O’zbekistonda tabiatni muhofaza qilish amaliyoti yutuq va kamchiliklari

xos o‘rganish, izlanish va tadqiq qilish metodlar (usullari)ni bo‘lishidadir. Bu 
usullar boshqa tabiiy, gumanitar yoki ijtimoiy fan sohalarida ham bor, lekin 

---

ekologiya o‘zining qonuniyatlaridan, maqsad va vazifalaridan kelib chiqqan holda 
ularni umumlashtirgan. Ekologik usullar sifatida yagona tizimdagi o‘zgaruvchan 
organizmlar va o‘zgaruvchan atrof tabiiy muhit o‘rtasidagi munosabatlarni tadqiq 
qilishda tizimli yondashish; kuzatish; tajriba (eksperiment) o‘tkazish va 
modellashtirish amalga oshiriladi. 
Tizimli yondashish usuli–ekologik munosabatlarni muayyan ekologik
ob’ektlarda uzviy bog‘langanligini inobatga olgan tarzda turli guruhdagi tadqiqot 
usullarini ma’lum bir ketma- ketlikda olib borish tartibi. Ularga tirik organizmlar 
va ularni yashash muhitini hisobga olish hamda baholash usuli kiradi. Hisobga 
olish va baholash tabiiy ob’ektlarga, organizmlarga, ta’sir etuvchi omillarga 
nisbatan qaratilgan bo‘ladi. Masalan, O‘zbekiston Respublikasi Davlat kadastrlari 
to‘g‘risidagi qonunga muvofiq butun ob’ektlar bo‘yicha hujjatlar va ma’lumotlar 
yig‘iladi hamda tegishli davlat idoralari va boshqaruv organlariga topshiriladi. 
Undan, haq evaziga, har qanday tashkilot yoki biron bir shaxs o‘zining ekologik 
tadbiri, izlanishi va boshqa hayotiy faoliyatida foydalanish huquqiga egadir. 
Albatta, har bir tabiiy va ijtimoiy ob’ektlarni yoki omillarni hisobga olish va 
baholashning turli xil o‘ziga xos usullari mavjud. Ekologik usulda ular biron-bir 
ketma-ketlik va yagona tizim asosida olib boriladi. Aks holda kompleks ekologik 
baholashni va hisobga olishni iloji bo‘lmaydi. 
O‘zbekistonda ekologiya tarixi. 
Rossiyaning O‘rta Osiyoni bosib olishi, urush, inqilob tufayli Turkistonning 
qadimgi yodgorliklari, go‘zal tabiati, o‘simlik va xayvonat olami katta zarar 
ko‘rdi.1916 yildayoq Turkistondagi tarixiy yodgorliklarni qayd etish masalasi 
bo‘yicha ish boshlangan edi. Ammo bu maqsadlar amalaga oshmay qoldi.
Arxiv materialari 1920 yilda Turkiston o‘tmishidan qilgan yodgorliklarni 
o‘rganish va asrash maqsadida ta’lim tarmog‘i zarurligi to‘g‘risida fikrlar paydo 
bo‘la boshlanganidan dalolat beradi. O‘shanda arxitektura yodgorliklarini 
restavratsiya qilish va ta’mirlash, saqlash Qo‘mitasi tuziladi. Qo‘mita ishiga 
maxalliy kuchlar va Moskvalik olimlar jalb etiladi. 1921 yilda muzeylar ishi va 

