoiylashuvning istalgan variantida axloqning
umumiy tavsifnomasidan foydalanib, quyidagilarni ifodalash mumkin:
asoslanganlik – shaxsning ehtiyojlari va maqsadlariga yo`naltirilgan
harakatlanishga ichki tayyorlik;
o`xshashlik – aniq vaziyat bilan kyelishish;
moslashish – ijtimoiy muqitning yetakchi talablariga muvofiqlik;
qaqqoniylik – individuallik axloqining mosligi, uning ushbu shaxs uchun
tabiiy ekanligi;
mahsuldorlik – ongli maqsadlarni amalga oshirish. Shaxs xulq ining shunday
byelgilari borki, ular anchagina xususiy, biroq kam bo`lmagan aqamiyatga egadir:
– faollik darajasi (enyergiyalilik va tashabbuskorlik);
– hissiy ifodalanganlik (namoyon etilayotgan affyektlarning kuchi va
xaraktyeri);
– jo`shqinlik;
– turqunlik (turli vaqt va turlicha vaziyatlarda ko`rinishlarning doimiyligi);
– onglilik (o`z axloqini tushunish uni so`z bilan tushuntira olish qobiliyati);
– ixtiyoriylik (o`z-o`zini nazorat);
– egiluvchanlik (muqitning o`zgarishiga javoban axloqni o`zgartirish).
“Axloq” turidagi tushunchaning barcha ko`rib chiqilgan tavsifnomalari
uning “shaxsning og`ishgan xulqi” kabi turiga ham to`la ma'noda taalluqlidir.