O’zbekiston Xalqaro Islom Akademiyasi Mumtoz Sharq filologiyasi fakulteti

II-Bob-asosiy yo’nalishlar
2.1Kognitiv yo’nalish
Umumiy psixologiya va ayniqsa, ijtimoiy psixologiya rivojlanish tarixida muhim hodisa-Gestalt psixologiyasiga asoslangan bo'lib, K. Levin va F. Haider asarlarida sezilarli darajada kengaytirilgan va rivojlangan. XX asr Amerika ijtimoiy psixologlarining to'rtdan uch qismi o'zlarini davolashdi.
R. Abelson kognitiv ijtimoiy-psixologik qarashlarning mohiyatini aks ettiradigan pozitsiyani shakllantirdi: "har bir insonning mening versiyam uni tadbirkor sifatida emas, balki ko'proq o'ylab ko'rishga majbur qiladi". Shunday qilib, asosiy e'tibor insonning muayyan ijtimoiy reaktsiyalarini shakllantiradigan bilim jarayonlariga qaratilgan: "insonning dunyo haqidagi taassurotlari muayyan izchil talqinlarda tashkil etiladi, natijada ijtimoiy xulq-atvorni tartibga soluvchi turli g'oyalar, e'tiqodlar, umidlar paydo bo'ladi".
Kognitiv doirasida XX asr o'rtalarida Amerika psixologiyasining eng yirik ikki nazariyachisi - Kurt Levin va Leon Festingerning fikrlari rivojlandi. Levin zamonaviy ijtimoiy psixologiya juda ko'p: nafaqat g'oyalar va aniq ma'lumotlar, balki ijtimoiy-psixologik bilimlarning butun sohalari. Bu guruh dinamikasi va birlashuv, rivojlanish, shaxs va guruhning o'zaro ta'siri, etakchilik va etakchilik sohasidagi aniq tadqiqotlar; bu faol ijtimoiy-psixologik ta'lim va samarali guruh qarorlarini qabul qilish metodologiyasi; ular ichki va guruhlararo nizolarni tushunish va hal qilish yondashuvlari va boshqalar. K. Levinning ijtimoiy psixologiyada xususiy yo'nalishlarga ta'siri juda katta, ammo yana bir muhim: uning g'oyalari ta'siri ostida inson va guruh, shaxs va jamiyat o'rtasidagi munosabatlarning tabiati, dinamik munosabatlar va o'zaro bog'liqlik nuqtai nazaridan qarashning barqaror ijtimoiy-psixologik nuqtai nazari paydo bo'ldi. L. Festinger insonning shaxsiy va ijtimoiy xulq-atvorining asosi sifatida kognitiv muvofiqlik nazariyalarini shakllantirishga katta hissa qo'shdi. Kognitiv doirasida bugungi kunda ijtimoiy bilish mexanizmlari, ishonchli aloqa texnologiyalari va shaxslararo o'zaro ta'sirlar haqida juda keng tarqalgan tushunchalar shakllantirildi.
Ijtimoiy-psixologik g'oyalarga asoslangan neofreidizm 3. Freyd va o'z yutuqlari juda o'ziga xos ijtimoiy psixologiyani yaratdi. Bu deyarli mustaqil yo'nalish sifatida mavjud emas, biroq ayni paytda uning ko'pgina qoidalari va g'oyalari an'anaviy bo'lib, ko'pincha manba manbalariga murojaat qilmasdan ishlatiladi. Bu hodisa "tarqalgan psixoanaliz" deb ataladi va uning uchta shaklini zamonaviy ijtimoiy-psixologik fikrlashda ajratib turadi:
1) muayyan ijtimoiy hodisalarni ko'rib chiqish bo'yicha tadqiqotchilarning ichki professional nuqtai nazariga ta'siri;
2) psixoanalitik printsiplarni zamonaviy nazariyalar va ijtimoiy-psixologik amaliyotlarga kiritish;
3) turli xil ijtimoiy-psixologik muammolarni tushuntirish uchun psixoanalizning ayrim qoidalarini qarz olish.
