O‘zbekiston xalq xo‘jaligining tinch qurilishga o‘tishi. Ma’muriyatchilikning kuchayishi

Reja:

1. 
   O‘zbekiston xalq xo‘jaligining tinch qurilishga o‘tishi.
   
2. 
   Ma’muriyatchilikning kuchayishi
   
3. 
   Ziyolilarni qatag‘on qilinishi.
   

Urish tamom bo‘lgach, O‘zbekiston xalq xo‘jaligini tinch qurilishga o‘tkazish va tiklash ishlari boshlandi. Bu jarayon boshqa respublikalardan birmuncha farq qilar- di. G‘arbiy viloyatlar va respublikalarda birinchi nav- batda vayron bo‘lgan xo‘jalikni tiklashga e’tibor beril- gan bo‘lsa, O‘zbekistonda xo‘jalikni tinch qurilishga o‘tkazish birinchi darajali vazifa edi.Sovet davlati dasturlarida asosiy mablag‘lar va vositalar g‘arbiy hududlarga yo‘naltirilgan bo‘lib, Sharqdagi hududlar, jumladan, O‘zbekiston o‘z mab- lag‘larigagina tayana olardi. Buning ustiga yuqoridan tiqishtirilgan baynalmilallik tamoyiliga ko‘ra O‘zbe- kiston xo‘jalikni tiklashdagi, aholini oziq-ovqat va iste’mol mollari bilan ta’minlashdagi tanqisliklarga, malakali ishchi va mutaxassislar yetishmasligiga qara- may, g‘arbiy viloyatlarga har jihatdan yordam berish- ga majbur qilinar edi. O‘zbekiston aloqachilari Dnepropetrovsk viloyatiga 300 mutaxassis, Toshkent temiryo‘lchilari g‘arbdagi temiryo‘llarda ishlash uchun 230 kishi yubordilar. O‘zbekiston, Qozog‘iston, Turkmaniston respublikalari Rossiyaning sharqiy viloyatlari, Chuvashiston, Tatariston va Boshqirdiston avtonom respublikalari, Ukrainaga 5000 ta traktor, 300 ta avtomashina, 500 ta plug va ko‘p miqdorda boshqa qishloq xo‘jalik mashinalari yetkazib berdilar. Donbass shaxtalarini qayta tiklashga O‘zbekiston nasoslar, kompressorlar, ko‘targich kranlar, elektr kabellari va boshqa uskunalar yubordi. Markazning O‘zbekistonni asosiy paxta bazasi sifatida qoldirishdan

iborat yo‘li qat’iy edi. Shu bois urushdan keyin respublikadagi mashinasozlik zavodlari qurol-aslaha va boshqa harbiy mahsulotlar ishlab chiqarishdan qishloq xo‘jalik mashinalari ishlab chiqarishga moslab qayta jihozlandi.Mashinasozlik zavodlari paxtachilik hamda irrigatsiya qurilishi uchun mashinalar, tirkama uskunalar, kulti- vatorlar, o‘g‘itlagichlar, chigit seyalkalari, g‘o‘zapoya yuluvchi, ko‘rak teruvchi mashinalar, ekskavatorlar, buldozerlar ishlab chiqarishga moslashtirildi. Kimyo sanoati korxonalari mineral o‘g‘itlar ishlab chiqarish¬ga moslab qayta qurildi. Yengil va oziq-ovqat sanoati xalq iste’mol buyumlari ishlab chiqarishni kengaytirdi. Urush yillarida boshlangan yirik inshootlar, jumladan, Farhod GESi, O‘zbek metallurgiya kombinatining yangi korxonalari qurilishi davom etdi.

1946- yil 18-mart kuni SSSR Oliy Kengashi tomonidan «SSSR xalq xo‘jaligini tiklash va yanada rivojlantirishning 1946—1950-yillarga mo‘ljallangan rejasi haqida qonun» qabul qilindi. Rejada vayron bo‘lgan xo‘jalikni tiklash, sanoat va qishloq xo‘jalik mahsulotlari ishlab chiqarishni urushdan oldingi dara- jaga yetkazish va yanada oshirishga erishish vazifasi ilgari surildi.

