O’zbekistonda tabiatni muhofaza qilish amaliyoti yutuq va kamchiliklari

Gekkel 1866 yilda chop etilgan o‘zining “Organizmlarning umumiy 
morfologiyasi” degan kitobi orqali olib kirdi. Uning ta’rifiga ko‘ra, “Ekologiya – 
tabiatni iqtisodiy jihatdan tadqiq qilish orqali hamma tirik organizmlarning 
organik va noorganik muhit unsurlari bilan birga, uning ta’sir doirasida turgan 
antogonistik va noantogonistik aloqadorlikda bo‘lgan o‘simlik va hayvonot 
dunyosi o‘rtasidagi munosabatlarni ochib berishi»dir. 
E.Gekkel buyuk ingliz olimi CHarlz Darvinning tirik organizmlarning 
evolyusion rivojlanishi to‘g‘risidagi ta’limotini rivojlantirib, har qanday tirik 
organizm atrof tabiiy muhitga moslashib, o‘zining morfologik(ichki) va 
morfometrik(tashqi) ko‘rsatgichlarini o‘zgartirib borishi, moslashmagani esa 
tabiiy tanlash asosida qirilib ketishini isbotlab berdi. 
E.Gekkel «ekologiya» so‘ziga ta’rif berar ekan, inson tomonidan «tabiatni 
iqtisodiy tadqiq qilish» degan iboralari alohida ahamiyat kasb etadi. CHunki 
tabiatni son jihatdan ifodalanishi inson faoliyati iqtisodiyotiga nechog‘liq 
bog‘liqligini u ifoda etmoqchi edi. E.Gekkel birlamchi kapital ko‘pincha «tabiatga 
salb yurish» orqali jamg‘ariladi, degan edi.
YUqorida keltirilgan tushunchada E.Gekkel tomonidan qo‘llanilgan so‘zlar 
yoki iboralarning ayrimlari tushirib qoldirilgan yoki unga qo‘shimchalar 
kiritilgan. Masalan, XIX asrning ikkinchi yarmida Evropa uchun «iqtisodning 
tabiatini anglash» degan ibora o‘ta dolzarb ahamiyat kasb etgan bo‘lsa, hozirga 
kelib ham u birlamchi ahamiyat kasb etayapti deyish qiyin. CHunki qadimgi qita 
vakillari ekologik talofat va inqiroz nima ekanlligini allaqachonlar tushinib 
etganlar.
Nima uchun ekologiya fani aynan Evropada, XIX asrning ikkinchi yaramida va 
biologlar tomonidan kashf etildi, degan o‘rinli savol tug‘iladi. CHunki XIX asr 
o‘rtalarida Markaziy Evropada “ilmiy-texnikaviy inqilob” kishilarni tabiatga 
nisbatan bosimini Germaniyaning Sileziya va Rur sanoati rivojlangan havzalarida, 

---

tabiat va jamiyat o‘rtasidagi muvozanatning keskin buzilishi noevolyusion
1
tarzdagi buzilgan tabiat tizimlarini yuzaga keltirdi va tegishli iqtisodiy-moliyaviy 
munosabatlarni shakllantirdi. Bu, o‘z navbatida, organizmlar yashash muhitini, u 
esa organizmlar turi, populyasiyasi va jamoasiga keskin ta’sir etdi. O‘sha davrdagi 
Reyn daryosining holatiga nazar tashlagan fransuz jurnalisti “Reyn daryosining 
suvini XIX asrning ikkinchi yarmidagi tabiat manzarasini aks ettirish bo‘yog‘i 
o‘rnida ishlatsa bo‘ladi», deb bejiz aytmagan. Bunday holat aynan Evropada ilk 
bor ekologik dunyoqarashlarni shakllantirishga olib keldi. Ekologiya ushbu davrda 
biologiya fanlari tizimiga kirgan va tirik organizmlar haqidagi fan tariqasida ilk bor 
biologlar tomonidan taklif etilgan. Zamonlar o‘tib, XX asrning 70-yillariga kelib 
(1972 yil “Atrof-muhit muhofazasi”ga bag‘ishlangan Stokgolm konferensiyasidan 
so‘ng), ekologiya nafaqat mustaqil fan sohasi, balki fanlar tizimiga aylanib ketdi. 
Hozirgi kunda 80 ziyod ekologik fanlar mavjud bo‘lib, ular deyarli barcha fan 
tarmoqlariga kirib borgandir (2-rasm). 
E.Gekkeldan so‘ng ekologiya atamasi ta’rifiga taqiqotchilar tomonidan 
ko‘plab o‘zgartirishlar va qo‘shimchalar kiritilgan. Lekin, hanuzgacha, uning 
birlamchi mazmuni va mohiyati umumiy tarzda saqlanib qolindi. Turli fikrlarni 
umumlashtirgan holda biz ekologiyani – muayyan tabiat tizimida (ekotizimda) 
organizmlar o‘zaro va ularni yashash muhiti o‘rtasidagi munosabatlarning turli 
jihatlarini tadqiq qiluvchi fan tarmog‘i, ularga oid bilimlarni beruvchi ta’lim 
yo‘nalishi, ularni optimallashtiruvchi xalq xo‘jaligi sohasi, deyishimiz mumkin. 
1
Яблоков А.В., Юсуфов А.Г. Эволюционное учение (дарвинизм).-М.: Высшая школа, 1997. 

---