3 nuqtai nazaridan. Freyd, guruhning qalbida-hissiy libidoz aloqalar tizimi, ya'ni guruh oddiy a'zolarini bir-biriga bog'laydigan shaxslararo "sevgi" tufayli uning psixologik mazmunini topadi. Biroq, guruhning oddiy a'zolari o'rtasidagi munosabatlar ikkinchi darajali; ular faqat guruhning har bir a'zosi rahbar (rahbar) bilan kontent bo'yicha maxsus aloqalarni o'rnatganligi sababli paydo bo'ladi. "Guruh-lider" ning asosiy aloqalarining psixologik mohiyati identifikatsiyalashdir. Guruh a'zosi o'z "ideal "men" ni etakchiga o'tkazadi, uning xatti - harakati, xarakter xususiyatlari, qadriyatlari va boshqalar bilan aniqlanadi. Guruh tizimidagi maxsus psixologik pozitsiyani rahbar - rahbar egallaydi. U hech kim bilan aniqlanmaydi, u faqat o'zini sevadi. O'zingizga bunday munosabat uni guruhning butiga aylantiradi.
Psikanalitik ijtimoiy psixologiya guruhning faoliyati va rivojlanishining turli nazariyalarida o'z ifodasini topdi.
Psixologik bilim tizimining manbai bo'lgan ijtimoiy psixologiyaning uchta nazariy yo'nalishidan bilimni yagona "maktab"deb belgilash qiyin. Odatda ushbu yo'nalishga taalluqli keng ko'lamli tushunchalar, shunga qaramay, nazariy manbalarning taniqli umumiyligi va kontseptual apparatning birligi bo'lib, u orqali ijtimoiy-psixologik hodisalarning kognitiv doirasiga juda qattiq bog'langan.
Eng umumiy shaklda, kognitiv yondashuvning mohiyati ijtimoiy xulq-atvorni insonga xos bo'lgan bilim jarayonlarini tasvirlash orqali tushuntirish istagi sifatida tavsiflanishi mumkin . Behaviorizmdan farqli o'laroq, kognitiv shaxslar birinchi navbatda aqliy faoliyatga, aqliy hayot tuzilmalariga murojaat qilishadi . Tadqiqotlarda asosiy e'tibor bilish jarayoniga qaratilgan . Ushbu jarayon va ijtimoiy xatti-harakatlar o'rtasidagi umumiy aloqa liniyasi quyidagicha: insonning dunyo haqidagi taassurotlari ijtimoiy xulq-atvorni tartibga soluvchi turli g'oyalar, e'tiqodlar, umidlar, attitudalar paydo bo'lishiga olib keladigan ba'zi izchil talqinlarda tashkil etiladi. Shunday qilib, bu xatti-harakatlar butunlay tasvirlar, tushunchalar va boshqa "Mentalist" tuzilishlarning ayrim uyushgan tizimlari kontekstida.
Ushbu tuzilmalarni tegishli tuzilgan tizimga birlashtirganda, inson muqarrar ravishda ma'lum bir qaror qabul qilishi kerak, bu ob'ektni har qanday hodisalar sinfiga, ya'ni ma'lum bir toifaga bog'lash uchun birinchi qadam. Tasniflash jarayoni bir yoki bir nechta toifaga tanlangan tasnifni o'z ichiga oladi, bu esa o'z navbatida qabul qilingan ob'ektning qiymatini aniqlashda alohida e'tibor talab qiladi. Shuning uchun, ijtimoiy psixologiyaning asosiy muammolari-percepsiya, diqqatga sazovor joylar, attitudlarni shakllantirish va o'zgartirish va boshqalar.
Bu esa, eng keng tarqalgan bo'lsa-da, kognitiv yo'nalishning o'ziga xos xususiyati Gestalt psixologiyasi va K. Levin maydonining nazariyasi nima uchun uning nazariy manbalari ekanligini tushunishga imkon beradi.