O‘zbekiston rahbariyati Markaz tomonidan real imkoniyatlardan kelib chiqmagan, texnika vositalari va moliyaviy resurslar tanqisligiga qaramay oshirib belgi- langan ko‘rsatkichlarni e’tirof etishga majbur bo‘ldi va respublikada amalga oshiriladigan tadbirlarni belgilab chiqdi. Bu vazifalar respublika Oliy Kengashining 1946-yil avgustida tasdiqlangan «O‘zbekiston SSR xalq xo‘jaligini tiklash va rivojlantirishning 1946—1950-yil- larga mo‘ljallangan 5 yillik rejalari to‘g‘risidagi qonun»da o‘z ifodasini topgan. Rejada respublikada sanoat mahsulotlarini 52 foizga ko‘paytirish ko‘zda tutilgan edi. Paxtachilikni, xususan, paxta yig‘im-teri- mini kompleks mexanizatsiyalashni tugallash kabi noreal vazifalar qo‘yilgan edi. O‘zini hamma narsalarni qilishga qodir deb hisoblovchi partiya apparati kabi- netlarida o‘tirib belgilangan bu ko‘rsatkichlarga erishib 186

bo‘lmasligi ko‘rinib turardi, amalda ham shunday bo‘ldi, rejalar bajarilmay qoldi.

O‘zbekistonliklar xo‘jalikni tiklash va yanada rivoj- lantirish yo‘lida astoydil mehnat qildilar. 1946-1950- yillarda 150 dan ortiq yangi sanoat korxonalari qurilib ishga tushirildi. Quvvatiga ko‘ra SSSRda uchinchi o‘rinda turuvchi Farhod GESining birinchi va ikkinchi navbatlari qurilib ishga tushirildi. 1-Oqqo- voq, 1-Bo‘zsuv, 2-Bo‘zsuv va boshqa gidroelektr stan- siyalari qurildi. 1945-yilda 1187 mln kilovatt/soat elektroenergiyasi ishlab chiqarilgan bo‘lsa, 1950-yilda 2681 mln kilovatt/soatga yetdi. Qora metallurgiya sanoati rivojlandi. O‘zbek metallurgiya kombinatining «300» prokat stani va yupqa listli «700» prokat stani qurildi, marten va prokat sexlari loyihadagi ishlab chiqarish quvvatiga yetdi. Kombinatda issiqlik elektr markazi ishga tushirildi. Kombinat 1950-yilda 119 ming tonna po‘lat ishlab chiqardi va O‘zbekiston hamda boshqa respublikalar sanoati uchun yuqori sifatli po‘lat yetkazib beruvchi korxona bo‘lib qoldi. 1950-yilda 4803 ta chigit seyalkalari, 7784 traktor kultivatorlari tayyor- landi. 1949-yilda 5 ta dastlabki paxta terish mashinasi SX-40 ishlab chiqilgan bo‘lsa, 1950-yilda esa 4641 ta SX-40 ishlab chiqarishga erishildi. Paxta tozalovchi mashinalar ishlab chiqarish 1946-yilda 363 tani tash- kil etgan bo‘lsa, 1950-yilda 1251 taga yetdi.

Yoqilg‘i sanoati tiklandi va rivojlandi. Farg‘ona vodiysida Moyli va Shahrixon, Surxondaryo viloyati- da Kokaydi va Lalmikor neft konlari ochilib foy- dalanishga topshirildi. Oltiariq neft haydash zavodi kengaytirildi. Neft ishlab chiqarish 1950-yilda 1,3 mln tonnadan oshdi. Polvontosh — Asaka gaz quvuri qurildi, gaz ishlab chiqarish ortib bordi va 1950-yilda 52 mln kubometrni tashkil etdi.

Yengil sanoat o‘sib bordi. Farg‘ona va Qo‘qonda yangi to‘qimachilik kombinatlari, Toshkentda trikotaj fabrikasi, Buxoro, Samarqand va Namanganda ip

yigirish fabrikalari qurilib ishga tushirildi. 1941-yilda 107 mln metr ip gazlama ishlab chiqarilgan bo‘lsa,

1945- yilda 85 min metr, 1950-yilda 161 min metr ip gazlama tayyorlandi. 1950-yilda 552 ming ustki kiyim, 8427 ming ichki kiyim, choyshab, yostiq jildi kabi trikotaj buyumlari ishlab chiqarildi.