---

qadimgi yodgorliklarni, sanxat va tabiatni muxofaza etish bo‘yicha Turkiston 
qo‘mitasi tashkil etiladi. 
Albatta Turkistonda tabiatni muxofaza etish usullarini amaliy va nazariy 
jixatdan qo‘llash soxasida katta qiyinchiliklarga duch kelingan. A’oli 
madaniyatining yuksak emasligi, tabiatni muxofaza etish g‘oyasining xali mutlaqo 
yangi ekani, ‘ududning kengligi, uning xali tadqiq etilmagani va boshqalar 
xayvonot xamda o‘simlik olami (archalar, yong‘oqlar, o‘rmonlar, saygalar, 
kulanlar, marollar va boshqalar)dan yirtqichlarcha foydalanishga qarshi kurashda 
qiyinchiliklar tug‘diradi. 
Mazkur qo‘mita ‘uzurida tabiatni muxofaza etish bo‘limi xam faoliyat 
ko‘rsata boshlaydi. Uning maqsadi xayvonot populyasiyasi va o‘simliklar turini 
o‘rganish xamda ko‘paytirish, asrashga yo‘naltirilgan tadbirlar qabul qilishdan 
iborat bo‘lgan. SHuningdek er qobig‘ining elementlari va ayrim qismlarini tadqiq 
etish nazarda tutilgan. 
Ovchilar o‘rtasida tabiatnini muxofaza etish g‘oyasini tashviqot-targ‘ibot 
qilish maqsadida 1923 yilda Butun Turkiston ovchilari se’zdida Turkiston tabiatini 
muxofaza etish bo‘limi va Turkiston tabiatni asrash kommisiyasi nomidan 
professor A.L.Baruskiy "Tabiat yodgorliklarini muxofaza etish" mavzusida so‘zga 
chiqadi. O‘shanda olimning "Turkistonda tabiatni muxofaza etish" nomli kichik 
kitobi nashr etiladi. O‘zining bu ilmiy ishida A.L.Borodskiy inson rivojlanib 
borgan sari tabiat saltanatida yaratuvchi kuchdan ko‘ra buzuvchi kuchga aylanishni 
ko‘rsatib o‘tadi. U xatto bu kuchni ko‘lami jixatidan geologik xalokatga 
tenglashtiradi.
U magar inson xayvonot va o‘simlik dunyosini qirib yuboraversa, er sirtini 
ishdan chiqaraversa, yaqin kelajaklardagi avlodlarimiz tabiat olami bilan qo‘riqchi-
chuchelalar, gerbariylar va fotosuratlar orqali tanishishi mumkinligi xaqida 
ogo’lantirib o‘tgan edi. SHuning uchun olim tabiat dunyosini, er sirtini qanday 
bo‘lsa shundayligicha saqlash, xayvon va o‘simliklarni asrash zarurat ekanini 
ta’kidlaydi. 

---

U Turkiston ‘ududi xayvonlar va o‘simliklar turiga juda boy ekanini alo’ida 
ko‘rsatib o‘tadi va Turkiston ‘ukumatini bu boyliklarning muxofaza etilishi xamda 
talon-taroj qilinmasligi uchun zudlik bilan tadbirlar ishlab chiqishga da’vat etadi. 
Olim ularni qayta tiklash juda qimmatga tushishini, to‘g‘rirog‘i, to‘la ‘olda qayta 
tiklab bo‘lmasligini aytadi. 
Aslida qo‘riqxonalar tashkil etish g‘oyasi o‘sha paytlarda tug‘iladi. Bunda 
milliy bog‘larni tashkil etish zarurligi, uni sira kechiktirib bo‘lmaydigan muxim ish 
ekani alo’ida ta’kidlanadi. Ammo milliy bog‘larni tashkil etish juda murakkab va 
mas’uliyatli ish edi. SHu bois Turkiston ‘ududlari maxsus o‘rganila boshlanadi. 
Tirik tabiatni muxofaza etish ishiga professor D.N.Kashkarov katta ‘issa 
qo‘shadi. U Turkistonning go‘zal tabiatini jon-dildan sevadi va uning xilma-xilligi, 
ajoyibligidan zavqlanadi. U kuyinib shunday yozadi: "Ko‘z o‘ngimizda jonajon 
Turkistonimiz tabiati emirilib bormoqda. O‘rmonlarimiz qirilib, yong‘oqlarimiz, 
ming yillik archalarimiz, noyob xayvonlarimiz, qushlarmiz yildan yilga kamayib, 
yo‘qolib ketmoqda".
SHunday qilib, Turkiston tabiati insonning zulm va zo‘rligi, ta’qiblari tufayli 
xalok bo‘layotganini anglab, u tabitni muxofaza etishining asosiy masalalarini 
quyidagi tartibda ifodalaydi: 
1) 
Tabiatni fan, ya’ni ilmiy nuqtai nazardan o‘rganish uchun asrash; 
umumiy ilmiy muammolarni o‘rganish va xal etish maqsadida foyda beradigan 
tabiatni muxofaza etish. 
2) 
Tabiatni xo‘jalik yuritish manfati nuqtai nazarida muxofaza etish; 
tabiiy ishlab chiqarish kuchlarini va xali inson qadami etib bormagan tabiat 
go‘shalarining barcha ‘o‘jalik imkoniyatlarini aniqlash va undan foydalanish; 
3) 
Tabiatni xalq salomatligi uchun va ta’lim-tarbiya nuqtai nazaridan 
asrash; tabiat qo‘ynida dam olishni tashkil etish va unga salomatlikni tiklash 
manbai sifatida qarash; tabiatni muxofaza etish borasidagi va ma’rifiy ishlarni 
yo‘lga qo‘yish. 
Olim maxsus qo‘riqlanadigan ‘udularni tashkil etish masalalariga juda ko‘p 
e’tibor berdi. U 1928 yilda AQSH ning milliy parki ishlari bilan tanishib, 

