O’zbekistonni tabiiy geografik o’rganish tarix bosqichini aniqlang va ularga qisqacha tavsif. Reja

O’zbekistondagi suv omborlari va ularning xalq xo’jaligida axamiyati.

Reja:

1. O`zbekiston suv omborlari
2. O`zbekiston yer osti suvlari
O`zbekistonda so`nggi yillarda sun`iy suv havzalari — suv omborlar ko`plab qurilgan. Bu suv omborlar asosan daryo suv rejimini tartibga solib, bahorgi, qishki, kuzgi suvlarni to`plab, yozda ekin dalalariga berish uchun qurilgan mavsumiy bo`lib, asosan sug`orish maqsadi uchun barpo etilgan.
O`zbekiston suv omborlari sathining o`zgarishi dare rejimiga va suv xo`jalik talabiga bog`liq. Qishloq xo`jalik ekinlari uchun suv kerak bo`lmaganda va ayniksa bahorgi daryolarning to`lin suv davrida omborlarga suv to`planib uning sathi ko`taryalsa, aksincha, yozda to`plangan suv sug`orishga sarflanib, suv sathi pasayib qoladi.
O`zbekistonda suv omborlari ko`p bo`lib, ularning eng muhimlari Qayroqqum, Tuyamo`yin, Chorbor, Andijon, Kattaqo`rg`on, Janubiy Surxon, Chimqo`rg`on, Quyimozor, Pachkamar, Tuyabo`riz, (Toshkent), Karkidon, Uchqizil va boshqalar (6jadval).


O`zbekiston yer osti suvlari

O`zbekiston yyer osti suvlari umumiy suv resursining bir qismi sifatida xalq xo`jalik taraqqiyotida muhim ahamiyatga ega. Bu suv resurslaridan ota-bobolarimiz juda qadimdan (koriz, quduq va buloq suvlaridan) foydalanib kelganlar.

O`zbekiston hududidagi barcha tor jinslari u yoki bu darajada o`z tarkibida suv saqlaydi. Ma`lumotlarga ko`ra O`zbekiston yyer osti suvlarining dinamik zahirasi (miqdory) sekundiga 1038,1 m3 ni tashkil etadi. Lekin ularning hammasida ham suvning miqdori, oifati bir xil emas. Bu esa eng avvalo o`sha joyning kompleks tabiiy sharoitiga — geologik tuzilishiga, relefiga, iklimiga va tabiatning boshqa unsurlari xususiyatlariga borliqdir.

O`zbekiston hududidagi yyer osti suvlarini joylashish sharoitiga qarab grunt suvi, qatlamlar orasidagi suv va mineral issiq suvga bo`lish mumkin.