Transport tarmoqlari va yuk tashish ancha kengay- di. O‘zbekistonning Xorazm viloyati, Turkmaniston va Qoraqalpog‘iston hududlarini bog‘lovchi Chor- jo‘y — Qo‘ng‘irot temiryo‘l magistralining qurilishi muhim ahamiyatga ega bo‘ldi.

Toshkentda 29 km uzunlikdagi dastlabki trolleybus yo‘li ishga tushirildi. 1950-yilda 2070 km uzunlikdagi temiryo‘l, 28,7 ming km uzunlikdagi avtomobil yo‘llari, 814 ta pochta, telegraf va telefon korxonalari aholiga xizmat ko‘rsatdi.

Sanoat korxonalarini malakali ishchilar va muta- xassislar bilan ta’minlash choralari ko‘rildi. Ishchilar tayyorlash hunar maktablari, fabrika-zavod ta’limi tar-moqlari, temiryo‘l bilim yurtlari, shuningdek, korxona va muassasalarning o‘zlarida tashkil etilgan kurslar orqali amalga oshirildi. Ta’limning ana shu tarmoqlari orqali 1946—1950-yillarda 216,7 ming ishchi kadrlar yetishtirildi. Shu yillarda respublika oliy texnika o‘quv yurtlari sanoat, qurilish, transport va aloqa tarmoqlari uchun 2372 muhandis, o‘rta maxsus o‘quv yurtlari esa 5719 texnik kadrlar tayyorlab chiqardilar.

Respublika dehqonlari qishloq xo‘jaligini, ayniqsa paxtachilikni tiklashga va rivojlantirishga katta kuch sarfladilar. Bu sohadagi majburiy ko‘rsatmalar SSSR XKS va VKP(b) MQning 1945-yil 15-iyuldagi «O‘z- bekistonda paxtachilikni qayta tiklash va yanada rivoj- lantirish choralari to‘g‘risida»gi va SSSR XKSning

1946- yil 2-fevraldagi «1946—1953-yillarda O‘zbe- kistonda paxtachilikni qayta tiklash va yanada yuk- saltirish rejasi va tadbirlari to‘g‘risida»gi ketma-ket qabul qilingan qarorlarida belgilab berilgan edi. Tub aholi manfaatlariga mos bo‘lmagan, paxta monokul- turasini yanada kuchaytirishga qaratilgan bu qaror- larni O‘zbekiston Kompartiyasi MQning 1945-yil sentabrida bo‘lgan XIII plenumi muhokama qilib, 188

Markaz ko‘rsatmalarini o‘ziga dasturilamal deb hisobladi va ularni bajarish yuzasidan tadbirlar ishlab chiqildi. Qishloq xo‘jaligida paxta ekiladigan maydon- larni yildan yilga ko‘paytirish asosiy vazifa bo‘lib qoldi. Paxta va beda almashlab ekish uchun ajratiladi- gan sug‘oriladigan maydonlarni 1945-yildagi 947 ming gektardan 1947-yilda 1287 ming gektarga, 1953-yilda 1500 ming gektarga yetkazish belgilangan edi. Ayni paytda g‘alla, qand lavlagi, poliz va sabzavot ekiladi¬gan maydonlar qisqarib bordi.

O‘zbekiston xalq xo‘jaligini rivojlantirish uchun mablag‘larning katta qismi paxtachilikka ajratildi va uning bilan bog‘liq bo‘lgan tarmoqlarga sarflandi. Respublika traktor parki ancha ko‘paydi, kolxozlarga texnik xizmatni ko‘rsatuvchi MTSlar soni 245 taga yetdi, ulardagi traktorlar soni 1950-yilda 29,5 ming- tani, paxta terish mashinalari soni 3617 tani tashkil etdi. Respublika qishloq xo‘jaligining yuk avtomobil- lar parki 1950-yilda 7934 ta yuk avtomobillari va avtotsisternalarni tashkil etdi.