---

Turkiston ‘ududlarida tashkil etiladigan milliy park maydoni juda keng, tabiatga 
boy va manzarali, xilvat go‘shali, odamlarining dam olishi, xordiq chiqarishi uchun 
qulay bo‘lishi lozim deb ‘isoblaydi. 
Uning fikriga ko‘ra, birinchisi-yopiq turdagi, ya’ni ilmiy xodimlardan 
boshqalar kiritilmaydigan qo‘riqxona, ikkinchisi-kompetent kishilar ra’barligida 
ijtimoiy va pedogogik yo‘nalishda o‘rganiladigan tabiat go‘shasi, uchinchisi-keng 
a’oli yoki omma uchun ochiq bo‘lgan dam olish parklari bo‘lishi zarur. 
1933 yilda O‘zbekiston fan Qo‘mitasi ‘uzurida tabiatni muxofaza qilish 
bo‘yicha Davlat Qo‘mitasi tashkil etilib, uning tarkibiga 6 kishi, xususan, 
D.N.Kashkarov xam kiradi. Tabiatni muxofaza etish qo‘mitasi asosan 
qo‘riqxonalarni loyixalash va tashkil etish, ularning ilmiy ishiga ra’barlik qilish, 
tabiatni muxofaza etish g‘oyasini ommalashtirish ishlari bilan mashg‘ul bo‘ladi. 
Maxalliy ‘ududlar, o‘simlik va xayvonot olami, daryo va ko‘llarni o‘rganadi. 
60 yillarga kelib, O‘zbekistonda ekologik vaziyat yomon tomonga keskin 
o‘zgara boshlaydi. Bunga sabab paxtachilikni jadal surxatlar bilan rivojlantirishga 
intilish va qishloq xo‘jaligini xaddan ortiq kimyolashtirishdir. Bunday vaziyat 
o‘zbekistonda ayrim tabiat ob’ektlari yoki ilmiy, madaniy, sog‘lomlashtirish 
axamiyatiga ega bo‘lgan ‘ududlarni muxofaza etish bo‘yicha tadbirlar ishlab 
chiqishni talab etdi. 
1968 yil 30 iyulda O‘zbekiston Vazirlar Kengashining "O‘rmonlarni 
yong‘indan saqlash xamda ularni zararli xasharotlar va kasalliklardan ‘imoya 
qilish" xaqida 349-sonli farmoni e’lon qilinadi. 
"CHatqol", "Orol-payg‘ambar", "Zomin", "Boday-Tug‘ay", "Qorako‘l" kabi 
qo‘riqxonalar tashkil etiladi. 
O‘zbekiston Vazirlar Kengashining foydali qozilmalar konini topish, 
geologiya-qidiruv ishlarini o‘tkazishda erning ‘osildor qatlamlarini asrash, ulardan 
oqilona foydalanish, er kadastri, o‘rmonlarni ‘imoya qilinishi mezonlari bo‘yicha 
guru’larga ajratish, xayvonlar ‘isob-kitobini olish, xayvonot olamining davlat 
kadastiri, foydali qazilmalarni olish bilan bog‘liq bo‘lmagan ob’ektlarni 

---

joylashtirish uchun er ostidan foydalanish, dorivor o‘simliklar tayyorlash va 
boshqalar xaqida qator farmonlari e’lon qilindi. 
Ayniqsa, O‘zbekiston mustaqillikka erishgandan keyin, Ekologiya va 
tabiatni muxofaza etish masalalariga jiddiy e’tibor berila boshlandi. Ekologiya va 
tabiatni muxofaza etish borasida o‘nlab qonunlar xamda farmoyishlar e’lon qilindi, 
ularning ijrosi bo‘yicha chora-tadbirlar ko‘rildi. 
Masalan, O‘zbekiston Respublikasining 1992 yil 9 dekabrdagi "Tabiatni 
muxofaza etish xaqida" gi, 1993 yil 6 maydagi "Suv va suvdan foydalanish 
xaqida"gi, 1994 yil 22 sentyabrda "Er osti boyliklari xaqida"gi 1996 yilda 27 
dekabrdagi "Atmosfera havosini muxofaza etish xaqida"gi, 1997 yil 26 dekabrdagi 
"Xayvonot dunyosini muxofaza etish va undan oqilona foydalanish xaqidagi", 
1997 yil 26 dekabrdagi "O‘simlik dunyosini muxofaza etish va undan oqilona 
foydalanish xaqida"gi, 1997 yil 26 dekabrdagi "O‘simlik dunyosini muxofaza etish 
xaqida"gi va boshqa qonunlar xamda bu borada e’lon qilingan qator farmonlar 
shular jumlasidandir.