Gestalt psixologiyasining barcha an'anaviy g'oyalari ijtimoiy psixologlarning kognitiv orientatsiyasi ishlarida keng tarqalgan. Gestaltistlarning klassik asarlari, xususan, Kehler "Gestaltpsixologiya" kitobiga to'g'ridan-to'g'ri havolalar mavjud; ushbu yo'nalish doirasida ishlaydigan mualliflarning aksariyati o'zlarini Gestalt psixologiyasi maktabining talabalari deb atashadi.
Albatta, bu munosabatlarning tabiatini soddalashtirishga hojat yo'q. Birinchidan, ijtimoiy-psixologik muammolarning o'ziga xosligi, albatta, umumiy psixologiya muammolarini o'rganishda ilgari surilgan ko'plab printsiplarni o'zgartirishni talab qiladi. Ikkinchidan, ijtimoiy psixologiyada kognitiv nazariyalar tarixiy nuqtai nazardan klassik Gestalt psixologiyasidan ancha uzoq masofa uchun himoya qilinadi va bu oqimning butun tarixi bilan bog'liq tanqidlar, xususan, so'nggi tadqiqotlar natijasida olingan ma'lumotlar asosida hisobga olinmaydi. Nihoyat, G'arbdagi zamonaviy ijtimoiy psixologiyada turli nazariy yondashuvlarning yaqinlashuvi holati gestaltist an'analariga ko'pincha boshqa yondashuvlarning elementlarini o'z ichiga oladi va g'oyalarning butunlay yangi "qotishmasi" paydo bo'ladi.
Bizning fikrimizcha, eng muhimi, muayyan g'oyaning mazmunini ko'paytirish emas, balki kognitiv ishlarda mavjud bo'lgan gelstalt psixologiyasining umumiy "tonalligini" saqlab qolishdir. Bundan tashqari, Gestalt psixologiyasi va zamonaviy bilim nazariyalari o'rtasidagi bunday metodologik yaqinlik, masalan, bevosita hayot tajribasiga tayanishga da'vat sifatida baholanishi mumkin emas. Bu to'g'ridan-to'g'ri hayot tajribasini ilmiy psixologiyani yaratishda birinchi qadam sifatida ko'rib chiqish, uni o'rganishning qonuniyligi juda "hurmatli" ilm-fanni yaratish, yaxshi tajriba amaliyotini "sodda", to'g'ridan-to'g'ri tajriba bilan bog'lash (behaviorizmga qarshi) qabul qilinishi-bu dastur, umuman, Gestalt psixologiyasida shakllantirilgan, kognitiv dastlabki printsipga aylandi.
Kognitiv struktura ichida uchta asosiy jarayon farqlanishi mumkin: farqlash, integratsiya, elementlarning o'zaro bog'liqligi. Shaxs bu jarayonlarni bir-biridan farqlash yoki aksincha, alohida shaxsiy hodisalarni aniqlash uchun ishlatadi.
Kognitiv tadqiqotlarda yana bir muhim tushunchalar juftligi "stimul" va "javob"tushunchalari. Bu urf-odatlarda rag'batlantiruvchi, behaviorizmdan farqli o'laroq, shaxsning bilim jarayonlari bilan bog'liq murakkab ta'lim sifatida tushuniladi. Ushbu kontseptsiyaning uchta ma'nosi bor: a) jismoniy ob'ekt, b) asab tizimining qo'zg'alishiga olib keladigan mekansal maydon, C) geografik ob'ektning fenomenologik taqdimoti. Ko'pincha, "rag'batlantirish" tushunchasi birinchi ma'noda ishlatiladi, garchi bu foydalanishning o'ziga xosligi qat'iy ta'kidlangan bo'lsa-da: rag'bat nafaqat ob'ekt, balki ob'ekt umumiy vaziyatning elementi, uning munosabatlaridagi ob'ekt. "Javob "ga kelsak (kontseptsiya kamroq ishlatiladi), u mutlaqo aniq tarkibga ega: javob—bu rag'batlantirish ta'siri ostida amalga oshiriladigan kognitiv tuzilmani tashkil etish jarayonidir.