1949- yil 4-fevral kuni paxtaga davlat tayyorlov bahosini oshirish haqida hukumat qarori e’lon qilindi. Ilgari 1 tonna paxta xomashyosiga 1047 so‘m to‘lan- gan bo‘lsa, 1949-yildan boshlab 2200 so‘mga ko‘taril- di, ya’ni 1 tonna paxta xomashyosi 3 tonna bug‘doyga tenglashtirildi. Paxtakorlar mehnati juda ham past baholanib qolaverdi, 1 tonna paxta yetishtirish uchun 1 tonna bug‘doy yetishtirishga nisbatan 10—15 marta ko‘p mehnat sarflash talab qilinardi.

1950- yil avgustida bo‘lgan O‘zbekiston Kompar- tiyasi MQning VI plenumi qarorlari asosida kolxozlar yiriklashtirildi. O‘zbekiston SSRdagi 1777 ta mayda kolxoz o‘rniga 1950-yil avgustida 752 ta yirik kolxoz vujudga keldi.

Sovxozlar, kolxozlar, MTSlarni rahbar xodimlar va mutaxassislar bilan mustahkamlash choralari ko‘rildi.

1947- yilda Toshkentda va Samarqandda ochilgan ikki yillik kurslar kolxoz raislari va brigadirlarni tayyorlab berib turdi. Samarqand Qishloq xo‘jaligi institutida MTS direktorlari va tuman qishloq xo‘jalik bo‘limlari mudirlarining malakasini oshirish 1 yillik kurslari ish- lab turdi. Toshkent Irrigatsiya va qishloq xo‘jaligini mexanizatsiyalash muhandislari instituti qoshida MTSlarning katta mexaniklari malakasini oshirish bir yillik kurslari ochildi. 1947-yilning kuzida Toshkentda agronomlar tayyorlaydigan uch yillik maktab tashkil etildi. Bu o‘quv tarmoqlari, shuningdek, qishloq xo‘jalik oliy va o‘rta maxsus o‘quv yurtlari, kolxoz, sovxoz, MTSlarni malakali rahbar va mutaxassislar bilan ta’minlashda ijobiy rol o‘ynadi. MTS direktorlari orasida oliy va o‘rta ma’lumotlilari 1944-yilda 36 foizni tashkil etgan bo‘lsa, 1949-yilda 57,9 foizga yetdi.

1949-yil yanvarida bo‘lgan respublika komsomoli- ning XII syezdi 20 ming komsomol a’zosini Mirzacho‘lda doimiy ishlash va yashash uchun safar- bar etishga qaror qildi. 1949-yil 15-martgacha Sirdaryo, Mirzacho‘l, Bekobod, Bo‘ka tumanlariga 14,5 ming kishi, shulardan 10,5 ming komsomol a’zosi doimiy ishlash uchun keldi.

1949-yilda viloyat, shahar, tuman komsomol faol- laridan bir ming kishi qoloq kolxozlarga rahbarlik lavozimlariga — rais, brigadir va zveno boshliqlari bo‘lib ishlash uchun yuborildi. Amalga oshirilgan tad- birlar ijobiy natija bera boshladi. Paxta hosildorligi bir- muncha oshdi. 1940-yilda gektaridan 14,9 s, 1945- yilda 10,9 s paxta olingan bo‘lsa, 1950-yilda respubli¬ka paxtakorlari 2282,4 ming tonna paxta xomashyosi yetishtirdilar, hosildorlik gektariga 20,1 s ga yetdi. Qishloq xo‘jaligining boshqa tarmoqlarini tiklash tad- birlari ham amalga oshirildi. Respublika chorvachiligi- da murakkab vaziyat vujudga kelgan edi. Urush yilla- rida chorva mollari 1 mln boshdan ziyodroqqa kamay- gan edi. Chorvachi bo‘lmagan kolxozlarga jamoat chorvasini vujudga keltirishga yordamlashildi. Sigir, qo‘y, echkilar soni birmuncha ko‘paytirilgan bo‘lsa-da, urushdan oldingi darajaga yetmadi.