1. Grunt suvlari yyer osti suvining zng ustki qatlami hisoblanib, yyer betiga yaqin joylashgan. U odatda suv o`tkazmaydigan qatlamning ustida yig`iladi. Bu yyerga suv yyer yuzidan — yog`inlardan, daryo, ko`l, ariq, suv omborlaridan sizib keladi va to`yintirib turadi. Chunki grunt suvining ustki qismida suv o`tkazmaydigan jinslar deyarli yo`q. Grunt suvlari bosim kuchiga.ega emas, ular faqat og`irlik kuchi ta`sirida sizib yuradi.
O`zbekiston hududida grunt suvlari uning tabiiy sharoitiga, xususan litologik tarkibi va relefiga bog`liq holda quyidagi uchta mintaqada (zonada) hosil bo`ladi: tor mintaqasi; tog` oldi va tog` oraliqlaridagi mintaqa; cho`l (tekislik) mintaqa tog` mintaqasidagi grunt suvlari qor, muz, yomg`ir suvlarining shimilishidan vujudga kelib, asosan chuchuk, toza bo`ladi. Shu sababli grunt suvning to`planish miqdori tog`larning hamma qismida bir xil emas. Eng ko`p grunt suvining to`planishi O`zbekiston torlarining 1500 m. dan 3000—3500 m. balandliklariga to`g`ri keladi. Chunki bu balandliklarga eng ko`p yog`in tushadi, natijada grunt suvining eng ko`p oqim moduli shu mintaqaga to`g`ri kelib, bir kv. km. maydondan sekundiga 3 litrdan 12 litrgacha yyetadi. Aksincha, bu ko`rsatkich 1500 m. balandlikkacha bo`lgan joylarda 0,10 dan 1—3 l (sek) km2 tashkil qiladi.
Tog` mintaqasidagi grunt suvlari tabiiy sharoitga bog`lik; holda bir qismi bo`lak, sizot tariqasida yyer yuzasiga chiqsa, yana bir qismi yyer ostidan tog` oldi, tog` oraliq mintakasiga (Farg`ona, Chirchiq, Zarafshon, Surxondaryo, Qashqadaryo va boshqa vodiylarga) hatto ulardan o`tib tekislik cho`l mintaqasiga (Mirzacho`l, Qarshi cho`li, Qizilqum) qarab siljib ketadi.
O`zbekiston tog`li mintaqasida grunt suvining miqdori ancha katta. Agar Turkiston tog`larida uning mikdori sekundiga 1250 m3 (yiliga 39,4 km3) bo`lsa, shuning sekundiga 105 m3 O`zbekiston tog`lari zimmasiga tushadi. O`zbekiston tog`laridagi 105 m3/sek. yyer osti suv miqdorining 80% buloq tariqasida yoki daryo vodiylariga sizib chiqadi.
O`zbekistonning tog`li qismida bir sekundda vujudga kelgan 105 m3 yyer osti suvini 100% desak, o`shani 31,4% Toshkent oldi, 23,8% Surxondaryo, 13,5% Qashqadaryo, 11,6% Zarafshon, 6,7% Nurota-Turkiston, 5,25% Mirzacho`l, 5,9 Farg`ona va 2% ga yaqini Markaziy Qizilqum gidrogeologik mintaqasiga (rayoniga) to`g`ri keladi.
Tog` oldi va tog` oraliridagi mintaqadagi grunt suvlari xam yog`inlardan, daryo, kanal (ariq), ko`l, suv omborlardan sizgan suvlardan hamda tog` mintaqasidan oqib (sizib) kelayotgan suvlardan to`yinadi. Bu mintaqadagi grunt suvning (tabiiy sharoitga borliq holda) bir kismi chuchuk, bir qismi esa sho`r. Relefi nishab grunt suvning siljishi nisbatan tez bo`lgan Farg`ona, Chirchiq-Ohangaron, Zarafshon, Qashqadaryo va Surxondaryo vodiylaridagi grunt suvlari toza va chuchuk. Aksincha, relefi tekis grunt suvning siljishi sust, iqlimi quruk, issik bo`lgan Markaziy Farg`ona, Mirzacho`l, Qarshi cho`li va Quyi Zarafshon kabi joylardagi grunt suvi sho`rlashgan. Chunki oqim sust bo`lgach grunt suvi yyer yuziga yaqin joylashadi, yog`ingarchilik kam bo`lib, haroratning yukoriligi tufayli bug`lanish katta, oqibat natijada tuz to`planib, tuproqni xam sho`rlashtirib yuborishiga sababchi bo`ladi. Bunday joylarda zovur qurib grunt suv satxinn pasaytirib, tuprokni sho`rlashidan saqlat kerak. Tog` oldi va tog` oraliridagi mintaqada grunt suvining mikdori ancha katta. Fakat tog` oldi mintakasidagi yyer osti suvining dinamik miqdori sekundiga 295 m3 ni tagakil etadi. Farg`ona vodiysining o`zida yillik miqdori 3,0 km3 bo`lib, shuni 60% ga yakini O`zbekiston xududiga to`g`ri keladi.
Tekislik cho`l mintaqasidagi grunt suvlari asosan tog` va tog`oldi mintaqadan sizib kelayotgan suvlardan, bosim ostida pastki qatlamlardan sizib chiqayotgan yyer osti suvlaridan, qisman oqar suvlardan bo`layotgan sizishidan va yog`in suvlaridan to`yinadi. Tekislik cho`l mintaqasida yog`in kam, bug`lanish katta bo`lganligidan uning mikdori grunt suvning to`yinishida katta salmokqa ega emas.
Tekislik cho`l mintaqasida grunt suvning bir yyerdan ikkinchi yyerga siljishi juda sekin, yiliga bir necha metrga boradi, aksincha, bug`lanish katta, binobarin, uning tarkibida har xil tuzlar mavjud bo`ladi. Bu mintaqadagi grunt suvlari tarkibida natriy xlorid tuzi eng ko`p uchraydi, shuningdek, gidrokarbonatli va sulfatli suvlar xam mavjud. Shu sababli tekislik cho`l mintaqadagi grunt suvlari ichishga yaramaydi. Chunki uning har litrida 910 grammgacha har xil erigan tuzlar bor. Bunday grunt suvlari Qizilqumda, Sanduqli qumligi, Ustyurtda, Orol atrofida, Quyi Amudaryoning sug`oriladigan yyerlari atrofida keng tarqalgan. Ma`lumotlarga qaraganda Amudaryoiing quyi qismidagi va Orol atrofidagi bir litr grunt suvlari tarkibida 100 grammgacha, Qizilqumda 50 grammgacha har xil tuzlar borligi aniqlangan.
Qatlamlar orasidagi suvlar. Nisbatan chuqurda, suv o`tkazmaydigan ikki qatlam jinslar oraoidagi bo`shliqlarda suzib yuruvchi suvga qatlamlar orasidagi suvlar deyiladi. Bunday suvli qatlamlar ikki-uch va hatto o`n-o`n beshdan ortiq qatlamlardan iborat bo`lishi mumkin. O`sha qatlamlar orasidagi suvlar bosim kuchiga ega bo`lsa, artezian suvlari deb yuritiladi. Artezian suvlari mavjud bo`lgan tegaralar (joylar) artezian xavzasi deb yuritiladi. Artezian havzasida bosimi kuchli bo`lgan yyerlarida quduq kavlansa suvi o`zi otilib chiqadi. Suv olish uchun kavlangan bunday quduqlar artezian kuduqlari deb yuritiladi. Artezian suvlari ko`pincha toza va chuchuk bo`ladi. O`zbekiston hududida bir qancha artezian xavzalari joylashgan. Ularning eng muhimlari Farg`ona, Zarafshon, Qashqadaryo, Surxondaryo, Toshkent oldi, Mirzacho`l, Qizilqum, Qarshi va boshqalar.
Artezian suvlari ancha chuqurdan, 100—400 m va undan ham chukurdan chiqqanligi tufayli suvning sifati (chuchuk va sho`rligi, sovuk va issikligi) hamma yyerda bir xil emas. Agar artezian suvlari yyer yuzasiga yaqin qatlamlar orasida joylashsa (suv qatlamlardan o`tib almashinib tursa), suvi chuchuk va sovuq bo`ladi. Aksincha, suvli qatlam nisbatan chuqurda joylashsa, suvning siljishi juda sekin bo`ladi, binobarin, suvi issiq, biroz minerallashgan bo`ladi.
Minerallashgan termal suvlar.