Yuqorida aytib o'tilganidek, kognitiv nazariyalarda "ma'no"tushunchasi keng qo'llaniladi. Ba'zi mualliflar uni ushbu nazariyalarning Markaziy tushunchasi deb hisoblashadi. Ch Osgud, masalan, "qiymat inson xatti-harakatining eng muhim, asosiy o'zgaruvchilardan biri", deb ta'kidlaydi. Odatda, bu yo'nalishdagi ijtimoiy psixologlarning ishlarida "ma'no" ning maxsus ta'rifi berilmaydi va ko'pincha J. M. ning ta'rifi qabul qilinadi.Bruner: "Qabul qilingan narsalarning qiymati u guruhlangan ob'ekt sinfidan olinadi. Qiymat tasniflash jarayonining natijasidir". "Qiymat" kontseptsiyasidan foydalanish munosabati bilan, kognitiv orientatsiya vakillari "reference frame" — "kontseptual ramka"iborasining o'ziga xos talqinini taqdim etadilar. I bobida aytib o'tilganidek, bu kontseptsiya odatda ilm-fan mantiqida qo'llaniladi, tadqiqotchi ishlaydigan yoki nazariy yo'nalishga xos bo'lgan umumiy kontekstni tavsiflash uchun bilimning metodologik va nazariy muammolarini tahlil qilishda. Bu erda "kontseptual ramka" iborasi doimiy taqqoslash asosida qurilgan (masalan, "kichik fil") shaxsning xatti-harakatining ayrim kontekstini ko'rsatadi. Qabul qilingan qiymatlar tizimi bu "reference frame" ni tashkil qiladi, xuddi shunday o'lchovni yoki Kanvani yaratadi, qabul qilingan ob'ektlarni ko'rib chiqadi va shu bilan xatti-harakatni o'lchaydi.
Barcha bilim nazariyalari uchun emas, balki ularning katta guruhiga xos bo'lgan tushunchalar majmuasi mavjud. Shuning uchun, bu tushunchalarni tahlil qilishdan oldin, kognitiv (yoki kognitiv) deb ataladigan barcha nazariyalarning umumiy tavsifini berish kerak.
Kognitiv nazariyalar quyidagilarni o'z ichiga oladi:
1) kognitiv yozishmalar nazariyasi (F. Heider, T. Newcom, L. Festinger, C. Osgood, P. Tannenbaum, R. Abelson, M. Rosenberg);
2) S. Asha, D. Krecha va R. Krachfild nazariyalari, kognitiv asosiy tushunchalardan foydalanadi, ammo yozishmalar g'oyalarini qabul qilmaydi. Keling, ushbu nazariyalarning mazmunini batafsil ko'rib chiqaylik.
Kognitiv yozishmalar nazariyasi
Kognitiv orientatsiya yadrosini tashkil etuvchi ijtimoiy-psixologik muvofiqlik nazariyalarining keng klassi insonning bilim tuzilishi muvozanatsiz, beqaror bo'lmasligi va agar shunday bo'lsa, darhol bunday holatni o'zgartirish tendentsiyasi mavjud. 50-larning oxirida turli nomlar ostida paydo bo'lgan kognitiv yozishmalar nazariyalari bilan ham sodir bo'ldi: muvozanat, muvofiqlik, simmetriya, dissonance. Boshidanoq ular uchun umumiy bo'lgan narsa, insonning o'z bilim tizimining ichki muvofiqligini maksimal darajada oshirish uchun o'zini tutishi va bundan tashqari, guruhlar o'zlarining shaxslararo munosabatlarining ichki muvofiqligini maksimal darajada oshirish uchun o'zini tutishi haqiqatini tan olish edi. Xuddi shu nomuvofiqlik hissi psixologik noqulaylikka olib keladi, bu esa muvofiqlikni tiklash uchun bilim tuzilmasini qayta tashkil etishga olib keladi.