Gap-so‘zlar ko‘p bo‘ldi, ammo respublika chor- vachiligida jiddiy o‘zgarishlar bo‘lmadi, chorvachilik mahsulotlari yetishtirish qoniqarsiz ahvolda qolaverdi. Buning asosiy sabablari chorvachilikda moddiy-texni- ka bazasining nochorligi, chorva mollari zotini yaxshi- lash ishlarining yo‘lga qo‘yilmaganligi, chorvadorlar-

ning o‘z mehnatidan moddiy manfaatdor emasligi va boshqalardan iborat edi.

Respublika dehqonlari g‘alla yetishtirish, bog‘- dorchilik, uzumchilik va sabzavotchilikni rivojlantirish sohasida ham ter to‘kib mehnat qildilar. Ammo 1950- yilda ham bug‘doy, arpa, guruch, kartoshka, sabzavot, poliz mahsulotlari yetishtirish urushdan oldingi dara- jadan ancha past bo‘ldi. Masalan, 1940-yilda 280,1 ming tonna, urush yillarida bundan ham ko‘proq bug‘doy yetishtirilgan bo‘lsa, 1950-yilda atigi 200,7 ming tonna bug‘doy tayyorlandi. Buning asosiy sababi bunday mahsulotlarni yetishtirish uchun sug‘oriladigan ekin maydonlarining qisqartirilishi, bu sohaga yetarli moliyaviy va texnika vositalarining ajratilmasligi edi.

Urushdan keyingi yillarda maktab yoshidagi bar- cha bolalarni maktablarga to‘la jalb qilish tadbirlari amalga oshirildi. Urush yillarida harbiy muassasalarga berilgan maktab binolari xalq maorifi organlariga qay- tarib berildi. Ular qayta ta’mirlanib, bolalarga ta’lim- tarbiya berish ishlari yo‘lga qo‘yildi. 1950-yilda 37 oliy o‘quv yurtida 40 ming talaba o‘qidi, bu 1940-yilga nisbatan ikki baravardan ko‘p edi. O‘zbekiston Fanlar akademiyasi tarkibidagi 23 ta ilmiy-tadqiqot muassa- salari xo‘jalikni tiklash va yanada rivojlantirishga ko‘maklashuvchi ilmiy izlanishlar olib bordilar.

Ma’muriyatchilikning Kuchayishi o‘tadi, tinch qurilishga moslashtiriladi, ijtimoiy-siyosiy hayot demokratlashtiriladi, degan orzu-niyatlari ro‘yobga chiqmadi. Aksincha, iqtisodiyotda, ijtimoiy-siyosiy va ma’naviy hayotda ma’muriyatchilik kuchay- di. Mamlakatni boshqarish partiya davlat apparatida rahbarlik lavozimlarini egallagan tor doiradagi xodim- lar tomonidan tayyorlanadigan, shaxsan Stalin imzo- laydigan va matbuotda e’lon qiladigan farmon va qarorlar orqali amalga oshiriladigan bo‘lib qoldi. Hammani, xususan, joylardagi rahbar bo‘g‘inlarni nazorat ostiga olgan totalitar tuzum Kremlda o‘tirgan- larga mamlakatni farmon va qarorlar bilan boshqarish imkoniyatini berardi.

Respublikalaming, jumladan, O‘zbekistonning iqti- sodiy, ijtimoiy, madaniy sohalardagi muammolami hal qilish huquqlari yanada cheklanib bordi. Stalinning g‘alabani ta’minlashda rus xalqi asosiy rol o‘ynadi, degan g‘oyasi butun mamlakatni ruslashtirish siyosati- ga aylandi. Ommaviy axborot vositalari, Kompartiya va komsomol tashkilotlari ruslarni «katta», «ulug‘ og‘amiz» deb targ‘ib qilardi.

Sovet hokimiyatining dastlabki yillaridanoq bosh- langan qishloq aholisini yerdan mahrum qilish jarayoni urushdan keyin ham davom etdi. 1946-yil sentabrida VKP(b) MQ va SSSR hukumatining «Kolxozlarda qishloq xo‘jalik ustavining buzilishini tugatish choralari to‘g‘risida»gi qarori e’lon qilindi. Qishloq xo‘jaligi bilan aloqasi bo‘lmagan 1300 ta tashkilotga yordamchi xo‘jalik sifatida berib qo‘yilgan 6 ming gektar yerni kolxozlarga qaytarish, kolxozlardagi boshqaruv appa- rati shtatidan 51 ming kishini qisqartirish kabi ijobiy ishlar bilan birga jiddiy xatoliklarga, adolatsizlikka yo‘l qo‘yildi. Kolxozlar manfaatlarini himoya qilish bay- rog‘i ostida respublika qishloqlarida istiqomat qilayot- gan 50 ming kolxozchi oilasi qo‘lidagi tomorqa yerla- ridan 25 ming gektari ustavda belgilanganidan «ortiq- cha» deb tortib olindi. Kolxoz hududida yashagan, ammo unga a’zo bo‘lmagan 20 ming xo‘jalikning go‘yo «qonunga xilof» ravishda egallagan 2,5 ming gektar yer- lari ham tortib olindi. Qishloq aholisini yerdan mahrum etish jarayoni 50-yillarda ham davom etdi. Bu tadbirlar turmushi nochor bo‘lgan qishloq aholisining ahvolini yanada og‘irlashtirdi. Bunday adolatsizlikka hech kim qarshi chiqa olmadi. Qishloq xo‘jalik artelining odamlardan so‘ramasdan tuzilgan nizomini o‘zgar- tirishni, nizom qoidalarini qishloq aholisining man- faatlariga moslashtirishni respublika rahbariyati ham, qishloq aholisining o‘zi ham ko‘tarib chiqa olmadi. Negaki, totalitar tuzum hammani jilovlab olgan edi. Odamlar asoratga solingan, siyosiy mutelikda yashardi.

O‘zbekiston Kompartiyasi MQning 1949-yil 25- iyundagi «O‘zbekiston yozuvchilar soyuzining ishi to‘g‘risida»gi qarorida Abdulla Qahhorning «Qo‘sh- chinor chiroqlari» romani tanqid qilindi. Yozuvchi- lardan Oybek, Mirtemir, Hamid G‘ulom, M. Shayx- zoda, M. Boboyev, A. Qayumov va boshqa yozuvchilar badnom qilindi. «Sharq yulduzi», «Zvezda Vostoka» jurnallarining tahririyatlariga bir qator «yaramas» asar- lar chop etishga yo‘l qo‘ygan, degan jiddiy ayblar qo‘yildi.

1948— 1949-yillarda 20 dan ortiq yirik talantli olimlar, yozuvchi va shoirlar qamoqqa olinib, yopiq ravishda so‘roq qilinib, millatchilikda ayblanib, 15—25 yilga ozodlikdan mahrum etildi va surgun qilindilar.

O‘zbekiston Kompartiyasi MQning 1950-yil 1- sentabrda qabul qilgan «O‘zbekiston Fanlar akade- miyasining ishi to‘g‘risida»gi qarorida bir qator iqti- sod, til va adabiyot sohasidagi olimlar millatchilikda ayblandilar.

O‘zbekiston Kompartiyasi MQning 1951-yil 8- apreldagi «O‘zbekiston SSRda musiqa san’atining ahvoli va uni yanada rivojlantirish tadbirlari to‘g‘risi- da»gi qarorida o‘zbek xalqining buyuk shoiri Alisher Navoiyning «Farhod va Shirin», «Layli va Majnun» dostonlari, «Tohir va Zuhra», «Alpomish» xalq dos- tonlarining afsonaviy folklor sujetlariga asoslangan opera, balet va musiqali drama spektakllarini yaratish va sahnalarda ko‘rsatish «zararli» ish deb baholandi. Bunday spektakllarni sahnalashtirgan ijodiy xodimlar qattiq tanqid ostiga olindi. Shuningdek, ko‘pgina kon- sert tashkilotlari va musiqali teatr xodimlari «eski, ar- xaik musiqani va juda g‘amgin, mungli maqom namunalari»ni tarqatganligi uchun qoralandi. Qarorda «O‘zbekistonning musiqali san’ati hayotdan orqada qolmoqda, o‘zbek xalqini kommunistik ruhda tar- biyalash maqsad va vazifalariga to‘la-to‘kis xizmat qil- mayotir», deb ta’kidlandi.