G'arbiy ijtimoiy psixologiya yana bir bor bu masalaga e'tiborni qaratadi, albatta, tasodifiy emas. Natijada, mantiqiy va mantiqsiz xatti-harakatlarning nisbati muammosi hali ham hal qilinmagan. Shu bilan birga, ijtimoiy hayot shakllarining murakkabligi, faol, oqilona xulq-atvorga bo'lgan ehtiyoj ijtimoiy psixologiyani ushbu hodisalarni tushuntirish uchun "buyurtma" deb atadi. Muayyan shaklda yozishmalar nazariyasi bu buyruqqa javob berdi.Muvofiqlikning barcha nazariyalaridan eng mashhurlari quyidagilar edi: F. Hayderning strukturaviy muvozanat nazariyasi, T. Nyukomning kommunikativ aktlari nazariyasi, L. Festingerning kognitiv dissonans nazariyasi, C. Osgood va P. Tannenbaum uyg'unligining nazariyasi.
Kognitiv yondashuvning ikkinchi versiyasi (S. Ash, D. Krech, R. Krachfield)
Amerika adabiyotida bu tushunchalar ba'zan ijtimoiy xulq-atvorga asoslangan klassik kognitiv nazariyalarning namunasi deb ataladi. Eng sxematik shaklda, Krachfild va Krachfild g'oyalari quyidagicha.
Ushbu yondashuvning qisqacha mazmuni mualliflar shunday so'zlar bilan ifodalanadi: "xatti-harakatlar tashkil etilgan. Ushbu tashkilot molar. Uning eng muhim elementi bilimdir".
Xuddi shu ma'noda, ya'ni. eng metodik gipotezasida, kognitiv nazariya S. Asha asarlarida ham qayd etilishi mumkin. Tadqiqot markazida-bu atamani aniq ishlatish bilan emas, balki har doim ham ijtimoiy percepsiya muammosi.
Oxir-oqibat, bu fikr Asha tomonidan insonning "yaxshi" bo'lishga moyilligi haqidagi tezisga aylanadi (Asha uchun bu "fikrlash bilan bog'liq", "tushunish", "atrof — muhit sharoitlariga javob berish").
Umuman olganda, kognitiv nazariyalar, albatta, behaviorizmning antipod turi sifatida paydo bo'ldi. Muxolifatning asosiy nuqtalari quyidagi yo'nalishlarda uchraydi: behavioristik yo'nalishning asosiy g'oyasi operativ yoki klassik shamollash, o'rganish, kognitiv nazariyalarning asosiy g'oyasi tushunchalarni shakllantirish, fikrlash, bilimdir.
Bilimning barcha yo'nalishi inson xatti-harakatining "ichki" xususiyatlarini tahlil qilishga yo'naltirilganligi bu yo'nalishda ma'lum psixologik jozibadorlikni keltirib chiqaradi. Uslubiy jihatdan, bu yo'nalish laboratoriya tajribasining bir qator hal etilmaydigan muammolarini bartaraf qiladi.
Kognitiv nazariyalarning mashhurligi asosan behaviorizmning "g'ayriinsoniy" an'analarini engib o'tish ehtimoli bilan bog'liq.
Kognitiv asosiy g'oyaning paradoksi shundaki, xatti-harakatlarning behavioristik sxemasiga to'g'ridan-to'g'ri tashqi muhitga bog'liq bo'lib, ijtimoiy xulq-atvorda insonning ichki, kognitiv tashkiloti elementlari sifatida "Mentalist" shakllanishining rolini ta'kidlab, kognitiv oxir-oqibat xatti-harakatlarning tashqi omillarga bog'liqligini yana bir bor tasdiqlaydi.qarama-qarshi tomondan. Shaxsning kognitiv faoliyati butunlay tashqi ta'sirga bog'liq bo'lib, u shaxsning muvozanatni tiklash orqali bu ta'sirdan mustaqillikni doimiy ravishda tashkil etishi ma'nosida.