1951- yil 10-avgustda respublika matbuotida «Ba’zi shoirlarning ijodidagi mafkuraviy buzg‘unliklar to‘g‘risida» degan maqola e’lon qilindi. Unda Turob To‘la, Kamtar Otaboyev, Mirtemir, Sobir Abdulla, Habibiy asarlari kommunistik mafkuraga, xalqlar do‘stligiga zid g‘oyalarni ilgari suruvchi asarlar sifati- da tanqid qilindi, ular millatchilikda ayblandilar.Shu yil 24-avgustda matbuotda e’lon qilingan «O‘zbek sovet adabiyoti vazifalaridan chetda» nomli maqolada Oybek, H. Zaripov, H. Yoqubov, I. Sul- tonov va boshqa adiblar mafkuraviy og‘ishlarda qora-landi. M.Shayxzoda, Shukrullo Yusupov, Said Ahmad, G‘ulom Alimov (Shuhrat)lar 1951-yilda «sovetlarga qarshi millatchilik faoliyati»da ayblanib qamoqqa olindilar va keyinchalik 25 yilga ozodlikdan mahrum etishga hukm qilindilar.

1952-yil fevralida bo‘lib o‘tgan O‘zbekiston Kompartiyasi MQning X plenumi ilmiy va ijodiy ziyolilarni quvg‘in, ta’qib ostiga olishda yana bir turt- ki bo‘ldi.

Plenumda «Respublikada mafkuraviy ishlarning ahvoli va uni yaxshilash choralari to‘g‘risida»gi masala muhokama etildi va tegishli qaror qabul qilindi. Plenumda faylasuf V. Zohidovning ilmiy ishlariga bur- jua-millatchilik xatolari yuklandi, tarixchi A. Bo- boxo‘jayev va iqtisodchi O. Aminov panturkizmni targ‘ib qilishda ayblandi. Ular «siyosiy va ishchanlik sifatlari jihatidan egallab turgan lavozimlariga to‘g‘ri kelmaydigan shaxslardir», deb hisoblandi va ishdan bo‘shatildi. Turob To‘la va M. Shayxzodalarning she’r va qo‘shiqlari «g‘oyasiz va axloqsiz asarlar» deb baholandi.

O‘zbek xalqining ma’naviy merosi, milliy qadriyat- lari yana bir bor oyoqosti qilindi, bu sohada so‘z yuritgan ijodkorlar qatag‘on qilindi. Tarixiy o‘tmish ham, zamonaviy hayot ham kommunistik mafkura,

sinfiylik nuqtayi nazardan turib qo‘pol ravishda buzib baholandi. Natijada ma’naviy hayotga, falsafiy va badiiy tafakkurga, madaniyatga katta zarar yetdi.

Stalin vafotidan keyin butun SSSRda bo‘lganidek, O‘zbekistonda ham shaxsga sig‘inish oqibatlarini tu- gatish tadbirlari ko‘rildi. Qatag‘on qilinganlar ishini qaytadan ko‘rib chiqishga kirishildi. Ko‘pgina jinoiy ishlar to‘qib chiqarilgani, minglab odamlar nohaq qa- malib, ozodlikdan mahrum etilganligi aniqlandi va ular oqlandi. Abdulla Qodiriy, Cho‘lpon, Fitrat va boshqa ko‘plab yozuvchi va shoirlar oqlandi. Shuk- rullo, Shuhrat, Hamid Sulaymon, Maqsud Shayxzoda va boshqa adiblar ham oqlandi. Minglab partiya, sovet, komsomol xodimlari oqlandi. 50-yillarning boshlarida shubha ostiga olingan, har bir qadami nazorat qilinayotgan 60 dan ortiq yirik olimlar, adib- lar zimmasidan «millatchi, sovetlarning dushmani» degan yorliqlar olib tashlandi, tuhmatlardan xalos bo‘ldi, hayoti saqlanib qolindi.